ΞΕΝΙΚΑ ΕΙΔΗ ΣΤΟ ΕΝΥΔΡΕΙΟ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ: ΜΙΑ ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ Μαρία Corsini-Φωκά, Γεράσιμος Κονδυλάτος, Ηλίας Σαντορινιός Υδροβιολογικός Σταθμός Ρόδου, Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών, Οδός Κω, 85100 Ρόδος mcorsini@hcmr.gr, gkondylatos@hcmr.gr, esantor@hcmr.gr Περίληψη Παράλληλα με τις βιολογικές έρευνες, η επίταση της διασποράς των ξενικών ειδών που παρατηρήθηκε τα τελευταία χρόνια στη θαλάσσια περιοχή του νοτιοανατολικού Αιγαίου επιβεβαιώνεται και από την αύξηση του αριθμού τους στις εκθεσιακές εγκαταστάσεις του Ενυδρείου του Υδροβιολογικού Σταθμού Ρόδου. Καταγράφονται συνολικά 32 ξενικά είδη, η πλειοψηφία των οποίων Ινδο-Ειρηνικής/Ερυθράς Θάλασσας προέλευσης, και περιγράφονται παρατηρήσεις που αφορούν τη συλλογή και τη συντήρησή τους. Αναφορικά με άλλα, αντίστοιχα ιδρύματα που βρίσκονται στις ακτές της Μεσογείου, τα δεδομένα τεκμηριώνουν μια μακρόχρονη εμπειρία που ιστορικά μέχρι σήμερα μόνο στο Ενυδρείο της Ρόδου έχει αναπτυχθεί σε τέτοιο βαθμό. Λέξεις κλειδιά: Ρόδος, Μεσόγειος, ξενικά είδη, βιολογική εισβολή, ενυδρεία ALIEN SPECIES AT THE AQUARIUM OF RHODES (GREECE): A LONG-TERM EXPERIENCE M. Corsini-Foka, Gerasimos Kondilatos, Elias Santorinios Hydrobiological Station of Rhodes, Hellenic Centre for Marine Research, Cos Street, 85100 Rhodes, Greece mcorsini@hcmr.gr, gkondylatos@hcmr.gr, esantor@hcmr.gr Abstract In parallel with the relevant biological studies, the intensification of alien species introductions and their fast population establishment observed during the last years in the marine region of the southeastern Aegean Sea is also confirmed by an increase of exotic species displayed in the Aquarium of the Hydrobiological Station of Rhodes. A total number of 32 alien species is listed, mainly of Indo-Pacific/Red Sea origin. Observations on their collection and maintenance are provided. Up to date, these data testify a long-term experience that historically only the Aquarium of Rhodes had the chance to develop among other similar institutions along the Mediterranean coasts. Key-words: Rhodes, Mediterranean Sea, aliens, biological invasions, aquaria
1. Εισαγωγή Η θαλάσσια περιοχή της Ρόδου, μεταξύ του νοτιοανατολικού Αιγαίου και της Βορειοδυτικής Λεβαντίνης, βρίσκεται σε ιδιαίτερα σημαντική ωκεανογραφική θέση διότι παρουσιάζει έντονα υδρολογικά φαινόμενα, τα σημαντικότερα από τα οποία είναι το ζεστό ρεύμα της Μικράς Ασίας και ο κυκλώνας της Ρόδου (Pancucci-Papadopoulou et al., 2011a). Η περιοχή ανήκει στην λεγόμενη βιογεωγραφική «Λεσσεψιανή περιοχή» του Por (1990), διότι ο πελαγικός και υποτροπικός χαρακτήρας του θαλάσσιου περιβάλλοντός της, ιδανικός για θερμόφιλα είδη, διευκολύνει την εξάπλωση των Λεσσεψιανών ειδών, δηλαδή των ειδών προερχόμενων από την Ερυθρά θάλασσα που εισέρχονται στη Μεσόγειο διαμέσου της Διώρυγας του Σουέζ (Corsini- Foka, 2010). Η επίταση της διασποράς των ξενικών ειδών που παρουσιάσθηκε τις τελευταίες δεκαετίες μπορεί να υποστηρίζεται και από άλλα σημαντικά φυσικά φαινόμενα που παρατηρήθηκαν, όπως η εξέλιξη της Μεταβατικής Κυκλοφορίας της Ανατολικής Μεσογείου (Eastern Mediterranean Transient-EMT) (Galil and Kevrekidis, 2002) και η θέρμανση του νερού της θάλασσας (Koukouras et al., 2010; Raitsos et al., 2010; Pancucci-Papadopoulou et al., 2011a, b). Από τα 237 είδη αλλόχθονων ειδών που αναφέρονται στις Ελληνικές θάλασσες (Zenetos et al., 2011), τα 100 (43%) έχουν καταγραφεί μέχρι σήμερα στα νερά της Ρόδου και των νοτιότερων νησιών της Δωδεκανήσου (Pancucci-Papadopoulou et al., 2011b; Σ. Καλογήρου, 2011, Προσωπική επικοινωνία). Απ αυτά, τα 98 προέρχονται από θερμά νερά, κυρίως του Ίνδου- Ειρηνικού ωκεανού και της Ερυθράς Θάλασσας και τουλάχιστον το 85% εισήλθε διαμέσου της Διώρυγας του Σουέζ. