HUMAN INFLUENCE IN POPULATION DYNAMICS OF DONACILLA CORNEA (POLI, 1795)

Transcript

1 9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Πρακτικά, Τόμος ΙΙ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΤΟΥ DONACILLA CORNEA (POLI, 1795) Γαληνού - Μητσούδη Σ., Πασπαλά Σ., Βλαχάβας Γ., Μπαρδάκης Γ. Αλεξάνδρειο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Θεσσαλονίκης, Τμήμα Τεχνολογίας Αλιείας & Υδατοκαλλιεργειών, galimits@otenet.gr Περίληψη Η εργασία αυτή επιχειρεί την εκτίμηση της επίδρασης της παρουσίας του ανθρώπου στις ακτές κατά τις θερινές διακοπές του και του αντίκτυπου που έχει στους πληθυσμούς του μικρού δίθυρου Donacilla cornea. Η περιοχή μελέτης βρίσκεται στις αμμώδεις ακτές του Β. Τορωναίου κόλπου (Χαλκιδική), όπου σε δυο σταθμούς και τρεις θέσεις της μεσοπαραλιακής ζώνης, ανώτερη, μέση και κατώτερη, λαμβάνονταν τρία δείγματα υποστρώματος σε μηνιαία βάση και για 13 μήνες (Μάιος 2004 ως και Μάιος 2005). Επίσης, εποχικά δείγματα ιζήματος συλλέχθηκαν για κοκκομετρική ανάλυση. Βρέθηκε ότι ο σταθμός με τους περισσότερους λουόμενους εμφάνισε παρόμοια αποτελέσματα με τον δεύτερο σταθμό ως προς το περιβάλλον και την κοκκομετρία όπως και στο μέγεθος και τα βάρη του D. Cornea, ενώ διαφορές παρατηρήθηκαν στην πυκνότητα των διθύρων χωροχρονικά σε κάθε σταθμό. Τους θερινούς μήνες, παρατηρείται μετακίνηση του ποσοστού παρουσίας των ατόμων από τις ακραίες θέσεις της μεσοπαραλιακής προς τη μέση ίσως επειδή οι θέσεις αυτές πιέζονται περισσότερο από λουόμενους. Λέξεις κλειδιά: δίθυρα, υπόστρωμα, μεσοπαραλιακή ζώνη, Β Αιγαίο, Τορωναίος κόλπος. HUMAN INFLUENCE IN POPULATION DYNAMICS OF DONACILLA CORNEA (POLI, 1795) Galinou Mitsoudi S., Paspala S., Vlahavas G., Bardakis G. Department of fisheries and aquaculture technology, Alexander Technological Institute of Thessaloniki, galimits@otenet.gr Abstract The aim of this study is the estimation of the effect of human presence in sandy beaches during summer vacations and its impact in the populations of the small bivalve Donacilla cornea. The study area is one coastline of N Toronaeos gulf (Chalkidiki, N Aegean Sea). The study took place in two stations and in the three sub zones of mediolittoral, upper, middle and low. During May 2004 till May 2005 (13 months) three samples were received per each sub zone per station. Also, seasonal samples of sediment were collected for grain size analysis. It was found that in both stations the environmental conditions and the substrate type are similar. Also, sizes and weights of D. cornea did not differ statistically, while spatial and temporal differences were observed in the bivalves density in each station. During the summer, a portion of bivalves density percentage declined and was moved from upper and low sub zone of mediolittoral to the intermediate zone where the human effect is rather lower. Keywords: Bivalves, substrate, mediolittoral zone, N Aegean sea, Toronaeos gulf. 1. Εισαγωγή Ένας από τους παράγοντες που επηρεάζουν το περιβάλλον των ακτών είναι αναμφίβολα η ανθρώπινη δραστηριότητα όπως ο τουρισμός (Lercari & Defeo. 