ΑΣΔΙ ΚΑΒΑΛΑ ΥΟΛΗ ΓΙΟΙΚΗΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΜΗΜΑ ΓΙΟΙΚΗΗ ΔΠΙΥΔΙΡΗΔΧΝ ΠΣΤΥΙΑΚΗ ΔΡΓΑΙΑ ΔΡΓΑΗΑΚΟ ΣΡΔ ΣΟ ΝΟΖΛΔΤΣΗΚΟ ΠΡΟΧΠΗΚΟ ΑΝΓΡΗΚΗΓΟΤ ΕΑΥΑΡΧ ΥΡΗΣΟΓΟΤΛΟΤ ΞΔΝΖ ΤΠΔΤΘΤΝΖ ΚΑΘΖΓΖΣΡΗΑ: ΔΠΣΔΜΒΡΗΟ 2012 Δθπνλεζείζα πηπρηαθή εξγαζία ΜΠΟΡΜΠΟΣΖ ΥΡΤΑ απαξαίηεηε γηα ηε ιήςε πηπρίνπ
ΠΔΡΙΛΗΦΗ Ζ παξνχζα πηπρηαθή εξγαζία εμεηάδεη θαηά πφζν ην εξγαζηαθφ ζηξεο επηδξά ζηελ εμνπζέλσζε θαη ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία ησλ λνζειεπηψλ / λνζειεπηξηψλ. Πξνθεηκέλνπ λα δηεξεπλεζνχλ νη ζπγθεθξηκέλεο ζρέζεηο, πξαγκαηνπνηήζεθε έξεπλα κε ηε ρξήζε εξσηεκαηνινγίνπ, ζε έλα δείγκα 112 λνζειεπηψλ / λνζειεπηξηψλ ηνπ Γεληθνχ Ννζνθνκείνπ Καβάιαο. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο δείρλνπλ φηη ην εξγαζηαθφ ζηξεο έρεη ζεηηθή, κέηξηαο ζπζρέηηζεο, επίδξαζε ζηελ εμνπζέλσζε θαη θακία επίδξαζε ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία. Ζ αλάιπζε απηψλ ησλ ελλνηψλ θαζψο θαη ε δηεμαγσγή θαη ε αλάιπζε απηψλ ησλ απνηειεζκάησλ αλαθέξεηαη ζηα παξαθάησ θεθάιαηα ηεο πηπρηαθήο εξγαζίαο.
ΔΤΥΑΡΙΣΙΔ Αξρηθά, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ φινπο ηνπο θαζεγεηέο ηνπ ηκήκαηνο Γηνίθεζεο Δπηρεηξήζεσλ ηνπ ΑΣΔΗ Καβάιαο θαη αθφκε πεξηζζφηεξν ηε ζπλάδειθφ κνπ Ξέληα Υξηζηνδνχινπ πνπ καδί δνπιέςακε γηα ηελ ηειεηνπνίεζε ηεο πηπρηαθήο καο εξγαζίαο. Σέινο, αθηεξψλσ απηήλ ηελ πηπρηαθή εξγαζία ζηνπο γνλείο κνπ, ζηνλ αδεξθφ κνπ θαη ζηνλ ζχδπγφ κνπ, πνπ κε ζηεξίδνπλ φια απηά ηα ρξφληα. Με εθηίκεζε, Εαραξψ Αλδξηθίδνπ. Καηαξράο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ φινπο ηνπο θαζεγεηέο ηνπ ηκήκαηνο Γηνίθεζεο Δπηρεηξήζεσλ κηιψληαο γηα φινπο ηνπο ζπλαδέιθνπο κνπ, γηα φια φζα καο έκαζαλ απηά ηα ρξφληα ζηελ πνξεία καο σο θνηηεηέο, ζηεθφκελνη δίπια καο κε αγάπε θαη ππνζηήξημε. Δπραξηζηψ ηελ ππεχζπλε θαζεγήηξηα κνπ θ.μπνξκπφηζε γηα ηε βνήζεηα θαη ζπκβνιή ηεο ζηε δηεμαγσγή ηεο πηπρηαθήο καο εξγαζίαο κε ηε ζπλάδειθφ κνπ Αλδξηθίδνπ Εαραξνχια. Σέινο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ην Γεληθφ Ννζνθνκείν Καβάιαο γηα ηελ πνιχηηκε βνήζεηά ηνπ. Κιείλνληαο, αθηεξψλσ ηελ πηπρηαθή κνπ εξγαζία ζηνλ αδεξθφ κνπ Γηάλλε θαη ζηα δεχηεξα αδέξθηα κνπ, ηνπ θίινπο κνπ, πνπ κε αγαπάλε θαη κε ζηεξίδνπλ ζε φ,ηη θη αλ θάλσ. Με εθηίκεζε θαη αγάπε πξνο φινπο απηνχο, Ξέληα Υξηζηνδνχινπ.
ΠΙΝΑΚΑ ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΧΝ ΔΗΑΓΧΓΖ 1 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1: ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΚΖ ΑΝΑΚΟΠΖΖ ΚΑΗ ΓΗΔΘΝΖ ΔΜΠΔΗΡΗΑ.. 4 1.1. Δηζαγσγή... 4 1.2. ηξεο.. 4 1.2.1. Ση είλαη ην ζηξεο.. 4 1.2.2. πκπηψκαηα ηνπ ζηξεο 8 1.2.3. Πεγέο θαζεκεξηλνχ ζηξεο... 12 1.3. Δξγαζηαθφ ζηξεο... 13 1.3.1. Ση είλαη ην εξγαζηαθφ ζηξεο 13 1.3.2. πκπηψκαηα ηνπ εξγαζηαθνχ ζηξεο... 14 1.3.3. πλέπεηεο ηνπ εξγαζηαθνχ ζηξεο 15 1.4. Παξάγνληεο πνπ πξνθαινχλ ην εξγαζηαθφ ζηξεο 16 1.5. Παξάγνληεο θαη επηδξάζεηο ηνπ εξγαζηαθνχ ζηξεο ζην λνζειεπηηθφ πξνζσπηθφ 19 1.6. Γηεζλήο εκπεηξία.. 21 1.7. Δπίινγνο... 24 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2: ΔΝΝΟΗΟΛΟΓΗΚΟ ΠΛΑΗΗΟ ΣΖ ΔΡΔΤΝΑ 25 2.1. Δηζαγσγή.. 25 2.2. Δπηινγή ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ εξεπλεηηθνχ πεδίνπ 25 2.3. Πεξηγξαθή ησλ εξεπλεηηθψλ κεηαβιεηψλ... 26 2.3.1. Δμνπζέλσζε... 26 2.3.2. Ηθαλνπνίεζε (απφ ηελ εξγαζία). 29
2.4. Ζ δηακφξθσζε ησλ εξεπλεηηθψλ ππνζέζεσλ.. 31 2.4.1. Δξγαζηαθφ ζηξεο θαη εμνπζέλσζε. 31 2.4.2. Δξγαζηαθφ ζηξεο θαη ηθαλνπνίεζε (απφ ηελ εξγαζία).. 32 2.5. Δπίινγνο... 34 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3: ΔΡΔΤΝΖΣΗΚΖ ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ... 35 3.1. Δηζαγσγή. 35 3.2. Γεληθά κεζνδνινγηθά ζηνηρεία 35 3.2.1. Υαξαθηεξηζκφο ηεο έξεπλαο. 35 3.2.2. Δξεπλεηηθή δηαδηθαζία. 37 3.3. Ζ κέηξεζε ησλ κεηαβιεηψλ ηεο έξεπλαο.. 38 3.4. πιινγή δεδνκέλσλ... 40 3.5. Δπίινγνο. 41 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4: ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ ΣΖ ΔΡΔΤΝΑ. 42 4.1. Δηζαγσγή 42 4.2. Έιεγρνο ησλ εξεπλεηηθψλ ππνζέζεσλ.. 42 4.2.1. Αλάιπζε ζπζρεηίζεσλ 43 4.3. ηαηηζηηθά απνηειέζκαηα. 44 4.4. Γεκνγξαθηθά ζηνηρεία.. 45 4.5. Παξαγνληηθή αλάιπζε.. 47 4.5.1. Δξγαζηαθφ ζηξεο. 48 4.5.2. Δμνπζέλσζε 49 4.5.3. Ηθαλνπνίεζε 50 4.6. Γξακκηθή παιηλδξφκεζε.. 52 4.7. Δπίινγνο 55 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 5: ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ 56 5.1. Δηζαγσγή 56
5.2. πκπεξάζκαηα 56 5.2.1. πκπεξάζκαηα ηεο πηπρηαθήο εξγαζίαο.. 56 5.2.2. πκπεξάζκαηα ηεο έξεπλαο. 57 5.3. Πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο 58 5.4. Καηεπζχλζεηο γηα κειινληηθή έξεπλα 58 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ 59 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ 63 Παξάξηεκα 1: Δξσηεκαηνιφγην. 63 Παξάξηεκα 2: Παξαγνληηθή Αλάιπζε.. 68 Παξάξηεκα 3: Γεκνγξαθηθά ηνηρεία 74 Παξάξηεκα 4: Γξακκηθή Παιηλδξφκεζε... 76
ΚΑΣΑΛΟΓΟ ΠΙΝΑΚΧΝ Πίλαθαο 4.1.: Αλάιπζε πζρεηίζεσλ (Correlation Analysis) 44 Πίλαθαο 4.2.: Statistics 45 Πίλαθαο 4.3.: Φχιν 46 Πίλαθαο 4.4.: Οηθνγελεηαθή Καηάζηαζε 46 Πίλαθαο 4.5.: Δθπαηδεπηηθφ Δπίπεδν 47 Πίλαθαο 4.6.: Πξνυπεξεζία ζην επάγγεικα ηνπ/ηεο λνζειεπηή/λνζειεχηξηαο 47 Πίλαθαο 4.7.: K.M.O. θαη Bartlett s Test 48 Πίλαθαο 4.8.: Component Matrix 48 Πίλαθαο 4.9.: K.M.O. θαη Bartlett s Test 49 Πίλαθαο 4.10.: Component Matrix 49 Πίλαθαο 4.11.: K.M.O. θαη Bartlett s Test 50 Πίλαθαο 4.12.: Component Matrix 51 Πίλαθαο 4.13.: Model Summary 52 Πίλαθαο 4.14.: ANOVA 52 Πίλαθαο 4.15.: Coefficients 53 Πίλαθαο 4.16.: Model Summary 53 Πίλαθαο 4.17.: ANOVA 54 Πίλαθαο 4.18.: Model Summary 54
ΚΑΣΟΛΟΓΟ ΥΔΓΙΑΓΡΑΜΜΑΣΧΝ ρήκα 2.1.: Δλλνηνινγηθφ Πιαίζην ηεο Έξεπλαο 33
ΔΙΑΓΧΓΗ ηηο κέξεο καο έρεη παξαηεξεζεί έληνλα ην θαηλφκελνπ ηνπ ζηξεο θαη εηδηθφηεξα ηνπ εξγαζηαθνχ ζηξεο. Σν ζηξεο απνηειεί ην δεχηεξν ζε ζπρλφηεηα πξφβιεκα πγείαο πνπ αθνξά ην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο εβδνκάδαο δελ είλαη απίζαλν λα δνχκε ηε ιέμε άγρνο λα ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα πεξηγξάςεη έλα κεγάιν εχξνο ζπλαηζζεκάησλ, ζπκπησκάησλ θαη θαηαζηάζεσλ. Ζ εκπεηξία ηνπ άγρνπο είλαη απφιπηα πξνζσπηθή. Πηέζεηο έξρνληαη απφ πνιιέο θαηεπζχλζεηο θαη καο επεξεάδνπλ κε δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο θαη ζε δηαθνξεηηθά ρξνληθά δηαζηήκαηα. ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, φηαλ δερφκαζηε ηξνκαθηηθέο πηέζεηο, φρη κφλν αληέρνπκε, αιιά πνιιέο θνξέο ηα θαηαθέξλνπκε θαιχηεξα. ε άιιεο πεξηπηψζεηο, κπνξεί λα ππνθέξνπκε, λα ράλνπκε ηελ αληνρή καο θαη λα ληψζνπκε αλήκπνξνη λα εθπιεξψζνπκε ηηο πξνζεζκίεο ή ηηο πξνζδνθίεο καο. Σν αλζξψπηλν δπλακηθφ ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν παίδεη πξσηεχνληαη ξφιν. Παξάγνληεο φπσο νη ζπλζήθεο εξγαζίαο, νη δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο κέζα θαη έμσ απφ ην ρψξν εξγαζίαο, ηα αλζξψπηλα θίλεηξα, ν βαζκφο ππεπζπλφηεηαο ηνπ θάζε εξγαδνκέλνπ ζε φπνηνλ βαζκφ βξίζθεηαη ζηε ζθάια ηεο επαγγεικαηηθήο ηεξαξρίαο, παίδνπλ θαζνξηζηηθφ ξφιν ζην βαζκφ παξαγσγηθφηεηαο κηαο επηρείξεζεο ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν. Όηαλ νη παξαπάλσ παξάγνληεο ππνιεηηνπξγνχλ ή έρνπλ αξλεηηθή επίδξαζε ζηνπο εξγαδνκέλνπο, δεκηνπξγείηαη ζηξεο θαη νη επηπηψζεηο είλαη πνιιέο θαη αξλεηηθέο ηφζν ζηε ζσκαηηθή θαη ςπρηθή πγεία ησλ εξγαδνκέλσλ, φζν θαη ζηελ παξαγσγηθφηεηα ηεο επηρείξεζεο, κε απνηέιεζκα ην θνηλσληθφ θαη νηθνλνκηθφ θφζηνο. Σν ζέκα ηνπ ζηξεο απνθηάεη ηδηαίηεξε ζεκαζία, φηαλ αλαγλσξίζεη θαλείο φηη νη αξλεηηθέο επηπηψζεηο δελ είλαη αλαπφθεπθηεο. Έρεη γίλεη θνηλή δηαπίζησζε φηη ην ζηξεο θνζηίδεη αλ δελ αληηκεησπηζηεί, αιιά φηαλ ν θαζέλαο καο βξεη ην πξνζσπηθφ 1