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που πολλά από τα «παλαιότερα» θαλάσσια ξενικά είδη που καταγράφονται στα Ελληνικά νερά αναφέρθηκαν για πρώτη φορά στην υπό μελέτη περιοχή (βλέπε Halophila stipulacea, Hypnea cornuta, Lagocephalus spadiceus, Parexocoetus mento, Siganus rivulatus, Stephanolepis diaspros, Hemiramphus far, Sargocentron rubrum, Upeneus moluccensis) (Zenetos et al., 2009a). Από τα 100 ξενικά είδη που καταγράφηκαν στην περιοχή, πάνω από 50 εντοπίσθηκαν την τελευταία 20ετία (Pancucci-Papadopoulou et al., 2011b; Corsini-Foka & Kondilatos, 2011). Πολλοί τροπικοί εποικιστές είναι σήμερα κοινοί κάτοικοι των ακτών της Ρόδου. Με βάση τα παραπάνω, η Ρόδος μαζί με τα γειτονικά νησιά, είναι μια περιοχή που έχει μεγάλη σημασία για όλες τις Μεσογειακές, Ευρωπαϊκές και μη, χώρες, ως πύλη εισόδου και εγκατάστασης των ξενικών ειδών στο Αιγαίο και ως κύρια διαδρομή εξάπλωσής τους στην υπόλοιπη Μεσόγειο (Pancucci-Papadopoulou & Corsini-Foka, 2010; Pancucci-Papadopoulou et al., 2011b). Ο Υδροβιολογικός Σταθμός Ρόδου (ΥΣΡ) αποτελεί ταυτόχρονα ερευνητική και εκθεσιακή μονάδα του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσιών Ερευνών. Μαζί με το Ενυδρείο του, ο ΥΣΡ κτίστηκε το 1934-1936 υπό την Ιταλική κατοχή ως ενιαίο συγκρότημα (Istituto di Ricerche Biologiche di Rodi/Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Ερευνών της Ρόδου), και διατηρήθηκε με την ίδια περίπου μορφή μέχρι σήμερα. Όπως προαναφέρθηκε, τα πρώτα ξενικά ψάρια που εισήλθαν στο Αιγαίο εντοπίσθηκαν στην υπό μελέτη περιοχή, μάλιστα μερικά μελετήθηκαν στο Σταθμό, όπως τα S. rivulatus (Cipria, 1940), S. diaspros και H. far (Tortonese, 1947), S. rubrum και U. moluccensis (Laskaridis, 1948 a, b). Η παρούσα εργασία εστιάζεται στην καταγραφή των ξενικών ειδών που φιλοξενήθηκαν ή/και φιλοξενούνται στο Ενυδρείο. Περιγράφονται επίσης οι συνθήκες διατήρησης παράλληλα με παρατηρήσεις συμπεριφοράς που μπορεί να είναι χρήσιμες στο μέλλον για παρόμοιους χώρους της Μεσογείου.
2. Υλικά και Μέθοδοι 2.1 ΣΥΛΛΟΓΗ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ Για τον εμπλουτισμό των εκθεσιακών χώρων, η πλειοψηφία των οργανισμών συλλεγόταν συνήθως στα ρηχά νερά του νησιού (5-50 m βάθους) μέσω πειραματικής αλιείας με βιντζότρατα, μέχρι την οριστική απαγόρευση της χρήσης της μεθόδους αυτής το 2010. Άλλοι μέθοδοι συλλογής είναι η πειραματική αλιεία με δίχτυα, κύρτους, και, σπανιότερα, καλάμια και παραγάδια σε διάφορα βάθη. Δείγματα συλλέγονται επίσης με ελεύθερη κατάδυση και απλές απόχες. 2.2 ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΣΕ ΚΛΕΙΣΤΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ Η κύρια έκθεση του Ενυδρείου και οι βοηθητικές δεξαμενές έχουν συνολική χωρητικότητα 70000L και λειτουργούν με ανοικτό σύστημα κυκλοφορίας θαλασσινού νερού. Η έκθεση περιλαμβάνει 12 δεξαμενές χωρητικότητας 1000-5000L, μια 25000L και 15 δεξαμενές χωρητικότητας 50-100L. Οι δεξαμενές αυτές είναι κτισμένες από μπετόν, τα τοιχώματα διακοσμούνται με πέτρες, ο πυθμένας με άμμο, πέτρες, χαλίκι. Ο όγκος καθεμιάς από τις 14 πολυεστερικές