Ποιός διαβάζει τον Τζέιµς Τζόις;

Ποιός διαβάζει τον Τζέιµς Τζόις; Εισαγωγή στη µεταφρασιµότητα του Τζόις ΧΟΡΟΣ: Τοῦ γάρ τελοῦντος οὐ ξυνῆκα μηχανήν. ΚΑΣΣΑΝΔΡΑ: Καί μην ἄγαν γ Ἕλλην ἐπίσταμαι φάτιν. ΧΟΡΟΣ: Καί γάρ τά πυθόκραντα, δυσμαθῆ δ ὅμως. Αισχύλος, Αγαμέμνων, στ. 1253-1255.... H Aγία Γραφή, όπου η διάταξη των λέξεων είναι και αυτή ένα µυστήριο... Άγιος Ίερώνυµος, «De optimo genere interpretandi», Lettres, LVII. µτφρ.: Jerôme Lambourt, εκδ. Les Belles Lettres 1949. 1. TO ΠPOΦANEΣ Eίναι διαπιστωµένη 1 και εύκολα τεκµηριώνεται η εκλεκτική συγγένεια του Iσπανού ζωγράφου Πάµπλο Πικάσο µε τον Iρλανδό συγγραφέα Τζέιµς Τζόις. Bεβαίως, για λόγους προφανείς, πολύ περισσότερος κόσµος είναι πληροφορηµένος για τον µυθικό Iσπανό απ ό,τι για τον µυθικό Iρλανδό. Πληροφορηµένος είναι η σωστή λέξη. Aρκετοί είναι οι εστέτ που χρόνια ερµήνευαν το ζωγράφο στους αδαείς και ενδεείς. Λιγότεροι εκείνοι που απολαµβάνουν το έργο του (και τώρα, αλλά και όταν πρωτοεµφανίστηκε) χωρίς να δεσµεύονται από κριτικές προκαταλήψεις όποιας καταγωγής. Eκείνοι που καταφέρνουν να διαβάζουν τον πίνακα του Iσπανού ως έργο καθεαυτό είναι πολύ λίγοι, αν εξαιρέσει κανείς τα παιδιά. Tο ίδιο συµβαίνει και µε τον Iρλανδό δηµιουργό. Oι πληροφορηµένοι περισσότεροι. Oι litterati, οι φιλόλογοι που τον ερµηνεύουν, στρατιά ακάθεκτη. 2 Oι προσεγγίζοντες το έργο του ως πτωχοί τω πνεύµατι ακόµα λιγότεροι αν εξαιρέσει κανείς τον Δουβλινέζο που πολεµάει να τον διαβάσει κάποια στιγµή της ζωής του για ευνόητους λόγους. Δυστυχώς δεν ζούµε σε κάποιο χαριτωµένο αιώνα των Φώτων (και άρα του θαυµασµού), αλλά στον αιώνα της ταξινόµησης και της αρχειοθέτησης. Zούµε στον κόσµο της Kρόνιας Kριτικής που αδηφάγα καταβροχθίζει σε ποσότητες καλλιτέχνες και προϊόντα. 3 H βιβλιογραφία για τους δύο µυθικούς δηµιουργούς διογκώνεται πια σε αδιανόητα όρια. H ειρωνεία του πράγµατος είναι πως τόσο το έργο του Tζόις όσο και εκείνο του Πικάσο, από τη φύση τους έργα ανοιχτά κι ελεύθερα σε όποια ερµηνεία, ταιριάζουν περισσότερο στην αφελή και αγνή από ειδικές γνώσεις προσέγγιση παρά σε εκείνη των κριτικών. Για τον Πικάσο, που βοµβάρδισε µε τις χιλιάδες εικόνες του τον σπαραγµένο από τις εικονοβόµβες αιώνα µας, αυτή η θέση είναι πλέον φανερή έως και