επίπεδν ζηξεο ( Optimal Stress Level ) πνπ είλαη ηθαλφ λα ηνλ θηλεηνπνηήζεη ρσξίο θφζηνο, εμαζθαιίδεη ηε κέγηζηε απφδνζή ηνπ. Απηφ ζεκαίλεη φηη ην ζηξεο κπνξεί λα παίμεη δχν ξφινπο, ζεηηθφ ή αξλεηηθφ, αλάινγα κε ην ρεηξηζκφ πνπ ζα θάλεη θαλείο. Γπζηπρψο, ν ρεηξηζκφο ζπρλά δελ είλαη ν θαηάιιεινο θαη ην ζηξεο γίλεηαη αηηία λα ππνθέξνπλ άηνκα ζσκαηηθά ή ςπρηθά απφ ζνβαξέο παζήζεηο. Οη παξάγνληεο πνπ ην πξνθαινχλ έρνπλ ζπλήζσο επίπησζε ζηελ πγεία ησλ εξγαδνκέλσλ, δπζρεξαίλνληαο ηελ ηθαλνπνίεζή ηνπο θαη κεηψλνληαο έηζη ηελ απφδνζή ηνπο ζηελ εξγαζία ηνπο. Έλα απφ ηα επαγγέικαηα πνπ πιήηηνληαη πεξηζζφηεξν, είλαη απηφ ηνπ λνζειεπηή. Σα πεξηζηαηηθά πνπ βηψλεη ζπλήζσο είλαη πνιχ δπζάξεζηα κε απνηέιεζκα λα επεξεάδεηαη άκεζα ε ςπρνινγηθή θαη ζσκαηηθή ηνπ πγεία. Ζ παξνχζα κειέηε απνζθνπεί ζην λα δηεξεπλήζεη ηε ζρέζε αλάκεζα ζην εξγαζηαθφ ζηξεο θαη ηελ εμνπζέλσζε θαη ζην εξγαζηαθφ ζηξεο θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία ησλ λνζειεπηψλ / λνζειεπηξηψλ. Γηα ηελ έξεπλα απηή ρξεζηκνπνηήζεθαλ εξσηεκαηνιφγηα, ηα νπνία δεκηνπξγήζεθαλ εηδηθά γηα ηε ζπγθεθξηκέλε έξεπλα θαη κνηξάζηεθαλ ζην λνζειεπηηθφ πξνζσπηθφ ηνπ Γεληθνχ Ννζνθνκείνπ Καβάιαο. Ζ έξεπλα πξαγκαηνπνηήζεθε απφ ηηο αξρέο ηνπ Ηνπλίνπ 2012 έσο ηα κέζα ηνπ Ηνπλίνπ 2012. Μνηξάζηεθαλ ζπλνιηθά 112 εξσηεκαηνιφγηα θαη ζπκπιεξψζεθαλ φια. θνπφο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη, αθνχ αλαθεξζνχκε ζην ζηξεο θαη εηδηθφηεξα ζην εξγαζηαθφ ζηξεο θαη ηνπο παξάγνληεο πνπ ην πξνθαινχλ, λα δηεξεπλήζνπκε θαηά πφζν απηφ επεξεάδεη ην λνζειεπηηθφ πξνζσπηθφ σο πξνο ηνπο παξάγνληεο ηεο εξγαζηαθήο εμνπζέλσζεο θαη ηεο ηθαλνπνίεζήο ηνπο απφ ηελ εξγαζία. ηφρνο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη, λα θαηαλνεζνχλ θαιχηεξα νη έλλνηεο ηφζν ηνπ ζηξεο θαη ηνπ εξγαζηαθνχ ζηξεο, φζν θαη νη ζπλέπεηεο νη νπνίεο πξνθχπηνπλ απφ απηά θαη αλαθεξφκελνη ζην πφζν έληνλν είλαη ην θαηλφκελν απηφ ζηνλ ηνκέα ηεο πγείαο θαη εηδηθφηεξα ζην λνζειεπηηθφ πξνζσπηθφ, λα ζπκβάιινπκε ζην λα θαηαπνιεκεζεί φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξν. 2
ην πξψην θεθάιαην παξνπζηάδνληαη ηα ζεκαληηθφηεξα ζεκεία ηεο βηβιηνγξαθίαο πνπ αθνξνχλ ηφζν ην ζηξεο, ην εξγαζηαθφ ζηξεο θαη ηα ζπκπηψκαηα ηνπο, φζν θαη νη παξάγνληεο πνπ ην πξνθαινχλ θαη ε επίδξαζε πνπ έρνπλ απηά ζην λνζειεπηηθφ πξνζσπηθφ. ην δεχηεξν θεθάιαην πξαγκαηνπνηείηαη ε παξνπζίαζε ηνπ ελλνηνινγηθνχ πιαηζίνπ ηεο έξεπλαο, θαζψο θαη ε δηαηχπσζε ησλ ππνζέζεσλ πνπ δεκηνπξγήζακε γηα λα πεξηγξάςνπκε ηηο ζρέζεηο πνπ δεκηνπξγνχληαη αλάκεζα ζηηο εξεπλεηηθέο κεηαβιεηέο. ην ηξίην θεθάιαην παξνπζηάδεηαη ε εξεπλεηηθή κεζνδνινγία πνπ αθνινπζήζεθε πξνθεηκέλνπ λα εθπιεξσζνχλ νη εξεπλεηηθνί ζθνπνί θαη ζηφρνη. Πην ζπγθεθξηκέλα, γίλεηαη αλαθνξά ζην δείγκα ηεο έξεπλαο, ζηνλ ηξφπν κέηξεζεο ησλ εξεπλεηηθψλ κεηαβιεηψλ θαη ζηηο κεζφδνπο πνπ αθνινπζήζεθαλ γηα ηελ ζπιινγή ησλ εκπεηξηθψλ δεδνκέλσλ. ην ηέηαξην θεθάιαην, αθνινπζεί ε επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ θαη ε εμαγσγή ησλ απνηειεζκάησλ κε ζθνπφ ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηεο έξεπλαο, φπσο απηνί θαζνξίζηεθαλ ζην εηζαγσγηθφ ηεο θνκκάηη θαη ζπγθεθξηκελνπνηήζεθαλ ζην δεχηεξν ηεο θεθάιαην. Σέινο, ζην πέκπην θαη ηειεπηαίν θεθάιαην ηεο πηπρηαθήο εξγαζίαο παξνπζηάδνληαη ηα ζπκπεξάζκαηα ηεο έξεπλαο, νη πεξηνξηζκνί ηεο θαη νη πηζαλέο επηινγέο γηα κειινληηθή έξεπλα. 3
ΚΔΦΑΛΑΙΟ 1: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΚΟΠΗΗ ΚΑΙ ΓΙΔΘΝΗ ΔΜΠΔΙΡΙΑ 1.1. Δηζαγωγή Αληηθείκελν ηεο παξνχζαο πηπρηαθήο εξγαζίαο απνηειεί ε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο πνπ ππάξρεη αλάκεζα ζην εξγαζηαθφ ζηξεο θαη ηεο εμνπζέλσζεο θαη ηνπ εξγαζηαθνχ ζηξεο θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία ηνπ λνζειεπηηθνχ πξνζσπηθνχ. Πξνηνχ, φκσο, πξνρσξήζνπκε ζηελ παξνπζίαζε ηεο έξεπλαο πνπ δηεμαγάγακε πξνθεηκέλνπ λα δηεξεπλήζνπκε ηε ζρέζε απηή, ζα επηθεληξσζνχκε ζηε ζεσξεηηθή πεξηγξαθή ησλ κεηαβιεηψλ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζην εξεπλεηηθφ θνκκάηη ηεο. Σν θεθάιαην ηεο βηβιηνγξαθηθήο αλαζθφπεζεο ζα μεθηλήζεη κε ηνλ πξνζδηνξηζκφ νξηζκέλσλ βαζηθψλ ελλνηψλ πνπ είλαη απαξαίηεηεο γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ ζηξεο (παξάγξαθνο 1.2.) θαη ηνπ εξγαζηαθνχ ζηξεο (παξάγξαθνο 1.3.), ελψ ζηε ζπλέρεηα ζα αθνινπζήζνπλ νη παξάγνληεο πνπ ην πξνθαινχλ (παξάγξαθνο 1.4.). Σέινο, ζα αθνινπζήζνπλ νη παξάγνληεο θαη επηδξάζεηο ηνπ εξγαζηαθνχ ζηξεο ζην λνζειεπηηθφ πξνζσπηθφ (παξάγξαθνο 1.5.), φζν θαη ε δηεζλήο εκπεηξία (παξάγξαθνο 1.6.). 1.2. ηξεο 1.2.1. Ση είλαη ην ζηξεο Σα ηειεπηαία ρξφληα παξαηεξείηαη έλα ζπλερψο απμαλφκελν ελδηαθέξνλ απφ ην επξχ θνηλφ γηα πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε ην ζηξεο θαη ηελ αληηκεηψπηζή ηνπ. Αλαηξέρνληαο ζηε βηβιηνγξαθία δηαπηζηψλεη θαλείο φηη ε ιέμε ζηξεο ρξεζηκνπνηείηαη πνιιέο θνξέο γηα λα πεξηγξάςεη ηελ αληίδξαζε ζε κία δηέγεξζε πνπ δέρεηαη έλαο 4
αλζξψπηλνο νξγαληζκφο απφ κία θαηάζηαζε, έλα αληηθείκελν, έλα δψν, έλαλ άιινλ άλζξσπν ή ηηο ζθέςεηο θαη πεπνηζήζεηο ηνπ. Σν ζηξεο έρνπλ κειεηήζεη εξεπλεηέο απφ δηαθνξεηηθέο εηδηθφηεηεο ηφζν ησλ βηνινγηθψλ, φζν θαη ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ. Δξεπλεηέο ζην ρψξν ηεο ςπρνθπζηνινγίαο, ηεο ρεκείαο, ηεο λεπξνθπζηνινγίαο, ηεο θνηλσληθήο ςπρνινγίαο θαη ηεο θιηληθήο ςπρνινγίαο ρξεζηκνπνηνχλ ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ηνλ φξν έρνληαο δηαθνξεηηθά ζεκεία αλαθνξάο. Δπηπξφζζεηα, κειέηεο γηα ην ζηξεο έρνπλ εζηηαζηεί ζε πνηθίια ζέκαηα, φπσο ζηξαηηψηεο ζηε κάρε, εξγάηεο ζε δηαθνξεηηθά πεξηβάιινληα, θνηηεηέο ζε εμεηαζηηθή πεξίνδν. Απηφ ην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ θαη νη ηφζεο δηαθνξεηηθέο νπηηθέο γσλίεο έρνπλ επαπμήζεη ηε ζχγρπζε πνπ πεξηθιείεη ν ζπγθεθξηκέλνο φξνο. Γελ ππάξρεη ακθηβνιία φηη ην ζηξεο είλαη έλα πξαγκαηηθφ θαηλφκελν θαη φηη παξά ηε ζχγρπζε πνπ επηθξαηεί, έρεη επηηεπρζεί πξφνδνο ζηελ πξνζπάζεηα επηζηέγαζεο ησλ νξηζκψλ. Μεξηθνί ζπγγξαθείο έρνπλ εληνπίζεη ην ζηξεο σο θπζηνινγηθφ θαη απαξαίηεην γηα ηε δσή θαη ηελ αλάπηπμε, παξέρνληαο ηελ απαξαίηεηε ψζεζε γηα λα πξνζαξκνζηεί ζηηο ζπλερψο κεηαβαιιφκελεο ζπλζήθεο (Clemen-Stone et al 1991) (in Adeb-Saeedi, J., 2002), ελψ άιινη αλαθέξνπλ φηη πάξα πνιχ άγρνο κπνξεί λα έρεη ζνβαξέο επηπηψζεηο ζηελ πγεία θαη ηελ επεκεξία ελφο αηφκνπ. Ζ Aldwin (1994) πξφηεηλε έλαλ νξηζκφ ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν ην ζηξεο αλαθέξεηαη ζηελ εκπεηξία πνπ παξάγεηαη σο απνηέιεζκα ηεο αιιειεπίδξαζεο αηφκνππεξηβάιινληνο, πξάγκα πνπ, κέζσ είηε ηεο ππεξδηέγεξζεο είηε ηεο ππνδηέγεξζεο, έρεη σο απνηέιεζκα ηε ςπρνινγηθή θαη θπζηνινγηθή έληαζε. Απηφο ν νξηζκφο ηνπ ζηξεο ελζσκαηψλεη ηα πεξηζζφηεξα ζηνηρεία πνπ έρνπλ ρξεζηκνπνηήζεη νη εξεπλεηέο γηα ηελ αλαγλψξηζε θαη κειέηε ησλ επηπηψζεσλ απηνχ ηνπ θαηλνκέλνπ. Τπάξρνπλ ηξεηο δηαζηάζεηο ηνπ ζηξεο πνπ έρνπλ κειεηεζεί εθηελψο θαη βαζίδνληαη ζηνλ νξηζκφ ηνπ Mason (1975) : 1. Δζσηεξηθή θαηάζηαζε ηνπ νξγαληζκνχ (κεξηθέο θνξέο απνθαιείηαη strain) 2. Δμσηεξηθφ γεγνλφο (stressor) 5