βοηθητικές δεξαμενές φτάνει τα 500L, ενώ υπάρχει και ακόμα μια των 1000L. Επιπλέον δεξαμενές λειτουργούν με κλειστό σύστημα κυκλοφορίας νερού. Οι κύριες συνθήκες διαβίωσης των οργανισμών στα ενυδρεία περιγράφονται στον Πίνακα 1. Πίνακας 1: Κύρια χαρακτηριστικά λειτουργίας και περιβαλλοντικές συνθήκες των δεξαμενών του Ενυδρείου. Βραχυγραφίες: ΣΚΝ, Σύστημα κυκλοφορίας νερού; Α, Ανοικτό ΣΚΝ; Κ, Κλειστό ΣΚΝ; LSS (Life Support System), Βιολογικό και μηχανικό εξωτερικό φίλτρο, UV λαμπτήρας και αποβουτυρωτής. Θερμοκρασία ( o C) ΣΚΝ Έτη λειτουργίας Βάθος εισαγωγής νερού Συνολικός όγκος (L) Αριθμός δεξαμενών Όγκος δεξαμενών (L) Χειμώνας Καλοκαίρι Αλατότητα Διήθηση Φωτισμός 3 m Α - 2001 70000 42 50-24000 15 26 39-39.4 Φυσική HQI, φθορίου Φρεάτιο στην παραλία 32 m Φίλτρα Α 2001-2008 Απευθείας από τη 70000 42 50-24000 16 27 39-39.4 HQI, φθορίου άμμου θάλασσα 13 m Α 2009- Φρεάτιο στην παραλία 70000 42 50-24000 23.5 20 31-35 Φίλτρα HQI, φθορίου άμμου Κ1 2005-2008 1000 10 100 Περιβάλλοντος 39-39.4 LSS Φθορίου Κ2 2009-1000 1 20-21.5 31-35 LSS HQI Απαραίτητες προϋποθέσεις για την επιτυχή συντήρηση σε κλειστό χώρο οποιωνδήποτε οργανισμών, είναι η σωστή διαχείριση, ο σωστός και αβλαβής δηλαδή τρόπος συλλογής και ο εγκλιματισμός τους σε ιδανικές συνθήκες διαβίωσης, ακολουθώντας κατάλληλα διαμορφωμένα πρωτόκολλα συλλογής, εγκλιματισμού και υπολοίπων χειρισμών. Η διατροφή των σαρκοφάγων οργανισμών αποτελείται γενικά από κατεψυγμένες τροφές, προετοιμασμένες ανάλογα με το μέγεθος και τις προτιμήσεις των διατηρούμενων εκθεμάτων. H διατροφή των φυτοφάγων οργανισμών περιλαμβάνει φύκη που αναπτύσσονται στις ίδιες τις δεξαμενές, ή διάφορα λαχανικά. Στα φυτοφάγα ψάρια χορηγείται και τεχνητή τροφή, σχεδιασμένη για αυτά. Φυτοπλαγκτόν και ναύπλιοι Artemia παράγονται σε ειδικές περιπτώσεις.
2.3 ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ Tα τελευταία 10 χρόνια, η απογραφή των οργανισμών που διαβιώνουν στο Ενυδρείο γίνεται σε εξαμηνιαία βάση, ενώ παλιότερα γινόταν ετησίως. O μέσος όρος ζωικών ειδών που φιλοξενούνται είναι 80, εξίσου κατανεμημένα μεταξύ ψαριών και ασπόνδυλων. 3. Αποτελέσματα και Συζήτηση Η ανασκόπηση του αρχειοθετημένου υλικού και των απογραφών διαθέσιμων από το 1985 έως τον Οκτώβριο 2011 έδειξε ότι φιλοξενήθηκαν συνολικά 32 ξενικά είδη στο Ενυδρείο της Ρόδου: 1 ζωοπλαγκτονικό είδος, 2 φυτοβενθικά, 15 ζωοβενθικά (1 Stomatopoda, 1 Dendrobranchiata, 8 Brachyura, 2 Gasteropoda, 1 Bivalvia, 1 Echinodermata, 1 Tunicata) και 14 Ιχθείς (Πίν. 2). Η Caulerpa racemosa var. cylindracea συντηρείται και αναπτύσσεται σχετικά εύκολα, με φωτισμό από λαμπτήρες μεταλλικών ατμών (HQI) ή φθορίου (6.500-10.000K). Χρειάζεται όμως προσοχή και συχνή φροντίδα, διότι μπορεί να καλυφθεί από φύκη και να μην επιβιώσει. Παρά τον κατάλληλο φωτισμό, η συντήρηση του Φανερόγαμου Halophila stipulacea δεν είχε μέχρι σήμερα επιτυχία. Όσον αφορά τους ζωοβενθικούς οργανισμούς, δυσκολία στη συντήρησή τους παρουσίασε το Phallusia nigra, ένας πρόσφατος εισβολέας (Kondilatos et al., 2010), ζωντανά δείγματα του οποίου εισήχθηκαν μόνο μια φορά στις δεξαμενές του Ενυδρείου. Γενικότερα, αποτελεί έναν ευαίσθητο οργανισμό για ενυδρεία, ενώ και η διατροφή του εμφανίζει δυσκολίες. Όλα τα άλλα ξενικά ασπόνδυλα είναι ανθεκτικά, ειδικά τα καβούρια, από τα οποία τα Portunidae δείχνουν, μεταξύ άλλων, και επιθετική συμπεριφορά. Σχετικά με το ξενικό Στοματόποδο Erugosquilla massavensis, σημειώνεται ότι η πρώτη πειραματική προσέγγιση για τη συντήρηση του είδους έγινε πρόσφατα, διότι μόνο κατά το τρέχον έτος έτυχε να συλλεχθούν ζωντανά άτομα του είδους. Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι δεν βρέθηκαν στοιχεία για το αντίστοιχο αυτόχθονο Στοματόποδο Squilla mantis στις απογραφές των εκθεμάτων του Ενυδρείου. Σχετικά με τα ξενικά ψάρια, τα προβλήματα συντήρησής τους είναι τα ίδια που εμφανίζουν και τα αυτόχθονα είδη, με τα οποία συμβιώνουν όπως και στη φύση. Κατά τη διάρκεια της δειγματοληψίας εμφανίζουν παρόμοιους τραυματισμούς, ενώ εφαρμόζονται οι ίδιες αρχικές προληπτικές θεραπείες. Οι επιδημίες του Πρωτόζωου Cryptocaryon irritans που εμφανίζονται σε θερμοκρασίες >20 o C στις εγκαταστάσεις του ΥΣΡ, πλήττουν αυτόχθονους και αλλόχθονους Οστεϊχθύες, χωρίς διάκριση (Corsini & Stamatellos, 1997; Kondilatos & Corsini-Foka, 2010). Η συντήρηση των ειδών S. luridus, S. rivulatus S. diaspros, S. rubrum, Apogon pharaonis, Pteragogus pelycus και Petroscirtes ancylodon (Πίν. 2) δεν παρουσιάζει ιδιαίτερη δυσκολία. Εξαιρείται το τελευταίο, το οποίο είναι αρκετά σπάνιο, ενώ τα υπόλοιπα είδη έχουν μια σχετικά σταθερή παρουσία στις δεξαμενές της έκθεσης, εξαιτίας της συχνής συλλογής τους από το πεδίο. Τα πρώτα 4 είδη, μάλιστα, αποτελούν μέρος της έκθεσης από παλιά (Corsini & Stamatellos, 1999). Όπως προαναφέρθηκε, τα ψάρια αυτά είναι από τους πρώτους Λεσσεψιανούς μετανάστες που εμφανίστηκαν στις ακτές του νησιού, μετά από σταδιακή αποίκηση των ακτών της Λεβαντίνης (Golani, 2010). Τα είδη Upeneus moluccensis και Sphyraena chrysotaenia υφίστανται πάντα σοβαρές δερματικές βλάβες όταν αλιεύονται με βιντζότρατα ή δίχτυα, παρά την προσεκτική δειγματοληψία, συνεπώς η επιβίωσή τους δεν ξεπερνάει τις λίγες μέρες στις ενυδρειακές εγκαταστάσεις (Corsini & Stamatellos, 1999). Άτομα του U. moluccensis εμφανίζονται πολύ σπάνια στην περιοχή σε σύγκριση με τα αυτόχθονα Mullus barbatus και M. surmuletus, ακόμη και
σε σύγκριση με το πρόσφατο εποικιστή Upeneus pori. Αντιθέτως, άφθονα είναι τα κοπάδια του S. chrysotaenia, συχνά αναμεμιγμένα με το αυτόχθονο S. viridensis (Corsini-Foka, 2010), το οποίο, παρομοίως με το αντίστοιχο αλλόχθονο είδος, σπανίως περιλαμβάνεται στην έκθεση. Πίνακας 2: Βασικές πληροφορίες σχετικές με τη συλλογή και διατήρηση ξενικών ειδών στο Ενυδρείο. Βραχυγραφίες: ΠΣ, Έτος πρώτης συλλογής/διατήρησης στο Ενυδρείο; 1, Με χέρι; 2, Βιντζότρατα; 3, Δίχτυα; 4, Κύρτοι; 5, Παραγάδια; 6, Καλάμι; ΣΚΝ, Σύστημα κυκλοφορίας νερού; Α, Ανοικτό ΣΚΝ; K1, Κ2, Κλειστό ΣΚΝ (Βλέπε Πίν. 1); ΠΚ, Πολύ καλή; Μ, Μέτρια. Είδος ΠΣ Μέθοδος ΣΚΝ Διατροφή Επιτυχία διατήρησης ΧΛΩΡΟΦΥΚΗ Caulerpa racemosa var. cylindracea 2002 1 Α, Κ2 ΠΚ ΦΑΝΕΡΟΓΑΜΑ Halophila stipulacea 1992 2, 3 Α Όχι ΧΝΙΔΟΖΩΑ Cassiopea andromeda* 2011 1 K1 Ναύπλιοι Artemia, τροφές εμπορίου Μ ΚΑΡΚΙΝΟΕΙΔΗ Erugosquilla massavensis 2011 3 Α Μύδια, γαρίδες, ψάρια Μ Marsupenaeus japonicus 2001 3 Α Μύδια, γαρίδες Μ Atergatis roseus 2011 3, 4 Α, Κ2 Μύδια, γαρίδες ΠΚ Callinectes sapidus 2005 3 Α Μύδια, γαρίδες, ψάρια ΠΚ Charybdis hellerii 2011 3, 4 Α Μύδια, γαρίδες, ψάρια ΠΚ Gonioinfradens paucidentatus 2011 3, 4 Ο Μύδια, γαρίδες, ψάρια ΠΚ Myra subgranulata 2004 3 Α, Κ1 Μύδια, γαρίδες ΠΚ Percnon gibbesi 2010 1 Α, Κ2 Χλωρόφυτα, ΠΚ Portunus segnis 2000 2, 3 Α, Κ1, K2 Μύδια, γαρίδες, ψάρια ΠΚ Thalamita poissonii 2010 3, 4, 1 Α, Κ1 Χλωρόφυτα ΠΚ ΜΑΛΑΚΙΑ Pinctada radiata 2010 1 Α Φυτοπλαγκτόν ΠΚ Cerithium scabridum 2008 1 Α Φύκη ΠΚ Conomurex persicus 1992 1 Α, Κ1 