2003). Το Donacilla cornea (αμμοκόχυλο) είναι μικρού μεγέθους δίθυρο του μαλακού υποστρώματος της μεσοπαραλιακής ζώνης της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας (Fisher et al., 1987) των πρώτων 10 cm του ιζήματος, με μέγιστη παρουσία στα πρώτα 2 cm (Κούκουρας, 1979). Πληροφορίες για το είδος αυτό στην Ελλάδα υπάρχουν ελάχιστες, όπως για τη βιολογία, την οικολογία και τον κύκλο ζωής του είδους δίνονται πληροφορίες από τους Κούκουρα (1979), Koukouras & Russo (1991) και Μαβίδη (2000)

2 9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, Proceedings, Volume ΙΙ Σκοπός της εργασίας είναι η για πρώτη φορά διερεύνηση της επίδρασης της παρουσίας του ανθρώπου στη δυναμική του μικρού δίθυρου D. cornea κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου και ο αντίκτυπος που έχει στους πληθυσμούς του. 2. Υλικά και Μέθοδοι Η περιοχή μελέτης βρίσκεται στον όρμο Μόλυβο της αμμώδους παραλίας Καλυβών Χαλκιδικής (Β. Τορωναίος κόλπος), με εκτεταμένη, ομαλή και ομοιόμορφη ακτογραμμή μήκους 26 km και πλάτους 20 m. Είναι εκτεθειμένη κυρίως σε ανέμους νοτίων διευθύνσεων, ενώ δεν έχει ιδιαίτερη οικιστική ανάπτυξη παρά λίγες θερινές κατοικίες και εύκολη πρόσβαση σε λουόμενους τους καλοκαιρινούς μήνες. Αρχικά, επισημάνθηκαν τρεις σταθμοί δειγματοληψιών που μεταξύ τους είχαν απόσταση m και από τις θέσεις της μεσοπαραλιακής ζώνης (ανώτερη, μέση, κατώτερη) τους διενεργήθηκε προκαταρκτική δειγματοληψία. Βρέθηκε ότι μόνο οι δύο σταθμοί φιλοξενούσαν πληθυσμούς του D. cornea και έτι, η μελέτη τελικά διεξήχθη στους δύο αυτούς σταθμούς (Εικ. 1). Ο σταθμός 1 βρίσκεται κοντά στο δρόμο που οδηγεί στην ακτή ενώ ο 2, που βρίσκεται σε απόσταση 500 μέτρων δυτικότερα από τον 1, είναι πιο απομονωμένος. Από κάθε θέση της μεσοπαραλιακής ζώνης λαμβάνονταν τρία δείγματα υποστρώματος (συνολικά 9/σταθμό), σε μηνιαία βάση και για 13 μήνες (Μάιος 2004 ως και Μάιος 2005). Εποχικά δείγματα ιζήματος (9 στο σύνολο από κάθε σταθμό/ εποχή), συλλέχθηκαν για κοκκομετρική ανάλυση. Για τη συλλογή των δειγμάτων κατασκευάστηκε δειγματολήπτης από πλαστικό σωλήνα PVC μήκους 25 cm και διαμέτρου 14 cm και χρησιμοποιήθηκε πυρηνολήπτης μήκους 25 cm και διαμέτρου 5 cm για δείγματα προς κοκκομετρική ανάλυση. Εικ. 1: Σταθμοί μελέτης. Σε κάθε μηνιαία δειγματοληψία που διεξαγόταν πρωινές ώρες ( ), καταγράφονταν η θερμοκρασία περιβάλλοντος, ο αριθμός των παρόντων λουομένων, οι καιρικές συνθήκες και άλλα στοιχεία, όπως αν είχε προηγηθεί ή όχι κακοκαιρία