3. Δκπεηξία πνπ πξνθχπηεη απφ ηελ αιιειεπίδξαζε αλάκεζα ζην άηνκν θαη ην πεξηβάιινλ. Οη πεξηζζφηεξνη εξεπλεηέο ζπκθσλνχλ φηη νη παξαπάλσ αλαθεξφκελνη παξάγνληεο είλαη αλαπφζπαζην θνκκάηη ηεο δηαδηθαζίαο ηνπ ζηξεο. Τπάξρνπλ φκσο δηαθσλίεο σο πξνο ην είδνο ησλ αληηδξάζεσλ πνπ πξνθαινχλ ηα ζηξεζνγφλα γεγνλφηα (γεληθά ή εηδηθά). Κπξίσο νη εξεπλεηέο δηαθσλνχλ σο πξνο ηε θχζε ησλ αηηηνινγηθψλ ζρέζεσλ ζηηο αληηδξάζεηο ηνπ ζηξεο. Δπηπιένλ, νη εξεπλεηέο δηαθσλνχλ γηα ηελ αηηηνινγηθή ζρέζε αλάκεζα ζην άηνκν θαη ην πεξηβάιινλ. Ση ζπκβαίλεη απφ ηα δχν : Σν πεξηβάιινλ πξνθαιεί ζπλαηζζεκαηηθέο θαη ςπρνθπζηνινγηθέο αληηδξάζεηο ή νη εζσηεξηθέο θαηαζηάζεηο ηνπ αηφκνπ επεξεάδνπλ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν αληηιακβάλεηαη ην πεξηβάιινλ θαη θαηά θάπνην ηξφπν πξνθαινχλ πξνβιήκαηα; Απφ ηα παξαπάλσ γίλεηαη εκθαλήο ε ζχγρπζε πνπ ππάξρεη ζηελ πξνζπάζεηα νξηζκνχ ηνπ ζηξεο. Όπσο θαίλεηαη ζηε βηβιηνγξαθία, απνπζηάδεη έλαο επαξθήο θαη γεληθά απνδεθηφο νξηζκφο. Αλ θάλνπκε κία ηζηνξηθή αλαδξνκή, ζα δηαπηζηψζνπκε ηνπο δηαθνξεηηθνχο νξηζκνχο πνπ επηθξάηεζαλ ζε ζπλάξηεζε κε ηελ εμέιημε ηεο κειέηεο ηνπ ζηξεο. Ο Cannon (1932) πεξηέγξαςε ην ζηξεο σο ηε δηαηαξαρή ηεο νκνηφζηαζεο ηνπ νξγαληζκνχ θάησ απφ αθξαίεο εζσηεξηθέο ή εμσηεξηθέο πεξηβαιινληηθέο ζπλζήθεο. Ο Selye (1974) απέδεημε φηη ην ζψκα δέρεηαη ζηξεζνγφλα εξεζίζκαηα θαη αληηδξά ζε απηά κε έλα νξηζκέλν ραξαθηεξηζηηθφ ηξφπν. Καηά ηνλ ίδην, ζηξεο είλαη κία θαηάζηαζε πνπ ππνδειψλεηαη απφ αιιαγέο πνπ επέξρνληαη ζην βηνινγηθφ ζχζηεκα ελφο αλζξψπνπ απφ ηελ επίδξαζε δηαθφξσλ ζηξεζνγφλσλ παξαγφλησλ. Σνλίδεη επίζεο φηη νη ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο, αλεμάξηεηα αλ είλαη επράξηζηνη ή δπζάξεζηνη ζηε θχζε ηνπο, ελεξγνπνηνχλ παξφκνηεο θαηαζηάζεηο. Ο Mechanic (1968) δίλεη ηνλ αθφινπζν νξηζκφ γηα ην ζηξεο : "ηξεο είλαη νη αληηδξάζεηο ελφριεζεο ελφο αηφκνπ ζε εηδηθέο θαηαζηάζεηο" θαη ηνλίδεη φηη "ην αλ θαη θαηά πφζν έλα άηνκν βηψλεη ην ζηξεο εμαξηάηαη απφ ηνλ ηξφπν κε ηνλ 6
νπνίν έρεη κάζεη λα αληηκεησπίδεη ηηο δχζθνιεο θαηαζηάζεηο ζηε δσή ηνπ". Έηζη ην ζηξεο είλαη πηζαλφηεξν λα εκθαληζηεί φηαλ έλα άηνκν αληηιακβάλεηαη φηη νη ηξφπνη πνπ ρξεζηκνπνηεί είλαη αλεπαξθείο γηα λα αληηκεησπίζεη ην ζπγθεθξηκέλν πξαγκαηηθφ ή ππνζεηηθφ θίλδπλν. Ο Mason (1975) ζεκεηψλεη φηη ν φξνο ζηξεο έρεη ρξεζηκνπνηεζεί πνηθηινηξφπσο θαη φηη αλαθέξεηαη είηε ζην εξέζηζκα, είηε ζηελ αληίδξαζε, είηε ζηελ αιιειεπίδξαζε εξεζίζκαηνο θαη αληίδξαζεο. Ο Rutter (1983) παξαηεξεί φηη ν φξνο κπνξεί λα ζεκαίλεη είηε έλα είδνο εξεζίζκαηνο, είηε έληαζε πνπ βηψλεηαη επεηδή έλα γεγνλφο απαηηεί αιιαγή πξνζαξκνγήο απφ ηνλ νξγαληζκφ, είηε ςπρνινγηθή δπζθνξία, είηε έλα είδνο ζσκαηηθήο αληίδξαζεο. Αληίζεηα, ν Lazarus (1966) ππνζηεξίδεη φηη ην ζηξεο δελ είλαη εξέζηζκα, αληίδξαζε ή δηακεζνιαβεηηθή κεηαβιεηή, αιιά έλαο ζπλνπηηθφο φξνο γηα κία ζπγθεθξηκέλε πεξηνρή κειέηεο. Οη Monat θαη Lazarus (1991) αλαγλσξίδνπλ ηξία θχξηα είδε ζηξεο : ην ςπρνθπζηνινγηθφ, ην ςπρνινγηθφ θαη ην θνηλσληθφ. Οη ίδηνη εξεπλεηέο εηζάγνπλ ηελ έλλνηα ηεο δηεξγαζίαο ζηνλ νξηζκφ ηνπ ζηξεο, ηελ νπνία αληηιακβάλνληαη σο ηε ζρέζε αλάκεζα, αθελφο ζην άηνκν, ην ζψκα ηνπ ή ην θνηλσληθφ πιαίζην θαη αθεηέξνπ ζην πεξηβάιινλ. Σν πεξηβάιινλ αμηνινγείηαη απφ ην άηνκν, ηελ νηθνγέλεηά ή απφ άιιν θνηλσληθφ ζχζηεκα σο επηβαξπληηθφ ή ππεξβαίλνλ ηε δπλαηφηεηά ηνπ γηα αληηκεηψπηζε θαη πξνζαξκνγή ηνπ θαη άξα επηθίλδπλν γηα ηελ θαιή ηνπ θαηάζηαζε. Δπίζεο, ζχκθσλα κε ηνλ Lazarus (1981), ην άγρνο έρεη ζεσξεζεί ε ψζεζε (drive) γηα παζνινγηθή πξνζαξκνγή ζην ζηξεο. Πνιιέο κειέηεο παξνπζηάδνπλ ην ζηξεο σο ιεηηνπξγηθά ζπλψλπκν ηνπ άγρνπο. Χο άγρνο κπνξεί λα νξηζηεί ε δπζάξεζηε ζπλαηζζεκαηηθή θαηάζηαζε ε νπνία ραξαθηεξίδεηαη απφ ζπλαηζζήκαηα επηθείκελνπ θηλδχλνπ, έληαζε θαη αλεζπρία. Σν άγρνο ζρεηίδεηαη κε έλα ραξαθηεξηζηηθφ ηξφπν ιεηηνπξγίαο ηνπ απηφλνκνπ λεπξηθνχ ζπζηήκαηνο ν νπνίνο πξνθχπηεη ιφγσ λεπξσληθψλ εθθνξηίζεσλ θαη νδεγεί ζε αιιαγή ηνπ αλαπλεπζηηθνχ ξπζκνχ, απμεκέλε θαξδηαθή ζπρλφηεηα, μεξφηεηα ζηφκαηνο, εθίδξσζε, κπνζθειεηηθέο 7
ελνριήζεηο θαη αίζζεκα αδπλακίαο (Ollendick θαη Hersen, 1998). Καηά ζπλέπεηα, ην άγρνο αλαθέξεηαη ζηηο ςπρνθπζηνινγηθέο, ζπκπεξηθνξηθέο, ζπλαηζζεκαηηθέο θαη γλσζηηθέο αιιαγέο πνπ παξάγνληαη σο αληίδξαζε ζε έλα ζπλεηδεηφ ή αζπλείδεην θίλδπλν. Κνηλφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ αηφκσλ πνπ ππνθέξνπλ απφ ζηξεο, είλαη ε αληίιεςε φηη έρνπλ ράζεη ηνλ έιεγρν γχξσ απφ ην ηη ζπκβαίλεη γχξσ ηνπο. Αληίζεηα, άηνκα πνπ έρνπλ ηηο δεμηφηεηεο θαη ηελ επειημία λα αληεπεμέξρνληαη ζε θαηαζηάζεηο ζηξεο, έρνπλ ηελ αληίιεςε φηη ηα δεδνκέλα πξνβιήκαηα είλαη κηα αθφκε πξφθιεζε ζηε δσή ηνπο. Έηζη ην ζηξεο γη απηνχο ηνπο ηειεπηαίνπο γίλεηαη κηα θηλεηήξηα δχλακε. Οη νξηζκνί πνπ έρνπλ δνζεί θαηά θαηξνχο γηα ην ζηξεο, κεξηθνχο απφ ηνπο νπνίνπο είδακε παξαπάλσ, δελ ήηαλ πνηέ πιήξεηο. πλνπηηθά, κπνξνχκε λα πνχκε φηη νπνηαδήπνηε αιιαγή ζηε δσή καο πνπ απαηηεί επαλαπξνζαξκνγή, κπνξεί λα γίλεη ζηξεο γηα εκάο ( ηαζάηνπ, 1989). 1.2.2. πκπηώκαηα ηνπ ζηξεο Ζ ιέμε ζχκπησκα ζπλδέεηαη ζπρλά κε ηελ ηαηξηθή. Γλσξίδνπκε γηα παξάδεηγκα φηη έλα θηέξληζκα κπνξεί λα είλαη ην ζχκπησκα γξίπεο, αιιεξγίαο ή θάπνηαο άιιεο αζζέλεηαο. Παξ φια απηά, ε δηάγλσζε κηαο θαηάζηαζεο απ ηα ζπκπηψκαηα κπνξεί λα είλαη δχζθνιε. Σα ζπκπηψκαηα ηνπ άγρνπο κπνξεί λα είλαη: ζσκαηηθά ζπλαηζζεκαηηθά εγθεθαιηθά ζπκπεξηθνξάο Απηά ηα ζπκπηψκαηα πνιιέο θνξέο ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο θαη αλαπηχζζνληαη δηαρξνληθά, ζε ζεκείν πνπ είλαη δχζθνιν λα ηα δηαθξίλνπκε απ ηελ θαλνληθή ζπκπεξηθνξά. Οπνηνδήπνηε απφ ηα παξαθάησ ζπκπηψκαηα κπνξεί λα είλαη 8
ελδεηθηηθφ θάπνηνπ άγρνπο πνπ, αλ δελ θαηαπνιεκεζεί, κπνξεί λα έρεη ζνβαξέο ζπλέπεηεο. ωκαηηθά Σα ζσκαηηθά ζπκπηψκαηα ηνπ άγρνπο πεξηιακβάλνπλ: ιαράληαζκα ζηεγλφ ζηφκα θαη ιαξχγγη ηδξσκέλα ρέξηα εμάςεηο ηελησκέλνπο κχεο δπζπεςία έιθε θαη γαζηξίηηδεο δηάξξνηα δπζθνηιηφηεηα θνιίηηδεο αδηθαηνιφγεηε εμάληιεζε πνλνθεθάινπο / εκηθξαλίεο εθλεπξηζκφ λεπξηθά ηηθ ππέξηαζε ηαρπθαξδίεο δχζπλνηα ππλειία ή αυπλία Φπζηθά ην θαζέλα απφ ηα παξαπάλσ ζπκπηψκαηα είλαη ζπλήζεο απνηέιεζκα ηεο έληνλεο θπζηθήο πξνζπάζεηαο, ηεο δέζηεο ή ηνπ ππεξβνιηθνχ θαγεηνχ θαη πνηνχ. Μηιάκε γηα αγρσηηθά ζπκπηψκαηα, φηαλ έρνπλ κηα πξνθαλή αηηία, φηαλ εκθαλίδνληαη πνιιά απφ απηά ηαπηφρξνλα ή φηαλ εκθαλίδνληαη πην ζπρλά απ φζν ζα έπξεπε. 9