Φυτοπλαγκτόν, μύδια, γαρίδες ΠΚ ΕΧΙΝΟΔΕΡΜΑ Synaptula reciprocans 2006 1 Α Μύδια, γαρίδες ΠΚ ΧΙΤΟΝΟΖΩΑ Phallusia nigra 2010 1 Α Φυτοπλαγκτόν, ζωμός μυδιών, γαρίδες Μ ΑΚΤΙΝΟΠΤΕΡΥΓΙΟΙ Apogon pharaonis 2002 2 Α Ψάρια, μύδια ΠΚ Fistularia commersonii 2004 2, 3 Α Ψάρια Μ Lagocephalus suezensis 2006 2, 3 Α, Κ1 Μύδια, γαρίδες, ψάρια Μ Lagochephalus sceleratus 2007 2, 3, 5 Α, Κ1, Κ2 Καλαμάρια, μύδια, γαρίδες, ψάρια ΠΚ Petroscirtes ancylodon 2009 2, 3 Κ1 Μύδια, γαρίδες, ψάρια Μ Pteragogus pelycus 1994 2, 4 Α, K1, K2 Μύδια, γαρίδες ΠΚ Sargocentron rubrum <1985 2, 3, 4 Α Ψάρια, μύδια ΠΚ Siganus luridus <1985 2, 3 Α, Κ2 Μύδια, φύκη, ιχθυοτροφές, λαχανικά ΠΚ Siganus rivulatus <1985 2, 3 Α, Κ2 Μύδια, φύκη, ιχθυοτροφές, λαχανικά ΠΚ Sphoeroides pachygaster 1995 6 Α Μύδια, γαρίδες, ψάρια Μ Sphyraena chrysotaenia 2001 2, 3 Α Μύδια, γαρίδες, ψάρια Όχι Stephanolepis diaspros <1985 2, 4 Α, Κ2 Μύδια, γαρίδες, ψάρια ΠΚ Torquigener flavimaculosus 2011 2, 3 Κ2 Μύδια, γαρίδες ΠΚ Upeneus moluccensis 2004 2, 3 Α Μύδια, γαρίδες, ψάρια Όχι * Σ. Καλογήρου, Σεπτέμβριος 2011, Προσωπική επικοινωνία.
Ανάλογα μη ενθαρρυντικά αποτελέσματα παρατηρούνται με ενήλικα άτομα του Fistularia commersonii, σταθερού μήκους >40 cm, ενώ νεαρά άτομα, σταθερού μήκους 20-30 cm, διατηρήθηκαν για αρκετούς μήνες σε ευρύχωρη δεξαμενή, στην οποία υπήρχαν και νεαρά άτομα του είδους Spicara smaris. Τα τελευταία αποτελούν μέρος της διατροφής του είδους στη φύση (Kalogirou et al., 2007), και προστέθηκαν ακριβώς ώστε τα δείγματα του F. commersonii να προσαρμοσθούν σε συνθήκες αιχμαλωσίας και να τραφούν αρχικά με αυτά, έως ότου δεχθούν την εξωτερική χορήγηση τροφής. Μεταξύ των ξενικών μελών της Οικογένειας Tetraodontidae, αναπτύχθηκε περιορισμένη εμπειρία στη συντήρηση του Sphoeroides pachygaster. Παρά την ευρεία εξάπλωσή του, ζωντανό δείγμα του είδους εισήχθηκε μόνο μια φορά στο Ενυδρείο, το 1995, όπου διαβίωσε για δύο μήνες. Περιορισμένες ευκαιρίες πειραματικής προσέγγισης στη διατήρησή του, παρουσιάστηκαν επίσης και για το Lagocephalus suezensis, παρ όλο που είναι κοινό στα ρηχά νερά της Ρόδου. Λόγω της εξαιρετικής αφθονίας του πληθυσμού του στις ακτές του νησιού, το Lagocephalus sceleratus (σταθερού μήκους 10-30 cm) έχει γίνει συνηθισμένος φιλοξενούμενος στις ενυδρειακές εγκαταστάσεις του ΥΣΡ ανοικτού και κλειστού συστήματος κυκλοφορίας νερού (Corsini-Foka et al., 2009) (Πίν. 2). Τα νεαρά συνήθως κολυμπάνε σε κοπάδια πάνω από αμμώδες υπόστρωμα και προτιμούν σκιερά μέρη (Εικ. 1). Θνησιμότητα παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια συντήρησης σε κλειστό σύστημα με θερμοκρασία περιβάλλοντος (K1, Πίν. 1), μετά από τυχαία ξαφνική μείωση της θερμοκρασίας στους 12 ο C (Corsini-Foka, 2010). Όσον αφορά το Torquigener flavimaculosus, το πρώτο ζωντανό άτομο του είδους (ολικού μήκους 10.5 cm) φιλοξενείται Εικ. 1: Lagocephalus sceleratus σε ενυδρείο. Εικ. 2: Torquigener flavimaculosus σε ενυδρείο, κρυμμένο στην άμμο (πάνω) και αμέσως μετά από το τάϊσμα (κάτω). από το Μάρτιο 2011 σε δεξαμενή κλειστού συστήματος κυκλοφορίας (Κ2, Πίν. 1), όπου διαβιώνει χωρίς πρόβλημα μαζί με τα είδη S. luridus, S. rivulatus, S. rubrum, Atergatis roseus, Percnon gibbesi, αστερίες, ανεμώνες και χλωροφύκη. Η χαρακτηριστική συμπεριφορά του είδους να θάβεται στην άμμο έχει περιγραφτεί για πρώτη φορά στο πεδίο από τον Bilecenoglu (2005) και συνδέεται άμεσα με τη σχέση θηρευτή-θηράματος. Ενδιαφέρον είναι ότι η ίδια προσαρμοστικότητα διατηρείται και σε κλειστό χώρο, όπου το T. flavimaculosus κρύβεται τελείως μέσα στην άμμο, από την οποία βγαίνει μόνο για να τραφεί (Corsini-Foka & Kondylatos, 2011)