3 9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Πρακτικά, Τόμος ΙΙ Στο εργαστήριο, για τη συλλογή των αμμοκόχυλων, χρησιμοποιήθηκε κόσκινο ανοίγματος ματιού 500 μm. Για όλα τα άτομα D. cornea μετρήθηκαν μηνιαία, το μήκος και τα βάρη τους υγρά και ξηρά. Οι μετρήσεις για το ύψος και το πάχος έγιναν εποχικά (Ιούλιο και Οκτώβριο 2004, Ιανουάριο και Απρίλιο 2005). Για τις μετρήσεις χρησιμοποιήθηκε ψηφιακό παχύμετρο ακρίβειας 0,001 mm και ζυγός ακρίβειας 0,001 g. Η ξήρανση του υλικού έγινε σε κλίβανο στους 120 C και για 24 h. Τα δείγματα που προορίζονταν για κοκκομετρική ανάλυση ξηράνθηκαν σε θερμοκρασία δωματίου μέχρι σταθεροποίησης του βάρους τους. Χρησιμοποιήθηκαν κόσκινα με άνοιγμα ματιού 4000 μm, 2000 μm, 1400 μm, 1000 μm, 500 μm, 250 μm, και <250 μm (τυφλό). 3. Αποτελέσματα Λουόμενοι καταγράφηκαν στην περιοχή μελέτης από το Μάιο 2004 (1 άτομο), όταν ήδη η θερμοκρασία της ατμόσφαιρας αυξήθηκε. Σταδιακά, αύξανε ο αριθμός της παρουσίας λουομένων, με τη μέγιστη παρουσία τους τον Αύγουστο 2004 (61 άτομα) για να μειωθεί στη συνέχεια, μέχρι και το Σεπτέμβριο στο ένα άτομο (Εικ. 2). Εικ. 2: Θερμοκρασία ατμόσφαιρας, περιστατικά με κυματισμό και λουόμενοι στην περιοχή μελέτης. Από τις συσσωρευτικές καμπύλες της κοκκομετρίας των σταθμών μελέτης και ανεξάρτητα εποχής, φαίνεται ότι το υπόστρωμα των δυο σταθμών είναι παρόμοιο. Το ίζημα συνθέτεται από κόκκους μεγέθους 0 μm 250 mμ σε ποσοστό 20%, 250 μm 2000 μm σε ποσοστό 60 % και από 2000 μm 4000 mμ σε ποσοστό 20% (Εικ. 3). Εικ. 3: Αθροιστικές (%) καμπύλες της κοκκομετρίας των σταθμών μελέτης στις τρεις θέσεις της μεσοπαραλιακής ζώνης (Α: ανώτερη, Μ: Μέση, Κ: Κατώτερη)

4 9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, Proceedings, Volume ΙΙ Συνολικά συλλέχθηκαν 1261 άτομα D. cornea, εκ των οποίων 753 από τον πρώτο σταθμό και 508 από το δεύτερο. Το μικρότερο σε μήκος άτομο D. cornea που βρέθηκε στις Καλύβες ήταν μόλις 0,33 cm και βρέθηκε τον Ιούλιο 2004 στο σταθμό 2 στην ανώτερη θέση της μεσοπαραλιακής ζώνης ενώ το μεγαλύτερο σε μήκος, 2,30 cm, το Μάιο, σταθμό 1 και στην κατώτερη θέση της μεσοπαραλιακής. Η παρουσία του D. cornea στις θέσεις της μεσοπαραλιακής ζώνης διαφέρει μεταξύ των σταθμών για την καλοκαιρινή περιόδο και το υπόλοιπο έτος (χ 2 =108,86, P<0,001). Ειδικότερα, η παρουσία του διθύρου δεν διαφέρει στατιστικά σημαντικά μεταξύ των δύο σταθμών τους μήνες κολύμβησης (χ 2 =3,16, P=0,206), ενώ διαφέρει τους λοιπούς μήνες (χ 2 =29,90, P<0,001) (Εικ. 4). Εικ. 4: Ποσοστιαία κατανομή της παρουσίας του του D. cornea στις θέσεις της μεσοπαραλιακής ζώνης, σε κάθε σταθμό, στην κολυμβητική περίοδο και στο υπόλοιπο έτος. Χρονικά, ο σταθμός 1, βρέθηκε να έχει σχεδόν πάντα τις μεγαλύτερες πυκνότητες από το σταθμό 2, χωρίς όμως αυτές να διαφέρουν στατιστικά σημαντικά (ANOVA 2 παραγόντων, παράγοντας Σταθμός: P=0,057) (Εικ. 5) ενώ γενικά, υπήρξε στατιστικά σημαντική μεταβολή της πυκνότητας χρονικά (ANOVA 2 παραγόντων, παράγοντας Μήνας: P<0,001). Οι μεγαλύτερες πυκνότητες εμφανίζονται το καλοκαίρι, ενώ μείωση εμφανίστηκε τον Σεπτέμβριο και στην περίοδο μετά τον Οκτώβριο. Μέγιστη