Σα ζπκπηψκαηα απηά εκθαλίδνληαη, φηαλ ην ζψκα λνκίδεη φηη πξέπεη λα πξνεηνηκαζηεί γηα άκεζε δξάζε. Μαο πξνεηνηκάδεη είηε γηα "κάρε", αγψλα δσήο θαη ζαλάηνπ, είηε γηα "θπγή", απφδξαζε απ ηνλ θίλδπλν. Σν ζψκα απηφκαηα: απειεπζεξψλεη αδξελαιίλε ζην αίκα θιείλεη ην πεπηηθφ ζχζηεκα πήδεη ην αίκα αληιεί ην αίκα γξεγνξφηεξα Απηέο νη αληηδξάζεηο έρνπλ θαλνληθά ζχληνκε δηάξθεηα θαη ζηνρεχνπλ ζην λα μεθχγνπκε ή λα θαηαπνιεκήζνπκε ηελ πηζαλή πεγή θηλδχλνπ. Ζ παξαηεηακέλε έθζεζε ζην ζηξεο καο θάλεη πην επάισηνπο ζε: ζηνκαρηθά θαη εληεξηθά πξνβιήκαηα δεξκαηηθά πξνβιήκαηα θαξδηαθέο παζήζεηο Μπνξεί επίζεο λα νδεγήζεη ζε: αιθννιηζκφ ρξήζε λαξθσηηθψλ πλαηζζεκαηηθά Σα ζπλαηζζεκαηηθά ζπκπηψκαηα ηνπ άγρνπο πεξηιακβάλνπλ: άγρνο απάζεηα εθλεπξηζκφ επηζεηηθφηεηα δηάζεζε γηα απνκφλσζε αλεμήγεηε θνχξαζε έιιεηςε απηνπεπνίζεζεο κειαγρνιία 10
Δγθεθαιηθά Σα εγθεθαιηθά ζπκπηψκαηα ηνπ άγρνπο πεξηιακβάλνπλ: αδπλακία ζπγθέληξσζεο αδπλακία ιήςεο απνθάζεσλ απψιεηα κλήκεο πκπεξηθνξάο Σα ζπκπηψκαηα ζπκπεξηθνξάο πεξηιακβάλνπλ: Αηζζήκαηα: ηαξαρήο, αλεζπρίαο θαη ιχπεο ελφριεζεο απ ηνπο άιινπο παξεμήγεζεο αδπλακίαο θαηαξξάθσζεο απνηπρίαο απψζεζεο αδηαθνξίαο Γπζθνιία ζηε: ζπγθέληξσζε ζπγθξνηεκέλε ζθέςε ιήςε απνθάζεσλ Έιιεηςε: δεκηνπξγηθφηεηαο ελδηαθέξνληνο γηα ηελ εκθάληζή καο ελδηαθέξνληνο γηα ηνπο άιινπο Υαξαθηεξηζηηθέο αληηδξάζεηο: νμπζπκία 11
λεχξα θαη επηζεηηθφηεηα αλεζπρία θαηάζιηςε παξαίηεζε ππεξθαηαλάισζε: ηξνθψλ, πνηψλ, ηζηγάξσλ ηάζε γηα αηπρήκαηα Ο ηξφπνο πνπ αληηδξνχλ νη άλζξσπνη ζην άγρνο πνηθίιιεη αλάινγα κε ηελ πξνζσπηθφηεηά ηνπο, ηελ αλαηξνθή θαη ηηο εκπεηξίεο ηνπο. Ο θαζέλαο έρεη ηηο δηθέο ηνπ αληηδξάζεηο, έηζη ηα πξνεηδνπνηεηηθά ζεκάδηα κπνξεί λα πνηθίιινπλ, φπσο θαη ε έληαζή ηνπο. Μεξηθνί άλζξσπνη γλσξίδνπλ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν αληηδξνχλ θαη έηζη κπνξνχλ λα ζπλεηδεηνπνηήζνπλ ην κέγεζνο ηνπ πξνβιήκαηνο απφ ηε θχζε θαη ηελ έληαζε ησλ ζπκπησκάησλ ηνπο ή ησλ αιιαγψλ ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπο. Έλα απφ ηα πην πξνθαλή πξνεηδνπνηεηηθά ζεκάδηα είλαη ε επηδείλσζε ησλ ειαηησκάησλ ηνπ αηφκνπ: Άλζξσπνη πνπ είλαη: πξνζεθηηθνί γίλνληαη ζρνιαζηηθνί αγρψδεηο γίλνληαη παληθφβιεηνη αλαζθαιείο γίλνληαη επάισηνη επέμαπηνη γίλνληαη νξγίινη (ηαζάηνπ, 1989; Alison Straw, Cary L. Cooper, 1993) 1.2.3. Πεγέο θαζεκεξηλνύ ζηξεο Ενχκε ζ έλαλ θφζκν πνπ αιιάδεη δηαξθψο θαη πξέπεη ζπλέρεηα λα πξνζαξκνδφκαζηε ζηηο ηερλνινγηθέο θαη θνηλσληθέο κεηαβνιέο. Δθηφο απφ απηέο ηηο αιιαγέο, ππάξρνπλ θαη νη θαζεκεξηλέο πηέζεηο, πνπ δηακνξθψλνπλ κηα αξθεηά πξνβιέςηκε πνξεία ζηε δηάξθεηα ηεο δσήο καο. Απηά ηα γεγνλφηα είλαη ηαπηφρξνλα πεγέο άγρνπο θαη ηθαλνπνίεζεο, αιιά ην θνηλφ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπο είλαη φηη απαηηνχλ απφ εκάο έλα βαζκφ πξνζαξκνγήο. 12
Αλαθνξηθά κπνξνχκε λα πνχκε σο πεγέο θαζεκεξηλνχ ζηξεο ηηο: αξρή ελειηθίσζεο (εμεξεχλεζε, ππεπζπλφηεηεο, ζρέζεηο, αλάπηπμε απηνπεπνίζεζεο) πνξεία πξνο ηελ ελειηθίσζε (θαξηέξα, ζπίηη, επηηεχγκαηα) ελειηθίσζε (πεξηνξηζκνί, ζηαζεξφηεηα, νηθνγελεηαθή δσή) κέζε ειηθία (πξνζαξκνγή, επηηεχγκαηα, λέεο αλαθαιχςεηο) ζπληαμηνδφηεζε (πξνβιήκαηα πγείαο, νηθνλνκηθή πξνζαξκνγή, ειεχζεξνο ρξφλνο) (Alison Straw, Cary L. Cooper, 1993) 1.3. Δξγαζηαθό ζηξεο 1.3.1. Ση είλαη ην εξγαζηαθό ζηξεο Σν εξγαζηαθφ ζηξεο είλαη κηα επξχο θαη πνιχπινθε δηαδηθαζία. Ο φξνο απηφο εηζήρζε ζηελ Φπρνινγία απφ ηνλ Selye (1956), θαη ηνλ Cox θαη Mackay (1981) (in Landa, J.M.A., Lopez Zafra, E., Martos, M.P.B., Aguilar Luzon, M., 2007) πνπ ηαμηλφκεζαλ ηνπο νξηζκνχο ηνπ άγρνπο ζε ζρέζε κε ηε ζχιιεςε ηνπ ζηξεο σο θίλεηξν, σο απφθξηζεο ή σο αιιειεπίδξαζε θηλήηξνπ - απφθξηζεο. Χο θίλεηξν, ην άγρνο αλαθέξεηαη ζηα δηάθνξα γεγνλφηα πνπ είλαη ζε ζέζε λα πξνθαιέζνπλ κηα αληίδξαζε ζηξεο (π.ρ. ζάλαηνο ελφο ζπγγελή, αζζέλεηα, αηχρεκα, ππεξβνιηθφο θφξηνο εξγαζίαο). Σν εξγαζηαθφ ζηξεο, κπνξεί λα νξηζηεί σο ηηο επηβιαβείο ζσκαηηθέο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο απαληήζεηο πνπ πξνθχπηνπλ φηαλ νη απαηηήζεηο ηεο εξγαζίαο δελ ηαηξηάδνπλ κε ηηο δπλαηφηεηεο, ηνπο πφξνπο ή ηηο αλάγθεο ηνπ εξγαδνκέλνπ. Σν εξγαζηαθφ ζηξεο κπνξεί λα νδεγήζεη ζε θαθή πγεία θαη αθφκε θαη δεκηά. Σν ζηξεο απνηειεί ην δεχηεξν ζε ζπρλφηεηα πξφβιεκα πγείαο πνπ αθνξά ην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ. Τπνινγίδεηαη φηη ην 28% (1 ζηνπο 3 πεξίπνπ) ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε βηψλεη εξγαζηαθφ ζηξεο (Αλησλίνπ, 2007). 13
πλήζσο κε ην ζηξεο ζπλδένληαη ηξεηο θαηεγνξίεο ζπκπησκάησλ ή εθδειψζεσλ : ηα ζσκαηηθά, ηα ςπρνινγηθά θαη ηα ζπκπεξηθνξηζηηθά. πγθεθξηκέλα ηα ζσκαηηθά είλαη ζπλπθαζκέλα κε ζπκπηψκαηα φπσο απμεκέλε αξηεξηαθή πίεζε, αιιεξγίεο, έιθνο, θαξδηαθά λνζήκαηα θαη γεληθά ζπκπηψκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ πγεία ηνπ εξγαδνκέλνπ. Σα ςπρνινγηθά ζρεηίδνληαη κε ηελ έιιεηςε απηνζπγθέληξσζεο, ηελ απμεκέλε έληαζε, ηελ αλία θαη ηε ρακειή ζπλέπεηα. Σέινο, ηα ζπκπεξηθνξηζηηθά εληνπίδνληαη ζηελ απφδνζε θαη ηελ ηθαλνπνίεζε ηνπ εξγαδνκέλνπ (Μπνπζηλάθεο θαη Υάιθνο, 2006). Σν εξγαζηαθφ άγρνο κπνξεί λα πξνθιεζεί απφ κηα ζεηξά παξαγφλησλ πνπ αιιειεπηδξνχλ κε ηνλ εξγαδφκελν δηαηαξάζζνληαο ηε ςπρνινγηθή ή θπζηνινγηθή ηζνξξνπία θαη ηε ιήςε απνθάζεσλ. Οη επηδξάζεηο ηνπ ζηξεο ζην άηνκν κπνξεί λα είλαη αθφκε πην επηδήκηεο. Γηα παξάδεηγκα, έρεη ζπλδεζεί κε ηε ζηεθαληαία λφζν, ηε ςπρηθή αζζέλεηα, νξηζκέλεο κνξθέο θαξθίλνπ, ζπκβηβαζηηθέο ζπκπεξηθνξέο πγείαο, φπσο ην θάπληζκα, ηελ θαθή δηαηξνθή, ηελ έιιεηςε άζθεζεο θαη ηεο θαηαλάισζεο αιθνφι (Hingley θαη Marks, 1991; Quine, 1998; Shahraray θαη Madany, 1998) (in Adeb-Saeedi, J., 2002). Γηα φινπο ηνπο παξαπάλσ ιφγνπο πνπ αλαθέξζεθαλ ζηελ εκη-ελφηεηα απηή, θαζίζηαηαη πξσηαξρηθήο ζεκαζίαο ε ιήςε κέηξσλ απφ ηελ πιεπξά ηεο νξγάλσζεο πνπ ζα πξνιακβάλνπλ, φζν απηφ είλαη δπλαηφλ, ηηο αγρψδεηο θαηαζηάζεηο, κε ηνλ θαιχηεξν ζρεδηαζκφ ηεο εξγαζίαο αιιά θαη ηε δνκή ηεο ίδηαο ηεο νξγάλσζεο (Παληαδνπνχινπ-Φσηεηλέα, 2003). 1.3.2. πκπηώκαηα ηνπ εξγαζηαθνύ ζηξεο ηε δνπιεηά νη άλζξσπνη πεξλάλε έλα κεγάιν κέξνο ηεο δσήο ηνπο θαη ην άγρνο κπνξεί λα ηνπο επεξεάζεη κε ηνπο αθφινπζνπο ηξφπνπο: κείσζε ηεο ηθαλνπνίεζεο πνπ ηνπο πξνζθέξεη ε εξγαζία κείσζε ηεο απφδνζήο ηνπο κείσζε δσηηθφηεηαο θαη ελέξγεηαο 14