(Εικ. 2). Πιθανόν το είδος δεν μπορεί να κινηθεί γρήγορα για να διαφύγει από τους θηρευτές του και προστατεύεται με αυτόν τον τρόπο από αυτούς, όπως άλλωστε παρατηρείται και σε διάφορα είδη ασπόνδυλων και ιχθύων. Τέτοια συμπεριφορά σε ενυδρείο δεν παρατηρείται στο L. sceleratus. Μάλλον το είδος αυτό χρησιμοποιεί άλλες αντιθηρευτικές προσαρμογές όπως την υψηλή τοξικότητα, την επιθετικότητα και μπορεί να έχει επίσης μεγαλύτερη ταχύτητα διαφυγής. 4. Συμπεράσματα Το Ενυδρείο της Ρόδου παρουσιάζει τη κοινή πανίδα και χλωρίδα των ακτών του νησιού που ζει μέχρι τα 50 μέτρα βάθους. Από τα 32 ξενικά είδη που καταγράφηκαν στα εκθέματα έως σήμερα, τα 31 είναι τροπικά: 27 είδη προέρχονται από την Ερυθρά Θάλασσα και τον Ίνδο- Ειρηνικώ ωκεανό, δυο είδη από τον Ατλαντικό (Percnon gibbesi, Sphoeroides pachygaster) και δύο ζουν σε όλα τα τροπικά νερά (Thalamita poissonii, Phallusia nigra) (Zenetos et al., 2009a, 2011). Μόνο το Callinectes sapidus είναι από τα εύκρατα νερά του Ατλαντικού. Σημειώνεται ότι μόνο 10 ξενικά είδη που φιλοξενήθηκαν στο Ενυδρείο αναφέρθηκαν για πρώτη φορά στην περιοχή πριν από το 1990 ενώ από τα υπόλοιπα 22 είδη τα 15 έχουν πρωτοεμφανισθεί κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, ενδεικτικό της επίτασης της διασποράς των αλλόχθονων που παρατηρήθηκε τα τελευταία χρόνια στην περιοχή (cf. Pancucci- Papadopoulou et al., 2011a, b). Χαρακτηριστικό των παραπάνω 32 ξενικών ειδών είναι ότι η συλλογή τους είναι συγκριτικά εύκολη, είναι δηλαδή κοινοί κάτοικοι των ακτών της Ρόδου. Μερικοί μάλιστα παρουσιάζονται σε μεγάλες αφθονίες. Πολλά από τα ξενικά που αναφέρθηκαν στην εργασία αυτή καταγράφονται μεταξύ των «100 χειρότερων εισβολέων της Μεσογείου» (Streftaris & Zenetos, 2006) και μάλιστα στην Ανατολική Μεσόγειο (Zenetos et al., 2010). Η έξαρση και εξάπλωση των πληθυσμών των εισβολέων όπως Fistularia commersonii, Lagocephalus sceleratus, Cerithium scabridum, Percnon gibbesi, Charybdis hellerii, Erugosquilla massavensis έχει ήδη μελετηθεί (Özcan et al., 2008, 2010; Zenetos et al., 2009b; Corsini-Foka, 2010; Corsini-Foka et al., 2010 και βιβλιογραφία εντός; Katsavenakis et al., 2010). Ο υπερβολικός αριθμός τροπικών ξενικών ειδών, ειδικά αυτών από τον Ινδο-Ειρηνικό και τον Ινδικό ωκεανό και την Ερυθρά θάλασσα, που εισήλθαν και εισέρχονται στη Μεσόγειο με εντατικοποιημένο ρυθμό, αλλάζει δραματικά ή έχει ήδη αλλάξει την αυτόχθονη σύνθεση των ζώντων οργανισμών κυρίως της Ανατολικής Μεσογείου, σε ένα νέο Ερυθρό-Μεσογειακό βιοτικό σύνολο (cf. Fishelson, 2000). Το Ενυδρείο του ΥΣΡ, λόγω της γεωγραφικής του θέσης και λόγω της αφθονίας των πληθυσμών που εμφανίζουν τα αλλόχθονα είδη στις ακτές του νησιού, είναι το μοναδικό της Μεσογείου που φιλοξενεί και εκθέτει εδώ και τουλάχιστον 30 χρόνια τροπικούς οργανισμούς χωρίς «ειδική παραγγελία» από τις χώρες καταγωγής τους, φανερή μαρτυρία των αλλαγών του βιοτικού συνόλου της γύρω θαλάσσιας περιοχής. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι τα ξενικά είδη αποτελούν το 22% του συνόλου των ειδών της σημερινής του έκθεσης. 5. Ευχαριστίες Οι συγγραφείς ευχαριστούν τους Χ. Χατζηαλεξίου, Σ. Καλογήρου, Μ. Σαββιού και τον Τ. Καραοσμάν, καπετάνιο του Α/Σ «Ταξιάρχης», που προμήθευσαν μερικά από τα είδη που μελετήθηκαν και τον Δρ. Α. Σιούλα για την υποστήριξη.