παρουσία θανατοκοινωνίας, (22 άτομα) καταγράφηκε τον Ιούλιο 2004, όταν κατά την διάρκεια της μελέτης δεν ξεπερνούσε τα 3 άτομα/μήνα. Εικ. 5: Χρονική μεταβολή της μέσης πυκνότητας του D. cornea με 95% όρια εμπιστοσύνης. Οι έλεγχοι της ανάλυσης διακύμανσης δύο παραγόντων (2-way ANOVA) που εφαρμόστηκαν για τα μορφομετρικά χαρακτηριστικά όπως και για τα υγρά και ξηρά βάρη μεταξύ των σταθμών και των θέσεων της μεσοπαραλιακής ζώνης, δεν παρουσίασαν στατιστικά σημαντικές διαφορές (P>0,05 σε όλες τις περιπτώσεις). Χρονικά, σε κάθε σταθμό, σημαντικές μεταβολές παρατηρούνται για όλες -766-

5 9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Πρακτικά, Τόμος ΙΙ τις διαστάσεις και τα υγρά και ξηρά βάρη των ατόμων D. cornea (P<0,001 σε όλες τις περιπτώσεις) για όλο το διάστημα των δειγματοληψιών (Μάιο 2004 Μάιο 2005). Υψηλότερες τιμές μηκών και βαρών σημειώθηκαν κυρίως το Μάιο 2004 ενώ οι χαμηλότερες κυρίως το Μάρτιο Συζήτηση Η πυκνότητα του Donacilla cornea στην περιοχή των Καλυβών, είναι μικρότερη συγκριτικά με αυτήν που παρουσιάζεται στον Κορινό (Μαβίδης 2000) και τις Αλυκές του Κίτρους (Κούκουρας 1979). Η διαφορά μπορεί να αποδοθεί στη διαφορετική κοκκομετρία του υποστρώματος. Το υπόστρωμα στην περιοχή των Καλυβών είναι αδρή άμμος ως χαλίκι (άμμος: 0,062 μm 2000 μm, κροκάλες-χαλίκι: 2000 μm 4000 μm (Castro & Huber 1992)) δηλ. πιο αδρόκοκκο από αυτό του Κορινού (Κούκουρας 1979). Στον Πίνακα 1, εμφανίζονται οι πυκνότητες του D. cornea στις δύο περιοχές δειγματοληψίας με παλαιότερες καταγραφές στην Ελλάδα καθώς και πυκνότητες του είδους σε άλλες περιοχές της Μεσογείου. Πίνακας 1: Συγκριτικός πίνακας πυκνότητας του Donacilla cornea σε ελληνικές ακτές. Όπου πυκνότητα: άτομα / 400 cm², κολυμβητές: ελάχιστοι = < 5 άτομα, πολυάριθμοι = > 60 άτομα, (*): συνάγεται η πληροφορία και όπου (αριθμός): κατ εκτίμηση ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΤΟΣ ΜΗΝΑΣ ΠΥΚΝΟΤΗΤΑ ΚΟΛΥΜΒΗΤΕΣ Άνοιγμα ματιού κόσκινου ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (mm) Αλυκή 1989 Οκτώβριος 14,18 7,5 Whiteley et al. Κίτρους (1997) (Πιερία) 1975 Ιούνιος- Ιούλιος 252,00 2,0 Κούκουρας (1979) Κορινός (Πιερία) Μυκήβερνα (Χαλκιδική) Καλύβες (Χαλκιδική) 1989 Οκτώβριος 76,54 (141,74) 7,5 Whiteley et al. (1997) 1998 Αύγουστος 445,00 ελάχιστοι 2,0 Μαβίδης (2000) 1999 Μάιος 339,60 ελάχιστοι 2,0 Μαβίδης (2000) 2000 Μάιος 171,00 μάλλον ελάχιστοι (*) 1,0 Mavidis et al. (2006) 2001 Σεπτέμβριος 1,00 1,0 Mavidis et al. (2006) 2004 Ιούλιος 41,02 πολυάριθμοι 0,5 Αύγουστος 30,76 πολυάριθμοι 0,5 Παρούσα μελέτη Σεπτέμβριος 5,34 ελάχιστοι 0,5 Οι χρονικές μεταβολές των βιομετρικών παραμέτρων του αμμοκόχυλου πρέπει να οφείλονται κατά κύριο λόγο στο βιολογικό κύκλο του είδους. Οι χωρικές όμως μεταβολές της πυκνότητας σε σχέση με τις θέσεις της μεσοπαραλιακής, δεν μπορούν να αποδοθούν σε περιβαλλοντικές διαφορές, αφού οι δυο σταθμοί παρουσιάζουν