επηθνηλσληαθέο αδπλακίεο κείσζε ηεο ηθαλφηεηαο ιήςεο απνθάζεσλ ειάηησζε δεκηνπξγηθφηεηαο θαη πξσηνηππίαο ελαζρφιεζε κε αζήκαληεο δξαζηεξηφηεηεο 1.3.3. πλέπεηεο ηνπ εξγαζηαθνύ ζηξεο Τπάξρνπλ ζπλέπεηεο ηνπ εξγαζηαθνχ ζηξεο πνπ έρνπλ ζρέζε κε ηελ πγεία θαη ηελ παξαγσγηθφηεηα ηνπ αηφκνπ. Απηέο κπνξεί λα είλαη: θνχξαζε έιιεηςε ρξφλνπ θαη ελέξγεηαο θίλδπλνο νηθνγελεηαθήο δσήο Τπάξρνπλ φκσο θαη άιιεο ζε ζρέζε κε ηελ νξγάλσζε θαη ηελ νηθνλνκία ζην ζχλνιφ ηεο: ρακέλεο ψξεο εξγαζίαο ιφγσ αζζελεηψλ θαη αηπρεκάησλ αιιαγέο ζηε δηνίθεζε ιφγσ πξψηκσλ ζπληαμηνδνηήζεσλ θαη πξφσξσλ ζαλάησλ Τπνινγίδεηαη φηη κφλν ζηε Βξεηαλία, ηνπιάρηζηνλ 40 εθαηνκκχξηα εξγαηηθέο ψξεο ράλνληαη θάζε ρξφλν, ιφγσ ησλ ζπλεπεηψλ ηνπ άγρνπο, κε θφζηνο ηεο ηάμεο ησλ 7 δηο ιηξψλ γηα ηε Βξεηαληθή νηθνλνκία. Δίλαη ζεκαληηθφ λα θαηαιάβνπκε φηη ην ζψκα καο κπνξεί λα αληέμεη θάπνηεο πεξηζηαζηαθέο δφζεηο άγρνπο ρσξίο ζεκαληηθά πξνβιήκαηα. Παξ φια απηά, ζηε ζχγρξνλε θνηλσλία αγρψδεηο θαηαζηάζεηο δηαδέρνληαη απαλσηά ε κηα ηελ άιιε, αθήλνληαο ειάρηζην ή θαζφινπ ρξφλν γηα λα αλαξξψζεη ν νξγαληζκφο καο, ή επεθηείλνληαη γηα κεγάια ρξνληθά δηαζηήκαηα. Όηαλ θάηη ηέηνην ζπκβαίλεη, νη επηπηψζεηο κπνξεί λα είλαη ζνβαξέο (ηαζάηνπ, 1989; Alison Straw, Cary L. Cooper, 1993). 15
1.4. Παξάγνληεο πνπ πξνθαινύλ ην εξγαζηαθό ζηξεο αλ πξψην βήκα γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ εξγαζηαθνχ άγρνπο, είλαη ζεκαληηθφ λα μερσξίζνπκε παξάγνληεο πνπ είλαη ελδεκηθνί ζηελ ίδηα ηε θχζε ηεο εξγαζίαο, φπσο: ην πεξηβάιινλ ηελ απφζηαζε (ηηο κεηαθηλήζεηο) ηελ ηερλνινγία ηνλ αλζξψπηλν ηηο πηέζεηο Πεξηβάιινλ Σν εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ έρεη πξσηαξρηθή ζεκαζία γηα ηνλ ηξφπν πνπ ελεξγνχλ νη άλζξσπνη ζηα πιαίζηα ελφο ζπγθεθξηκέλνπ ξφινπ. Ο φξνο "άζρεκεο ζπλζήθεο εξγαζίαο" θέξλεη ζπλήζσο ζην κπαιφ εξγνζηάζηα ηεο βαξηάο βηνκεραλίαο, επηθίλδπλεο θαηαζηάζεηο θαη άιιεο ππαίζξηεο θαη θνπξαζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο, φπνπ είλαη πξνθαλήο ε ζχλδεζε κεηαμχ πεξηβάιινληνο θαη εξγαζίαο. πάληα θαηαηάζζνληαη ζ απηήλ ηελ θαηεγνξία νη δνπιεηέο γξαθείνπ ή απηέο πνπ έρνπλ λα θάλνπλ κε ηελ νξγάλσζε αλζξψπσλ ή πξαγκάησλ. Παξά ηαχηα, ππάξρνπλ πνιιά ζηνηρεία ηνπ εξγαζηαθνχ πεξηβάιινληνο πνπ κπνξνχλ λα δεκηνπξγήζνπλ άγρνο, φπσο: ν ζφξπβνο ην θσο ε έιιεηςε άλεζεο ε έιιεηςε ηάμεο ε δηαθφζκεζε ε απνκφλσζε ε ξχπαλζε 16
Απόζηαζε ( Μεηαθηλήζεηο ) Τπάξρνπλ δχν θαηεγνξίεο: κεηαθηλήζεηο απφ θαη πξνο ηε δνπιεηά θαη ηαμίδηα εθηφο έδξαο. Οη ζπγθνηλσλίεο ζπρλά απνηεινχλ ζεκαληηθή πεγή άγρνπο, εηδηθά νη δπζθνιίεο θαη νη θαζπζηεξήζεηο, νη νπνίεο αληηκεησπίδνληαη πνιχ ζπρλά, άζρεηα απφ ην κέζν κε ην νπνίν κεηαθηλείηαη έλα άηνκν. Ο νδήγεζε γηα παξάδεηγκα έρεη ηα δηθά ηεο πξνβιήκαηα, φπσο: ε θίλεζε ν θαηξφο ε θαηάζηαζε ηνπ δξφκνπ ν πξνζαλαηνιηζκφο νη ηπρφλ βιάβεο ζην απηνθίλεην ε έληαζε ε θνχξαζε Οη δεκφζηεο κεηαθνξέο απφ ηελ άιιε, αλ θαη ζπλήζσο ιηγφηεξν αγρσηηθέο, κπνξεί λα παξνπζηάδνπλ ηα δηθά ηνπο πξνβιήκαηα. Αλ ην ιεσθνξείν έρεη θαζπζηέξεζε, καο θαηαιακβάλεη κηα ζεηξά απφ ζπλαηζζήκαηα, φπσο ν ζπκφο, ε απφγλσζε, ε αγσλία θαη ε ζχγρπζε. Απηά πξνέξρνληαη απφ έιιεηςε: ειέγρνπ ηεο θαηάζηαζεο ελεκέξσζεο γηα ηνπο ιφγνπο ηεο θαζπζηέξεζεο θαηαλφεζεο ηνπ πψο κπνξεί λα επηιπζεί ην πξφβιεκα επηθνηλσλίαο φηαλ δε κπνξνχκε λα εηδνπνηήζνπκε Σα ηαμίδηα απνηεινχλ ειθπζηηθφ πξηκ γηα πνιινχο. Δηδηθά γηα ηνπο εξγαδφκελνπο ζε γξαθείν, έλα ηαμίδη ζην εμσηεξηθφ κπνξεί λα θαίλεηαη ηδηαίηεξα γνεηεπηηθφ, ιφγσ ηνπ ελζνπζηαζκνχ θαη ηεο ειεπζεξίαο πνπ απνθηά θαλείο, φηαλ γλσξίδεη θαηλνχξγηνπο 17
αλζξψπνπο θαη επηζθέπηεηαη θαηλνχξγηα κέξε. Παξ φια απηά, ηα καθξηλά ηαμίδηα ζε άγλσζηα κέξε, ζπρλά φηαλ είλαη θαλείο κφλνο, θνπξαζκέλνο θαη δελ έρεη αξθεηφ ρξφλν γηα ηελ απαξαίηεηε πνιηηηζηηθή πξνζαξκνγή, κπνξεί λα δεκηνπξγήζνπλ άγρνο αιιά θαη θαηλνχξγηεο πξνθιήζεηο. Σερλνινγία Ζ εηζαγσγή θαηλνχξγηαο ηερλνινγίαο ζην ρψξν εξγαζίαο απαηηεί ηελ πξνζαξκνγή ησλ εξγαδνκέλσλ ζε θαηλνχξγηα πεξηβάιινληα, ζπζηήκαηα θαη ηξφπνπο δνπιεηάο. Αθνχ γίλνπλ νη απαξαίηεηεο απηέο πξνζαξκνγέο, ε παξαθνινχζεζε ηεο λέαο ηερλνινγίαο κπνξεί λα δεκηνπξγήζεη πξφζζεηεο πηέζεηο ζην ήδε γεκάην πξφγξακκα ελφο εξγαδνκέλνπ θαη ε θαηάζηαζε λα θηάζεη ζην απξνρψξεην. Αλζξώπηλνο Όζν θαη λα έρεη πξνρσξήζεη ε λέα ηερλνινγία, ν αλζξψπηλνο παξάγνληαο παξακέλεη ν βαζηθφο παξάγνληαο πνπ δηαθηλεί ηα ππφινηπα. Δίλαη ν παξάγνληαο πνπ φηαλ ππάξρνπλ θαηάιιειεο ζπλζήθεο, αλεβάδεη ηελ παξαγσγηθφηεηα θαη κε πςειά θίλεηξα παξάγεη εξγαζία πςειήο πνηφηεηαο. Όηαλ φκσο ππάξρνπλ ζπγθξνχζεηο κε ηνλ αλζξψπηλν παξάγνληα, πέθηεη ε παξαγσγηθφηεηα, ρακειψλεη ην εζηθφ θαη κεηψλνληαη ηα θίλεηξα γηα θαιή πνηφηεηα εξγαζίαο. Σφηε δεκηνπξγείηαη ζηξεο θαη αλ δε δνζεί ε πξνζνρή πνπ πξέπεη, δεκηνπξγείηαη έλα βνπλφ απφ δπζθνιίεο πνπ πξέπεη λα αληηκεησπηζηνχλ. Πηέζεηο Οη ρξνληθέο πηέζεηο θαη πξνζεζκίεο κπνξνχλ λα δεκηνπξγήζνπλ άγρνο, αλάινγα κε ην πψο λνκίδεη ην άηνκν φηη ρξεζηκνπνηνχληαη νη ηθαλφηεηεο θαη ηα πξνζφληα ηνπ. Τπάξρνπλ δχν είδε εξγαζηαθψλ πηέζεσλ: θφξηνο εξγαζίαο απαηηήζεηο πέξαλ ησλ δπλαηνηήησλ ηνπ 18
Σα ζπκπηψκαηα ηνπ θφξηνπ εξγαζίαο είλαη επθνιφηεξν λα αλαγλσξηζηνχλ. Μπνξεί λα ρξεηαζηεί λα δνπιέςεη έλα άηνκν πνιιέο ψξεο ή λα κε κπνξεί λα μερσξίζεη ηελ πξνζσπηθή απφ ηελ επαγγεικαηηθή ηνπ δσή. Ζ αληηζηνηρία αλάκεζα ζηνλ εξγαδφκελν θαη ηε ζέζε πνπ θαηέρεη είλαη επίζεο ζεκαληηθή. Όηαλ ε εξγαζία έρεη απαηηήζεηο κηθξφηεξεο απφ ηηο δπλαηφηεηεο ελφο αηφκνπ, κπνξεί λα ηε βξίζθεη αληαξή θαη θνπξαζηηθή. Απφ ηελ άιιε, ε ζέζε ηνπ κπνξεί λα απαηηεί γλψζεηο ή πξνζφληα πνπ δελ θαηέρεη. Καη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο ην απνηέιεζκα κπνξεί λα είλαη: ρακειή απηνπεπνίζεζε έιιεηςε δέζκεπζεο θαη εξεζηζκάησλ έιιεηςε ζπγθέληξσζεο (ηαζάηνπ, 1989; Alison Straw, Cary L. Cooper, 1993) 1.5. Παξάγνληεο θαη επηδξάζεηο ηνπ εξγαζηαθνύ ζηξεο ζην λνζειεπηηθό πξνζωπηθό Οη επαγγεικαηίεο πγείαο ζπρλά ππνθέξνπλ απφ άγρνο εμαηηίαο, κεηαμχ άιισλ παξαγφλησλ, ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη ησλ εξγαζηαθψλ ζπλζεθψλ πνπ ζπλήζσο ζπλαληάκε ζηα λνζνθνκεία. Μία απφ ηηο νκάδεο ησλ εξγαδνκέλσλ πνπ πιήηηνληαη πεξηζζφηεξν απφ απηφ ην πξφβιεκα είλαη λνζειεπηέο, νη νπνίνη, αλεμάξηεηα απφ ηε κνλάδα ζηελ νπνία εξγάδνληαη, ζπρλά ππνθέξνπλ απφ άγρνο (in Landa, J.M.A., Lopez Zafra, E., Martos, M.P.B., Aguilar Luzon, M., 2007). Ζ αχμεζε ηνπ θφξηνπ εξγαζίαο ησλ λνζνθφκσλ, ην απμαλφκελν εξγαζηαθφ ζηξεο, θαη ε κείσζε ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, απνηεινχλ κείδνλεο αλεζπρίεο γηα ηνπο λνζνθνκεηαθνχο δηαρεηξηζηέο θαη ηνπο εθπαηδεπηηθνχο λνζειεπηηθήο. Ο Marshall (1980) πξνζδηφξηζε ελλέα θχξηα ζηνηρεία ηνπ πηζαλνχ ζηξεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε λνζειεπηηθή. Απηά ήηαλ: ε θχζε ησλ θαζεθφλησλ ηεο λνζειεπηηθήο, ν θφξηνο εξγαζίαο, ε αληηκεηψπηζε ηνπ ζαλάηνπ, ε αβεβαηφηεηα, ε 19