6. Βιβλιογραφικές Αναφορές Bilecenoglu, M., 2005. Observation on the burrowing behaviour of the Dwarf Blaasop, Torquigener flavimaculosus (Osteichthyes: Tetraodontidae) along the coast of Fethiye, Turkey. Zoology in the Middle east, 35: 29-34. Cipria, G., 1940. Uova, sviluppo embrionale e post-embrionale di Teuthis siganus Rüpp. ottenuta per fecondazione artificiale. Memorie del Reale Comitato Talassografico Italiano, 273. Corsini, M. & Stamatellos, S., 1997. Handling pathogenic ciliates Cryptocaryon-like in the Aquarium of Rhodes. Proceedings of the 5 th Panhellenic Symposium of Oceanography and Fisheries, Kavala, April 1997, 1: 457-460. (Greek, English abstract) Corsini, M. & Stamatellos, S., 1999. Information collected at the Hydrobiological Station of Rhodes (Greece) on Lessepsian migrant fishes. Proceedings of the16 th EUAC Meeting, Barcelona, Spain, 17-25 October 1998. Mémoires Institute Océanographique P. Ricard, pp. 35-40. Corsini-Foka, M., 2010. Current status of alien fishes in Greek seas. p. 219-253. In Fish invasions of the Mediterranean Sea: change and renewal, D. Golani & B. Appelbaum-Golani (Eds), Pensoft Publishers, Sofia-Moscow. Corsini-Foka, M. & Kondilatos, G., 2011. Two new alien guests at the Aquarium of Rhodes (Greece): the crab Gonioinfradens paucidentatus and the fish Torquigener flavimaculosus. 28 th EUAC Meeting, Stralsund, Germany, 10-14 October 2011, Book of abstracts: 20. Corsini-Foka, M., Kondilatos, G. & Sioulas, A., 2009. The role of the Aquarium of Rhodes in alien biota study: the case of Lagocephalus sceleratus. 26 th EUAC Meeting, Valencia, Spain, 27 November-31 October 2009, Book of abstracts: 31. Corsini-Foka, M., Pancucci-Papadopoulou, M.A. & Kalogirou, S., 2010. Is the Lessepsian Province in expansion? The Aegean Sea experience. FAO-EastMed, Sub-regional Technical meeting on the Lessepsian migration and its impact on eastern Mediterranean fishery, Nicosia, Cyprus, 7-9 December 2010. GCP/INT/041/EC GRE ITA/TD-04, 50-59. Fishelson, L., 2000. Marine animal assemblages along the littoral of the Israeli Mediterranean seashore: the Red- Mediterranean Seas communities of species. Italian Journal of Zoology, 67: 393-415. Galil, B.S. & Kevrekidis, K., 2002. Exotic decapods and stomatopod off Rodos Island (Greece) and the Eastern Mediterranean Transient. Crustaceana, 75: 925-930. Golani, D., 2010. Colonization of the Mediterranean by Red sea fishes via the Suez Canal Lessepsian migration. p. 145-188. In Fish invasions of the Mediterranean Sea: change and renewal, D. Golani & B. Appelbaum-Golani (Eds), Pensoft Publishers, Sofia-Moscow. Kalogirou, S., Corsini, M., Kondilatos, G. & Wennhage, H., 2007. Diet of the invasive piscivor Fistularia commersonii in a recently colonized area of the eastern Mediterranean. Biological Invasions, 9: 887-896. Katsanevakis, S., Poursanidis, D., Issaris, Y., Tsiamis, K., Salomidi, M., Maroulakis, M., Kytinou, E., Thessalou-Legaki, M. & Zenetos, A. 2010. The invasive crab Percnon gibbesi (Crustacea: Decapoda: Plagusiidae) is spreading in the Aegean and Ionian Seas. Marine Biodiversity Records 3: e53. Kondilatos, G. & Corsini-Foka, M., 2010. Alien invasion in the display tanks of the Hydrobiological Station of Rhodes. 27 th EUAC Meeting, Erakleion, 2-6 October 2010, Book of abstracts: 41. Kondilatos G., Corsini-Foka M. & Pancucci-Papadopoulou M.A., 2010. Occurrence of the first non-indigenous ascidian Phallusia nigra Savigny, 1816 (Tunicata: Ascidiacea) in Greek waters. Aquatic Invasions, 5 (2): 181-184. DOI: 10.3391/ai.2010.5.2.08 Koukouras, A., Kitsos, M.