ομοιομορφία. Τα περισσότερα αμμοκόχυλα, ανεξάρτητα εποχής, βρίσκονται στην ανώτερη μεσοπαραλιακή ζώνη και τα λιγότερα στην κατώτερη. Κατά την κολυμβητική όμως περίοδο, τα ποσοστά της ανώτερης και κατώτερης θέσης μειώνονται κατά 15-20% περίπου με αντίστοιχη αύξηση των ποσοστών της μέσης μεσοπαραλιακής ζώνης. Η οριζόντια και κυρίως η κάθετη μετακίνηση μπορεί να επιλέγεται από το D. cornea ιδιαίτερα στις περιόδους με έντονους κυματισμούς αλλά και τη διαρκή παρενόχληση του οργανισμού από την ανθρώπινη παρουσία (Mavidis et al., 2006). Στον Κορινό και για τη θερινή περίοδο, η ανώτερη θέση της μεσοπαραλιακής συγκεντρώνει σχεδόν όλο τον πληθυσμό του D. cornea (Κούκουρας, 1979), ο οποίος -767-

6 9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, Proceedings, Volume ΙΙ όμως, δεν πιέζεται από σημαντική παρουσία λουομένων (Μαβίδης, 2000), διαφοροποιώντας την εικόνα του από τις Καλύβες. Η μεγαλύτερη πίεση από τους λουόμενους συνήθως ασκείται στην ανώτερη και κατώτερη θέση της μεσοπαραλιακής αφού η ανώτερη μεσοπαραλιακή και η υπερπαραλιακή επιλέγονται για την παραμονή των λουομένων ενώ η κατώτερη μεσοπαραλιακή και υποπαραλιακή για την κολύμβηση. Συμπερασματικά, φαίνεται ότι το αμμοκόχυλο μάλλον επηρεάζεται από την ανθρώπινη παρουσία στις τουριστικές ακτές, αλλά η επιβεβαίωση αυτού και ο βαθμός επηρεασμού απαιτούν πρόσθετη μελέτη. 5. Βιβλιογραφικές Αναφορές Castro, P. & Huber, E. M., Marine biology (Θαλάσσια Βιολογία). Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης: Κούκουρας Α. & Βουλτσιάδου Ε, University Studio Press, 608 σελ. Fischer, W., M.-L. Bauchot, M. & Schneider, Fiches FAO d identification des espèces pour les besoins de la pêche. Méditerranée et mer Noire (Zone de pêche 37). Révision 1, FAO, Rome, vols. I-II, 1530 pp. Koukouras, A. & Russo, A., Midlittoral soft substratum macrofaunal assemblages in the North Aegean Sea. P.S.Z.N.I.: Marine Ecology, 12(4): Lercari, D. & Defeo, O., Variation of a sandy beach macrobenthic community along a human induced environmental gradient. Estuarine, Coastal and Shelf Science 58S: Mavidis, M., Koukouras, A. & Eleftheriou, A., Factors affecting the distribution of the bivalve Donacilla cornea (Poli, 1795) in eastern Mediterranean sandy beaches. Journal of the Biological Research 6: Whiteley, A. A. D. & Owen, F. D., Massive polymorphism and natural selection in Donacilla cornea (Poli, 1791) (Bivalvia Mesodesmatidae). Biological Journal of the Linnean Society, 62: Κούκουρας, Α., Βιονομική μελέτη της μακροπανίδας του κινητού υποστρώματος της μεσοπαραλιακής ζώνης στο Στρυμονικό και Θερμαϊκό κόλπο. Διδακτορική διατριβή. Επιστημονική Επετηρίδα της Φυσικομαθηματικής Σχολής Α. Π. Θ., 247 σελ. Μαβίδης, Α.Μ., Βιονομική μελέτη του δίθυρου μαλακίου Donacilla cornea (Poli, 1795). Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, στην κατεύθυνση Yδροβιολογία Yδατοκαλλιέργειες, 50 σελ