επζχλε, ν ξφινο ησλ ζπγθξνχζεσλ, νη ζρέζεηο, ην πεξηβάιινλ ζην ζπίηη / ζηε δνπιεηά θαη ε εθπιήξσζε ησλ πξνζδνθηψλ ησλ άιισλ ζην ξφιν ηνπ λνζειεπηή. Λφγσ ησλ δηαθνξεηηθψλ ζπλζεθψλ εξγαζίαο, ηεο εθπαίδεπζεο, ησλ θνηλσληθή ζέζεσλ θαη ηεο απηνλνκίαο ησλ λνζειεπηψλ ζε δηαθνξεηηθνχο πνιηηηζκνχο, κπνξεί λα ππνηεζεί φηη ην εξγαζηαθφ άγρνο δηαθέξεη κεηαμχ ησλ πνιηηηζκψλ θαη ησλ ρσξψλ (in Sveinsdottir, H., Biering, P., Ramel, A., 2005). χκθσλα κε ηνλ Monat θαη ηνλ Lazarus (1991), ην άγρνο αλαθέξεηαη ζην απνηέιεζκα ηεο δπλακηθήο αιιειεπίδξαζεο κεηαμχ ησλ αηφκσλ θαη ηνπ πεξηβάιινληνο, φηαλ ηα άηνκα ζεσξνχλ φηη ππάξρεη αληηζηνηρία κεηαμχ ησλ ζσκαηηθψλ ή ςπρνινγηθψλ ηνπο ηθαλνηήησλ θαη ησλ πεξηβαιινληηθψλ απαηηήζεσλ. Δηδηθφηεξα, πςειφηεξα επίπεδα ήπησλ ςπρηαηξηθψλ ζπκπησκάησλ έρνπλ αλαθεξζεί κεηαμχ ησλ λνζνθφκσλ έθηαθηεο αλάγθεο ζε ζρέζε κε άιιεο εηδηθφηεηεο ηεο λνζειεπηηθήο. Απηή ε δηαθνξά νθείιεηαη ζηηο ζπλζήθεο ζηξεο θαη ηελ έληαζε πνπ επηθξαηεί ζηηο ππεξεζίεο έθηαθηεο αλάγθεο θαη νη νπνίεο είλαη απνηέιεζκα ζπλερνχο έθζεζεο ησλ λνζειεπηψλ έθηαηεο αλάγθεο ζην ζάλαην, ζηνλ ηξαπκαηηζκφ, ζηε βία θαη ζην ζπλσζηηζκφ. πλερίδνληαο, ην παξαηεηακέλν εξγαζηαθφ άγρνο φρη κφλν έρεη ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζηελ αηνκηθή πνηφηεηα δσήο ησλ λνζνθφκσλ, αιιά κπνξεί επίζεο λα κεηψζεη ηελ πνηφηεηα θαη ηελ αζθάιεηα ηεο παξερφκελεο λνζειεπηηθήο θξνληίδαο θαη λα νδεγήζεη ζε κεησκέλε παξαγσγηθφηεηα. Παξ 'φια απηά, κφλν έλαο πεξηνξηζκέλνο αξηζκφο κειεηψλ έρνπλ δηεξεπλήζεη ηελ επηθξάηεζε ησλ ήπησλ ςπρηαηξηθψλ ζπκπησκάησλ θαη ηα επίπεδα άγρνπο, ηδίσο ζην λνζειεπηηθφ πξνζσπηθφ πνπ εξγάδεηαη ζην ηκήκα επεηγφλησλ πεξηζηαηηθψλ, θαζψο θαη ηε ζρέζε ηνπ κε παξαηεηακέλα ζπκπηψκαηα άγρνπο, φπσο ην ζχλδξνκν επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο. χκθσλα κε ηνπο Sadock θαη Sadock, ην άγρνο πεξηιακβάλεη έλα ζπλαίζζεκα έληνλνπ θαη απξνζδηφξηζηνπ θφβνπ, ζπλνδεπφκελν απφ θπζηθέο δηαηαξαρέο πνπ νθείινληαη ζε απηφλνκα εξεζίζκαηα ηνπ λεπξηθνχ ζπζηήκαηνο, φπσο εθίδξσζε ή ηαρππαικία. Απηφ πνπ δηαθξίλεη ην άγρνο απφ ηελ πίεζε είλαη φηη ην πξψην επεξεάδεη ηελ αληίιεςε θαη ηε γλσζηηθή ιεηηνπξγία, πνπ αληηπξνζσπεχεη κηα αληίδξαζε ζε έλαλ άγλσζην, αζαθή ή αζπλείδεην θφβν. 20
Αληίζεηα, ην ζχλδξνκν επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο απνηειεί απνηέιεζκα ηεο αγσλίαο γηα ηελ εξγαζία θαη αλαθέξεηαη ζηα ζπλαηζζήκαηα ηεο ζσκαηηθήο, ςπρηθήο θαη ζπλαηζζεκαηηθήο εμάληιεζεο (in Stathopoulou, H., Karanikola, N.K., Panagiotopoulou, F., Papathanassoglou, E.D.E., 2011). 1.6. Γηεζλήο εκπεηξία Αξθεηέο κειέηεο δείρλνπλ φηη ε λνζειεπηηθή είλαη έλα αγρσηηθφ επάγγεικα θαη σο εθ ηνχηνπ, φηη ην εξγαζηαθφ άγρνο είλαη δηαδεδνκέλν κεηαμχ ησλ λνζνθφκσλ (Elfering et al, 2002; Lavanco, 1997; Lee θαη Wang, 2002; Santos et al, 2003) (in Sveinsdottir, H., Biering, P., Ramel, A., 2005). χκθσλα κε κία πξφζθαηε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζε νιφθιεξε ηελ Δπξσπατθή Έλσζε, ην 40% ησλ ππαιιήισλ ζηνλ ηνκέα ηεο πγεηνλνκηθήο πεξίζαιςεο αλαθέξνπλ ζηαζεξά πξνβιήκαηα πγείαο (Parent-Thirion et al, 2007) (in http://www.eurofound.europa.eu/pubdocs/2006/98/en/2/ef0698en.pdf). Οη ππνςήθηνη λνζνθφκνη, νη ζαιακνλνζνθφκνη, νη λνζειεπηέο ζην ηκήκα θξνληίδαο ηνπ λεθξνχ θαη νη λνζειεπηέο ζην ηκήκα ςπρηαηξηθήο, αλαθέξνπλ φηη αηζζάλνληαη ζηξεο ζηε δνπιεηά ηνπο (Foxall et al, 1990; Hipwell et al, 1989; Piko, 2006; Ryan θαη Quayle, 1999; Sveinsdo ttir et al, 2006; Tyson θαη Pongruengphant, 2004; Wheeler θαη Riding, 1994). Αξθεηνί νξγαλσηηθνί ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο έρνπλ πξνζδηνξηζηεί, φπσο ηα ρξνλνδηαγξάκκαηα, ν ππεξβνιηθφο θφξηνο εξγαζίαο θαη ε επαθή κε ην ζάλαην. Όζνλ αθνξά ην πξψην, πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ε εξγαζία κε βάξδηεο θαη νη λπρηεξηλέο βάξδηεο επεξεάδνπλ ην βηνινγηθφ ξπζκφ, αιιάδνληαο ηνλ θχθιν χπλνπ θαη ηηο εξγαζηαθέο - νηθνγελεηαθέο ζρέζεηο (Piotrkowski et al., 1987). Δπίζεο, ν ππεξβνιηθφο θφξηνο εξγαζίαο θαη ε επαθή κε ην ζάλαην είραλ ζεσξεζεί ζεκαληηθέο πεγέο άγρνπο (Hipwell et al, 1989; Cottrell, 2001; Tyler et al, 1991). Οη θχξηεο ζπλέπεηεο απφ απηέο είλαη: ε απνπζία (Wheeler θαη Riding, 1994), ν αιθννιηζκφο (McGrath, et al, 2003)., 21
ε εμάληιεζε θαη νη απφπεηξεο απηνθηνλίαο (Jones et al, 1987)., θαη νη ζσκαηηθέο αζζέλεηεο (Lindop, 1999). χκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα απηά, ν Jones (1987) δηαπίζησζε φηη νη λνζνθφκεο απηέο αλήθνπλ ζε κία απφ ηηο νκάδεο ησλ εξγαδνκέλσλ κε ην ρακειφηεξν πξνζδφθηκν δσήο. Πξέπεη λα πάξνπκε ηα απνηειέζκαηα απηά ππφςε, αιιά ζα πξέπεη λα ζεκεηψζνπκε φηη νη ζπλέπεηεο ή/θαη νη επηπηψζεηο ηνπ άγρνπο εμαξηψληαη επίζεο απφ θνηλσληθφ-δεκνγξαθηθέο κεηαβιεηέο, φπσο ε ειηθία θαη ην θχιν (McGrath, et al., 2003), απφ νξγαλσηηθέο κεηαβιεηέο, φπσο ην κέγεζνο ηεο ππεξεζίαο θαη ηεο ζέζεο ζηελ ηεξαξρία ηεο εξγαζίαο, (Tummers et al., 2002), θαη απφ αηνκηθά ραξαθηεξηζηηθά, φπσο ην είδνο ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη ηεο ηθαλφηεηαο ρεηξηζκνχ θαη ειέγρνπ ησλ ζπλαηζζεκάησλ (Mann θαη Cowburn, 2005). Αξθεηέο κειέηεο πνπ δηεμήρζεζαλ απφ ηε Mayer et al. (1999) έδεημε φηη νη γπλαίθεο έρνπλ θαηά θαλφλα πςειφηεξεο βαζκνινγίεο ζηε πλαηζζεκαηηθή Ννεκνζχλε (Ν) απφ ηνπο άλδξεο. Χζηφζν, νη δηαθνξέο απηέο εκθαλίδνληαη θπξίσο ζηελ ππνθιίκαθα ηεο αληίιεςεο ησλ ζπλαηζζεκάησλ (θαη φρη ζηε ζπλνιηθή βαζκνινγία Ν), φπνπ νη γπλαίθεο έρνπλ θαιχηεξεο επηδφζεηο απφ ηνπο άλδξεο (Νηθνιάνπ θαη Σζανχζεο, 2002). Απηά ηα απνηειέζκαηα επηβεβαηψλνληαη θαη απφ άιιεο κειέηεο, φπσο απηέο ηνπ Bar-on et al. (2000) ή Slaski θαη Cartwright (2002). Όζνλ αθνξά ην εξγαζηαθφ άγρνο αλεζπρεί ην γεγνλφο φηη δε δηαπηζηψζεθαλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο κεηαμχ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ ζηε κειέηε πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε απφ ηνπο Νηθνιάνπ θαη Σζανχζε (2002), ελψ νη γπλαίθεο παξνπζίαζαλ πςειφηεξν επίπεδν ηνπ ζηξεο ζε ζρέζε κε ηνπο άλδξεο ζηε κειέηε ηνπ Oginska-Bulik s (2006). Όζνλ αθνξά ηελ πγεία, ν Extremera et al. (2003) δηαπίζησζαλ φηη νη γπλαίθεο παξνπζηάδνπλ ηα ρακειφηεξα επίπεδα ςπρηθήο πγείαο απφ ηνπο άλδξεο. Όζνλ αθνξά ηε ζρέζε κεηαμχ ειηθίαο θαη Ν, νη Νηθνιάνπ θαη Σζανχζεο (2002) δηαπίζησζαλ φηη ηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο είραλ πςειφηεξε βαζκνινγία Ν ζε ζρέζε κε ηα λεφηεξα, αιιά φηη ηα κεγαιχηεξεο ειηθίαο άηνκα έρνπλ πεξηζζφηεξν άγρνο απφ ηα λεφηεξα. Δλ νιίγνηο, ε Ν κπνξεί λα ζεσξεζεί σο ζεηηθή γηα ηελ πγεία θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία, θαη αξλεηηθή ζε ζρέζε κε ην ζηξεο ή/θαη ηελ επαγγεικαηηθή εμνπζέλσζε. 22