-S., Tzomos Th. & Tselepides, A., 2010. Evolution of the entrance rate and of the spatiotemporal distribution of lessepsian crustacean Decapoda in the Mediterranean sea. Crustaceana, 83 (12): 1409-1430. DOI: 10.1163/001121610X539498 Laskaridis, K, 1948a. Holocentrum rubrum (Forsk) and Lagocephalus lagocephalus (L.), two newly reported members of the Greek fishfauna (Dodecanesian islands). Proceedings of the Ηellenic Ηydrobiological Ιnstitute, 2: 127-129. Laskaridis, K, 1948b. Contribution to the biology of the fish Mulloides auriflamma (Forsk.). Proceedings of the Hellenic Ηydrobiological Ιnstitute, 2: 103-118. Özcan, Τ., Ateş, A.S. & Katağan, Τ., 2008. Expanding distribution and occurence of the Indo-Pacific Stomatopod, Erugosquilla massavensis (Kossmann, 1880) on the Aegean coast of Turkey Mediterranean Marine Science, 9 (2): 117-120. Özcan, Τ., Katağan, Τ. & Irmak Ε., 2010. An exotic crab, Charybdis hellerii (A. Milne-Edwards, 1867) along the Turkish Coasts. Biharean Biologist, 4 (1): 1-5. Pancucci-Papadopoulou, M. A. & Corsini-Foka, M., 2010. The chronicle of alien species in Dodecanese Islands: a pathway of introduction in European coastal waters. Rapport Commission internationale Mer Méditarranéen, 39: 621. Pancucci-Papadopoulou, M.A., Raitsos, D.E. & Corsini-Foka, M., 2011a. Biological invasions and climatic warming: implications for southeastern Aegean ecosystem functioning. Journal of the Marine Biological Association UK, published online. DOI:10.1017/S0025315411000981 Pancucci-Papadopoulou, M.A., Corsini-Foka, M. & Raitsos, D.E., 2011b. Alien invasions and climatic changes: the
southeastern Aegean experience. Proceedings of the 12 th International Conference on Environmental Science and Technology (CEST2011), Rhodes Greece, 8-10 September 2011: A1376-A1383. Por, F.D., 1990. Lessepsian migration. An appraisal and new data. Bulletin de l Institut océanographique, Monaco, Numèro spécial, 7: 1-10. Raitsos, D.E., Beaugrand, G., Georgopoulos, D., Zenetos, A., Pancucci-Papadopoulou, M.A., Theocharis, A. & Papathanassiou, E., 2010. Global climate change amplifies the entry of tropical species into the Mediterranean Sea. Limnology and Oceanography, 55: 1478-1484. DOI: 10.4319/lo.2010.55.4.1478 Streftaris, N. & Zenetos, A., 2006. Alien Marine Species in the Mediterranean - the 100 Worst Invasives and their Impact. Mediterranean Marine Science, 7(1): 87-118. Tortonese, E., 1947. Ricerche zoologiche nell isola di Rodi (Mar Egeo) Pesci. Bollettino di Pesca, Piscicoltura e Idrobiologia, 23 (2): 143-192. Zenetos, A., Pancucci-Papadopoulou, M.A., Zogaris, S., Papastergiadou, E., Vardakas, A., Aligizaki, K. & Economou, A.N., 2009a. Aquatic alien species in Greece (2009): tracking sources, patterns and effects on the ecosystem. Journal of Biological Research-Thessaloniki, 12: 135-172. Zenetos, A., Ovalis, P. & Kalogirou, S., 2009b. Closing the gap: Cerithium scabridum Philippi, 1848 found in the South Aegean (Greece, Mediterranean Sea). Journal of Biological Research-Thessaloniki 11: 107-110. Zenetos, A., Gofas, S., Verlaque, M., Cinar, M.E., García Raso E., et al., 2010. Alien species in the Mediterranean Sea by 2010. A contribution to the application of European Union s Marine Strategy Framework Directive (MSFD). Part I. Spatial distribution. Mediterranean Marine Science, 11 (2): 381-493. Zenetos, A., Katsanevakis, S., Poursanidis, D., Crocetta, F., Damalas, D., Apostolopoulos, G., Gravili, C., Vardala- Theodorou, E. & Malaquias M., 2011. Marine alien species in Greek Seas: Additions and amendments by 2010. Mediterranean Marine Science, 12 (1): 95-120.