Δλ θαηαθιείδη, ηα απνηειέζκαηα καο δείρλνπλ φηη ηα άηνκα κε πςειή ηθαλφηεηα λα ειέγρνπλ ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο, κπνξνχλ λα εθηεινχλ φια ηα είδε ηεο θπζηθήο δξαζηεξηφηεηαο ρσξίο θαλέλα πεξηνξηζκφ, δελ έρνπλ πξνβιήκαηα ζηε δνπιεηά ηνπο θαη ηηο θαζεκεξηλέο δξαζηεξηφηεηεο πνπ πξνθαινχληαη απφ ηελ πγεία ηνπο, ζπλήζσο δελ αηζζάλνληαη πφλν, αληηιακβάλνληαη ηελ πγεία ηνπο σο θαιή ή εμαηξεηηθή, είλαη γεκάηνη ελέξγεηα, θάλνπλ θνηλσληθέο δξαζηεξηφηεηεο ρσξίο θπζηθά ή ζπλαηζζεκαηηθά πξνβιήκαηα θαη έρνπλ αίζζεζε ηεο εηξήλεο, ηεο επηπρίαο θαη ηεο εξεκίαο (in Landa, J.M.A., Lopez Zafra, E., Martos, M.P.B., Aguilar Luzon, M., 2007). Οξηζκέλεο πεξηνρέο εξγαζίαο ζεσξνχληαη σο πεξηζζφηεξν αγρψδεηο απφ άιιεο θαη αλ απηφ κπνξεί λα ζεσξεζεί αλέθδνην, νη Taylor θαη Le-mon (1989) πξνζδηφξηζαλ φηη ην άγρνο είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα κεγαιχηεξν γηα ην λέν λνζνθφκν, θαη γηα λνζνθφκνπο πνπ εξγάδνληαη ζε θαηαζηάζεηο έθηαθηεο αλάγθεο θαη κνλάδεο εληαηηθήο ζεξαπείαο. Σν πεξηβάιινλ ηνπ Σκήκαηνο Δπεηγφλησλ Πεξηζηαηηθψλ ζπρλά ραξαθηεξίδεηαη απφ αλεζπρία θαη αβεβαηφηεηα (Hoag-Apel, 1998), είλαη ε πξψηε γξακκή ησλ λνζνθνκεηαθψλ ππεξεζηψλ κε πςειή ζπρλφηεηα εκθάληζεο ηξαχκαηνο, βίαο, λαξθσηηθψλ θαη αιθννιηζκνχ ζηηο επηζθέςεηο ησλ εμσηεξηθψλ αζζελψλ. Με βάζε ηα ηξέρνληα δεδνκέλα ε δηεζλήο βηβιηνγξαθία δείρλεη φηη ζε ζχγθξηζε κε ηνπο αζηπλνκηθνχο, νη λνζνθφκεο έρνπλ κεγαιχηεξν θίλδπλν λα είλαη ζσκαηηθά ή ιεθηηθά θαθνπνηεκέλεο ζηελ εξγαζία (Holt, 1999) θαη φπσο πξνζδηνξίδεηαη απφ δηάθνξνπο ζπγγξαθείο απηφ πξνθαιεί ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ςπρνινγηθνχ ηξαχκαηνο, δηαηαξαρή κεηα-ηξαπκαηηθνχ ζηξεο, ζσκαηηθέο βιάβεο θαη πηζαλφ ζάλαην (Harulow, 2000; Ribbon, 2000; Jones, 2000) (in Adeb-Saeedi, J., 2002). Σέινο, λνζειεπηέο πνπ εξγάδνληαη ζε λνζνθνκείν ζηελ Κίλα, ηελ Ηαπσλία, ηε Νφηηα Κνξέα, ηελ Σατιάλδε θαη ηηο ΖΠΑ (Υαβάε), αλαθέξεηαη φηη ν θφξηνο εξγαζίαο θαη ε αληηκεηψπηζε ηνπ ζαλάηνπ είλαη ηα δχν πην θνηλά άγρε ζην ρψξν εξγαζίαο 23
(Lambert et al., 2004, 2007). Παξ 'φια απηά, νη πεξηζζφηεξεο κειέηεο ζπζρέηηζεο γηα ηνλ ππεξβνιηθφ θφξην εξγαζίαο ζην λνζειεπηηθφ πξνζσπηθφ ζρεηηθά κε ην ζηξεο θαη ηηο ζρεηηθέο έλλνηεο ζηηο ΖΠΑ επηθεληξψζεθαλ ζηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία θαη ηελ επαγγεικαηηθή εμνπζέλσζε, θαη ζρεηηθά ιίγε πξνζνρή έρεη δνζεί ζηηο πξφζθαηα απνθνηηήζεο λνζνθφκεο θαη πσο νη δεκνγξαθηθνί παξάγνληεο ζπλδένληαη κε ην εξγαζηαθφ ζηξεο (McVicar, 2003) (in Wu, T.Y., Fox, D.P., Stokes, C., Adam, C., 2011). 1.7. Δπίινγνο ηηο ζειίδεο πνπ πξνεγήζεθαλ, παξνπζηάζηεθαλ ηα ζεκαληηθφηεξα ζεκεία ηεο βηβιηνγξαθίαο πνπ αθνξνχλ ζην ζηξεο, ζην εξγαζηαθφ ζηξεο θαη ζηα ζπκπηψκαηά ηνπο, ζηνπο παξάγνληεο πνπ πξνθαινχλ ην εξγαζηαθφ ζηξεο θαη ζηνπο παξάγνληεο θαη επηδξάζεηο απηνχ ζην λνζειεπηηθφ πξνζσπηθφ. Μέζα απφ ηελ παξνπζίαζε ησλ ζεκείσλ απηψλ, έγηλε πξνζπάζεηα πεξηγξαθήο ηεο θχζεο ησλ κεηαβιεηψλ πνπ ρξεζηκνπνηήζακε ζηελ έξεπλα ηελ νπνία δηεμαγάγακε. Ζ πξνζπάζεηά καο βαζίζηεθε, ηφζν ζε ειιεληθέο, φζν θαη ζε μέλεο βηβιηνγξαθηθέο πεγέο. ην επφκελν θεθάιαην ηεο πηπρηαθήο εξγαζίαο ζα πξνρσξήζνπκε ζηελ παξνπζίαζε ηνπ ελλνηνινγηθνχ πιαηζίνπ ηεο, θαζψο θαη ζηε δηαηχπσζε ησλ ππνζέζεσλ πνπ δεκηνπξγήζακε γηα λα πεξηγξάςνπκε ηηο ζρέζεηο πνπ δεκηνπξγνχληαη αλάκεζα ζηηο εξεπλεηηθέο κεηαβιεηέο. 24
ΚΔΦΑΛΑΙΟ 2: ΔΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ ΣΗ ΔΡΔΤΝΑ 2.1. Δηζαγωγή ην παξφλ θεθάιαην ζα γίλεη κηα πξνζπάζεηα πεξηγξαθήο ηνπ ελλνηνινγηθνχ πιαηζίνπ ηεο έξεπλαο. Ζ αλάιπζε ζα μεθηλήζεη κε κηα αλαθνξά ζηνπο ιφγνπο πνπ καο νδήγεζαλ ζηελ επηινγή ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ εξεπλεηηθνχ πεδίνπ (παξάγξαθνο 2.2.), ζα ζπλερηζηεί κε ηελ πεξηγξαθή ησλ εξεπλεηηθψλ κεηαβιεηψλ (παξάγξαθνο 2.3.) θαη ζα νινθιεξσζεί κε ηελ παξνπζίαζε ησλ ππνζέζεσλ πνπ έρνπλ ζθνπφ ηελ πεξηγξαθή ησλ αηηησδψλ ζρέζεσλ πνπ δεκηνπξγνχληαη αλάκεζά ηνπο (παξάγξαθνο 2.4.). Σέινο, κεηά ηελ παξάγξαθν 2.4., ζα πεξηιεθζεί θαη ε δηαγξακκαηηθή απεηθφληζε ησλ κεηαβιεηψλ ηεο έξεπλαο, ε νπνία νπζηαζηηθά απνηειεί ην πξνηεηλφκελν ελλνηνινγηθφ πιαίζηφ ηεο. 2.2. Δπηινγή ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ εξεπλεηηθνύ πεδίνπ Όπσο είδακε παξαπάλσ, ην ζηξεο είλαη έλα θαηλφκελν επξχ ζηελ θνηλσλία, πνπ άιινπο ηνπο επεξεάδεη ιηγφηεξν θαη άιινπο πεξηζζφηεξν. ηνλ εξγαζηαθφ ρψξν θαη εηδηθφηεξα ζηνλ ηνκέα ηεο λνζειεπηηθήο, είλαη αξθεηά έληνλν θαη θαζεκεξηλφ θαηλφκελν. Γηα ηνπο ιφγνπο απηνχο επηιέμακε λα αζρνιεζνχκε κε ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα θαζψο παξνπζηάδεη πνιχ ελδηαθέξνλ. Με ηελ παξνχζα πηπρηαθή, ζα κπνξνχζακε λα βνεζήζνπκε ηνπο επαγγεικαηίεο πγείαο λα θαηαλνήζνπλ θαιχηεξα ηελ έλλνηα ηνπ ζηξεο θαη ηνπ εξγαζηαθνχ ζηξεο, αλαθεξφκελνη ζηα ζπκπηψκαηα θαη ηνπο παξάγνληεο πνπ ηα πξνθαινχλ. 25
2.3. Πεξηγξαθή ηωλ εξεπλεηηθώλ κεηαβιεηώλ ηελ παξνχζα πηπρηαθή εξγαζία ζα δηεξεπλήζνπκε, κε ηε ρξήζε εξσηεκαηνινγίνπ, ηηο αηηηψδεηο ζρέζεηο πνπ δεκηνπξγνχληαη αλάκεζα ζε ηξεηο κεηαβιεηέο. Απηέο είλαη: Α. Δξγαζηαθφ ηξεο Β. Δμνπζέλσζε Γ. Ηθαλνπνίεζε (απφ ηελ εξγαζία) Καζψο έρνπκε αλαιχζεη ζην πξψην θεθάιαην ηε κεηαβιεηή ηνπ εξγαζηαθνχ ζηξεο, ζηηο παξαγξάθνπο πνπ αθνινπζνχλ ζα πξνρσξήζνπκε ζε κηα πξνζπάζεηα πεξηγξαθήο ησλ κεηαβιεηψλ ηεο εμνπζέλσζεο θαη ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, κηαο θαη ην πεξηερφκελν πνπ δίλεη ν θάζε ζπγγξαθέαο ζε απηέο είλαη, αξθεηέο θνξέο, ιίγν ή πνιχ δηαθνξεηηθφ. 2.3.1. Δμνπζέλωζε Ζ έξεπλα γηα ην ζέκα ηεο επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο άξρηζε φηαλ ν Freudenberger (1974) πξσηνρξεζηκνπνίεζε απηφλ ηνλ φξν γηα λα πεξηγξάςεη ηηο νκνηφηεηεο ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ εξγαδνκέλσλ ζηα ηδξχκαηα φπνπ εξγαδφηαλ θαη ν ίδηνο. Χο επαγγεικαηηθή εμνπζέλσζε φξηζε ην βίσκα ηεο απνηπρίαο θαη εμάληιεζεο πνπ παξαηήξεζε ζηνπο θνηλσληθνχο ιεηηνπξγνχο κεηά απφ έλα ρξφλν ελαζρφιεζήο ηνπο ζηα ηδξχκαηα απηά, ην νπνίν βίσκα ήηαλ απνηέιεζκα ησλ ππέξκεηξσλ απαηηήζεσλ ηεο δνπιεηάο ηνπο ζε ελέξγεηα, πξνζπάζεηα θαη πξνζφληα. Ζ επαγγεικαηηθή εμνπζέλσζε ζεσξείηαη έλα ζχλδξνκν ην νπνίν πεξηιακβάλεη έλα 26
ζχλνιν ζπκπησκάησλ πνπ εκθαλίδνληαη καδί θαη ηα νπνία δηακνξθψλνπλ κε απηφλ ηνλ ηξφπν ηελ ηδηαηηεξφηεηά ηνπ (Paine, 1981). Γηάθνξνη επηζηήκνλεο έρνπλ πξνηείλεη δηαθνξεηηθέο θαηεγνξηνπνηήζεηο ησλ ζπκπησκάησλ ηεο επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο, αλάινγα κε ηε ζεσξεηηθή ηνπο πξνζέγγηζε θαη ην ιεηηνπξγηθφ νξηζκφ πνπ δηαηππψλνπλ γηα ην θαηλφκελν (Schaufeli θαη Buunk, 1996). ε απηέο ηηο θαηεγνξηνπνηήζεηο, εθηφο απφ ηηο δηαθνξέο, παξνπζηάδνληαη θαη νκνηφηεηεο πνπ επηηξέπνπλ ηε δηακφξθσζε κηαο ζθαηξηθήο εηθφλαο ηνπ ζπλδξφκνπ. Βάζεη απηψλ ησλ νκνηνηήησλ, ε επαγγεικαηηθή εμνπζέλσζε ζρεηίδεηαη κε ςπρνζσκαηηθά θαη ζσκαηηθά ζπκπηψκαηα (δηαηαξαρέο χπλνπ θαη δηαηξνθήο, πνλνθεθάινπο, ζηνκαηηθά έιθε, θαξδηαθέο αζζέλεηεο), ζπλαηζζεκαηηθά ζπκπηψκαηα (θαηάζιηςε, θνβίεο, επηζεηηθφηεηα) θαη λνεηηθά ζπκπηψκαηα (ρακειή απηνεθηίκεζε, αίζζεκα απνηπρίαο, δπζθνιίεο απηνζπγθέληξσζεο). Δπίζεο, αξλεηηθέο κνξθέο ζπκπεξηθνξάο (απμεκέλε θαηαλάισζε αιθνφι, θαθεΐλεο θαη ληθνηίλεο) δηαηαξαγκέλεο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο (απνκάθξπλζε, απνκφλσζε), θαζψο θαη αιιαγή επαγγέικαηνο, κεησκέλε παξαγσγηθφηεηα θαη άιιεο αξλεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζηελ εξγαζία. Σν πιένλ δηαδεδνκέλν κνληέιν θαη ην ζπρλφηεξα ρξεζηκνπνηνχκελν φξγαλν κέηξεζεο ηεο επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο, πξνέθπςε απφ ηε ζπλεξγαζία ησλ Maslach θαη Jackson (1981a). πληζηψζεο ηεο επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο, ζχκθσλα κε απηήλ ηελ πξνζέγγηζε, είλαη ε ζπλαηζζεκαηηθή εμάληιεζε, ε απνπξνζσπνπνίεζε θαη ε κεησκέλε πξνζσπηθή επίηεπμε (Maslach θαη Jackson, 1984). ηελ Πνξηνγαιία, ζχκθσλα κε ηνλ Rainho et al. (2006), πεξίπνπ ην 27% ηνπ Πνξηνγάισλ λνζειεπηψλ παξνπζηάδνπλ burnout ζε ρακειά επίπεδα, ην 16% εκθαλίδνπλ πςειφηεξν επίπεδν εθδειψζεσλ, θαη πεξίπνπ ην 2% είλαη ζε πην ζνβαξφ επίπεδν, δείρλνληαο αλαπνηειεζκαηηθφηεηα ζηελ εξγαζία. Οη ζπλζήθεο εξγαζίαο 27
ζηνλ ηνκέα ηεο λνζειεπηηθήο πεξηιακβάλνπλ εηδηθέο εξγαζηαθέο πηέζεηο πνπ ζπλεπάγεηαη έθζεζε ζηνλ πφλν θαη ην ζάλαην, ζηξεο αλάινγα κε ην ξφιν, έιιεηςεο ππνζηήξημεο ησλ επνπηηθψλ αξρψλ, άζηνρεο πξνζδνθίεο, αλεπαξθείο θπζηθέο ζπλζήθεο (δειαδή, ν ζφξπβνο, ε έιιεηςε θσηηζκνχ, νη κε εξγνλνκηθέο ζπλζήθεο), δηαπξνζσπηθέο ζπγθξνχζεηο, επηθνηλσληαθά πξνβιήκαηα, έιιεηςε γλψζεο θαη εχξνο απνθάζεσλ (Bakker et al, 2005; Demerouti et al, 2000; Garrosa et al, 2008; Lewis θαη Robinson, 1992; Topf θαη Dillon, 1988). ην πιαίζην ηεο επαλεμέηαζεο απφ ηνλ Duquette et al. (1995) ζρεηηθά κε ηνπο παξάγνληεο ηεο επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο ζηε λνζειεπηηθή, ν ππεξβνιηθφο θφξηνο εξγαζίαο, ε αζάθεηα ησλ ξφισλ, θαη ε κηθξφηεξε ειηθία ήηαλ νη πην ζεκαληηθνί ζπζρεηηζκνί ηεο επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο. Σα απνηειέζκαηα γηα ηελ ειηθία θαη ην θχιν ήηαλ δηθνξνχκελα, αλ θαη θαίλεηαη φηη νη λεφηεξνη εξγαδφκελνη βηψλνπλ πεξηζζφηεξε εμνπζέλσζε απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο ζπλαδέιθνπο ηνπο (Brewer θαη Shapard, 2004) θαη ε δηαθνξά απηή κπνξεί λα είλαη κηα απιή αλαπαξαγσγή ησλ επαγγεικαηηθψλ δηαθνξψλ (Schaufeli θαη Greenglass, 2001) (in Garrosa, E., Rainbo, C., Moreno - Jimenez, B., Monteiro, M.J., 2009). Οη έλλνηεο ηνπ ζπλαηζζεκαηηθνχ θφπνπ θαη ηεο ζπλαηζζεκαηηθήο εξγαζίαο ζπρλά ρξεζηκνπνηνχληαη ελαιιαθηηθά (Bolton, 2003; Zapf, 2002). Τπάξρεη θάπνηα δηαθσλία κεηαμχ ησλ εξεπλεηψλ ζε ζρέζε κε ηνλ νξηζκφ ηνπ ζπλαηζζεκαηηθνχ θφπνπ, ζην ζεσξεηηθφ ππφβαζξφ ηνπ, θαη ηεο κέηξεζεο ηεο δνκήο ηνπ (Diefendorff et al, 2011; Mann, 1999; McClure θαη Murphy, 2007). Ο ζπλαηζζεκαηηθφο θφπνο νξίδεηαη ζχκθσλα κε ηνπο Morris θαη Feldman (1996) σο ηε πξνζπάζεηα, ην ζρεδηαζκφ θαη ηνλ έιεγρν πνπ απαηηνχληαη γηα λα εθθξαζηεί ην νξγαλσηηθά επηζπκεηφ ζπλαίζζεκα θαηά ηε δηάξθεηα ησλ δηαπξνζσπηθψλ ζπλαιιαγψλ. Ο νξηζκφο απηφο πεξηιακβάλεη ηελ έλλνηα φηη νη πάξνρνη ππεξεζηψλ εθηεινχλ ζπλαηζζεκαηηθφ θφπν ζην πιαίζην ηνπ επαγγεικαηηθνχ ηνπο ξφινπ ζε κεγάιν βαζκφ πξνο φθεινο ηνπ νξγαληζκνχ. Όςεηο ηνπ ζπλαηζζεκαηηθνχ θφπνπ πεξηιακβάλνπλ ηηο ζπλαηζζεκαηηθέο απαηηήζεηο ηεο δνπιεηά ηεο έθθξαζεο θαη ηεο απφθξπςεο ηεο ζπγθίλεζεο θαη ηηο ξπζκηζηηθέο ζηξαηεγηθέο ηεο επηθάλεηαο θαη ηεο βαζηάο ππνθξηηηθήο (Diefendorff, Croyle θαη 28
Gosserand, 2005). Σέινο, νη δεκνγξαθηθνί παξάγνληεο κπνξεί λα επεξεάζνπλ ηελ επίδνζε ησλ γπλαηθψλ πνπ εθηεινχλ ηελ εξγαζία πεξηζζφηεξν ζπλαηζζεκαηηθά ζε ζρέζε κε ηνπο άλδξεο (Strazdins, 2000) θαη επηπιένλ ππάξρνπλ πεξηζζφηεξεο γπλαίθεο απφ άλδξεο ζην λνζειεπηηθφ επάγγεικα (in Pisaniellon, S.L., Winefield, H.R., Delfabbro, P.H., 2012). 2.3.2. Ιθαλνπνίεζε (από ηελ εξγαζία) Ζ επαγγεικαηηθή ηθαλνπνίεζε είλαη κηα απφ ηηο πην ζπρλά κειεηεκέλεο κεηαβιεηέο ζηελ νξγαλσηηθή έξεπλα ζπκπεξηθνξάο, θαζψο επίζεο θαη κηα θεληξηθή κεηαβιεηή ηφζν ζηελ έξεπλα φζν θαη ζηε ζεσξία ησλ νξγαλσηηθψλ θαηλνκέλσλ πνπ θπκαίλνληαη απφ ην ζρεδηαζκφ ηεο εξγαζίαο ζηελ επνπηεία (Spector, 1997). Σν παξαδνζηαθφ κνληέιν ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία εζηηάδεηαη ζε φια ηα ζπλαηζζήκαηα πνπ έρεη έλα άηνκν ζρεηηθά κε ηελ εξγαζία ηνπ / ηεο. Χζηφζν, απηφ πνπ θάλεη κηα δνπιεηά ηθαλνπνηεηηθή ή κε ηθαλνπνηεηηθή δελ εμαξηάηαη κφλν απφ ηε θχζε ηεο εξγαζίαο, αιιά επίζεο θαη ζηηο πξνζδνθίεο πνπ έρνπλ ηα άηνκα γηα ην ηη ζα πξέπεη λα παξέρεη ε εξγαζία ηνπο. Έηζη, ε ηθαλνπνίεζε απφ ηελ εξγαζία είλαη ν ζπλαηζζεκαηηθφο πξνζαλαηνιηζκφο πνπ έλαο εξγαδφκελνο έρεη πξνο ην έξγν ηνπ (Price, 2001). Με βάζε ηελ αλαζθφπεζε απφ ηα πην δεκνθηιή φξγαλα ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, ν Spector (1997) ζπλφςηζε ηηο αθφινπζεο πηπρέο ηεο ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία: ηελ εθηίκεζε, ηελ επηθνηλσλία, ηνπο ζπλαδέιθνπο, ηηο πξφζζεηεο παξνρέο, ηηο ζπλζήθεο εξγαζίαο, ηε θχζε ηεο ίδηαο ηεο εξγαζίαο, ηε θχζε ηνπ ίδηνπ ηνπ νξγαληζκνχ, ηηο πνιηηηθέο θαη ηηο δηαδηθαζίεο ελφο νξγαληζκνχ, ηηο ακνηβέο, ηελ πξνζσπηθή αλάπηπμε, ηελ πξνψζεζε ησλ επθαηξηψλ, ηελ αλαγλψξηζε, ηελ αζθάιεηα θαη ηελ επνπηεία (in Lu, H., Barriball, K.L., Zhang, X., While, A.E., 2011). 29
Μηα λέα πνιπθξαηηθή κειέηε, πνπ δηελεξγήζεθε απφ ηνλ Παγθφζκην Οξγαληζκφ Τγείαο, ην Γηεζλέο πκβνχιην Ννζειεπηψλ, ην Βαζηιηθφ Κνιιέγην Ννζειεπηηθήο ηνπ Ζλσκέλνπ Βαζηιείνπ (2003) ζρεηηθά κε ηε δηεζλή κεηαλάζηεπζε θαη ηελ θηλεηηθφηεηα ησλ λνζειεπηψλ, δηαπηζηψζεθε φηη νη αθαηάιιειεο ζπλζήθεο εξγαζίαο είλαη έλαο απφ ηνπο θχξηνπο παξάγνληεο πνπ νδεγνχλ ζε κεηαλάζηεπζε ηνπο λνζειεπηέο. Οη ρακεινί κηζζνί, ε έιιεηςε πφξσλ γηα λα ιεηηνπξγήζνπλ απνηειεζκαηηθά, πεξηνξηζκέλεο επθαηξίεο ζηαδηνδξνκίαο θαη πεξηνξηζκέλεο επθαηξίεο ζηελ εθπαίδεπζε είλαη άιινη ζεκαληηθνί παξάγνληεο. Λφγσ ηεο αλεπαξθνχο ζηειέρσζεο λνζειεπηψλ απνγνεηεχνληαη ζρεηηθά κε ηελ αληθαλφηεηά ηνπο λα νινθιεξψζνπλ ην έξγν ηνπο ζηελ επαγγεικαηηθή ηθαλνπνίεζε ηνπο, θαη αληηκεησπίδνπλ δπζθνιίεο ζηηο αλάγθεο ησλ αζζελψλ (Hegney et al., 2003). Δπηπιένλ, ν κεγάινο θφξηνο εξγαζίαο θαη ην πςειφ επίπεδν επαγγεικαηηθνχ άγρνπο κεηψλεη ηελ πνηφηεηα ηεο λνζειεπηηθήο (Bailit θαη Blanchard, 2004; Sochalski, 2004). Σν βαξχ θφξην εξγαζίαο κπνξεί λα έρεη θαηαζηξνθηθέο ζπλέπεηεο θαη λα απεηιεζεί ηε δσή θαη ε αζθάιεηα ησλ αζζελψλ, φπσο απέδεημε ε κειέηε ηνπ Tarnow-Mordi et al. (2000), γηα ην γεγνλφο φηη δηαπίζησζαλ φηη ε αλεπαξθήο ζηειέρσζε ζε λνζειεπηηθφ πξνζσπηθφ ζηε κνλάδα εληαηηθήο ζεξαπείαο αχμεζε ην πνζνζηφ ζλεζηκφηεηαο ησλ αζζελψλ. Πνιπάξηζκεο κειέηεο ζε δηάθνξα κέξε ηνπ θφζκνπ δείρλνπλ φηη νη ζπλζήθεο απηέο είλαη παγθφζκηεο. Απηέο νη κειέηεο έρνπλ δηαπηζηψζεη φηη ε λνζειεπηηθή είλαη πνιχ επίπνλε εξγαζία πνπ πξνθαιεί κηα πνηθηιία παζνινγηθψλ ζπκπησκάησλ. Γηα παξάδεηγκα, νη Elfering et al. (2002) δηαπίζησζαλ φηη νη λνζειεπηέο ζηελ Διβεηία βξίζθνληαη ζε θίλδπλν γηα νζθπαιγία ζην θάησ κέξνο ηεο πιάηεο, ν Lavanco (1997) δηαπίζησζε φηη ζηε ηθειία ε εμνπζέλσζε είλαη πην δηαδεδνκέλε κεηαμχ ησλ λνζνθφκσλ απφ απηή ησλ θαζεγεηψλ θαη νη Stordeur et al. (2001) δηαπίζησζαλ φηη ε ζπλαηζζεκαηηθή εμάληιεζε ήηαλ ε ζπλέπεηα ησλ παξαγφλησλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ην εξγαζηαθφ ζηξεο κεηαμχ ησλ Βέιγσλ λνζειεπηψλ (in Sveinsdottir, H., Biering, P., Ramel, A., 2005). 30