παρωχηµένη. Για τον Tζόις, για την πληγωµένη και λόγω του αναφερθέντος βοµβαρδισµού εικονόπληκτη λογοτεχνία του αιώνα µας, δεν είναι. 2. O KAΘPEΦTHΣ TOY KEIMENOY A' VICO Sir Tristram, violer d' amores, fr' over the short sea, had passencore rearrived from North Armorica on this side the scraggy isthmus of Europe Minor to wielderfight his penisolate war... (J.J. Finnegans Wake, η αρχή) O Tζόις ως πνευµατικό παιδί του Vico και της Sapienza Poetica: η αποδόµηση της παραδοσιακής µορφής στα κείµενά του έχει προκλητικό χαρακτήρα. Παρασύρει τον αναγνώστη να παίξει, να πειραµατιστεί από την αρχή µε τα ταξινοµηµένα µορφώµατα, µε τα σηµαινόµενα των αναισθητοποιηµένων προ πολλού σηµαινόντων. Θέλει να απελευθερώσει την ενστικτώδη ποιητική σοφία, την αρχέτυπη αγριότητα που κρύβει εντός της η γλώσσα. Γι αυτό οσµίζεται, µουγκρίζει, µουκανίζει, γουργουρίζει, υποτονθορίζει, βρυχάται, ιδρώνει κατά περίπτωση. Γι αυτό το σηµαίνον αφήνεται να (χαρο)παλεύει µε τα πολλαπλά του σηµαινόµενα γι αυτό ενώνεται παρά φύσιν µε άλλα σηµαίνοντα, γι αυτό αγκυλώνει, στάζει, πυορροεί, πληγώνεται, αιµάσσει το σηµαίνον του Tζοϋσικού κειµένου. 4 Δεν είναι αυτό, όχι δεν είναι αυτό που σκέφτηκες! µοιάζει συνεχώς να υπενθυµίζει περιπαιχτικά στον αναγνώστη ο Tζόις, κι αµέσως µετά: αν δεν µάθεις τα δικά µου αγγλικά, δεν θα καταλάβεις ποτέ το βιβλίο µου! Verum et Factum convertuntur 5 µόνο τα ίδια µας τα δηµιουργήµατα µπορούµε να µάθουµε per causas (=από τα µέσα) έλεγε ο Vico, κι ο Tζόις δηµιουργεί το πιο προσωπικό κείµενο που γράφτηκε ποτέ, ώστε µέσα απ αυτό το πρωτότυπο Factum να διευκολύνει τελικά το Verum... H γλώσσα φτιάχνει τη σκέψη, τόνιζε ο Vico. Διάβασε, hypocrite lecteur, αυτή την ανοιχτή γλώσσα µε όπλο το ένστικτο... τόλµησε να δρασκελίσεις λίγο την κοινοτοπία της κυριολεξίας και θα περάσεις στην πρωταρχική αθωότητα... στην αληθινή γνώση..., επαναλαµβάνει ο Tζόϋς. Oι σχολαστικοί Kανόνες Oδηγιών Aνάγνωσης του Tζόις που φτιάχτηκαν από στρατιές µελετητών προσθέτουν κι άλλους όγκους πληροφοριών στα βεβαρηµένα από τον πολιτισµό σηµαινόµενα, πασχίζουν να ταξινοµήσουν το αταξινόµητο, να εκπολιτίσουν την αγριότητα, να ζεύξουν την αγριεµένη σκέψη στο άρµα της Πληροφορίας... Δεν θα διευκολύνουν την τελετουργία ανάγνωσης, την τελετουργία της απελευθέρωσης και της γνώσης που πεισµατικά διεκδικούν ακόµα ετούτα τα ιρλανδέζικα γραφτά των αρχών του εικοστού αιώνα. B' DADA...a bazaar ticket No 2004, of S. Kevin's Charity Fair, price 6d. 100 prizes: an infantile epistle, dated, small em monday, reading: capital pee Papli comma capital aitch How are you note of interrogation capital eye I am very well full stop

new paragraph signature with flourishes capital em Milly no stop: a cameo brooch, property of Ellen Bloom (born Higgins), deceased: 3 typewritten letters, addressee, Henry Flower, c/o P.O. Westland Row, addresser, Martha Clifford, c/o P.O. Dolphin's Barn: the transliterated name and address of the addresser of the 3 letters in reserved alphabetic boustrophedontic punctuated quadrilinear cryptogram (vowels suppressed) N. IGS./ WI.UU. OX/W. OKS. MH/Y. IM: a press cutting from an English weekly periodical Modern Society, subject corporal chastisement in girls' schools (Ulysses, «Iθάκη», σελ. 642, στερεότυπη εκδ. Penguin, 1968) Κιόλας από την εποχή των Epiphanies 6, ο Τζόις ανασκάπτει στο πλούσιο ορυχείο της γλωσσικής καθηµερινότητας προκειµένου να ανιχνεύσει απολιθωµένα κοιτάσµατα της ανθρώπινης ιστορίας. H αργκό (slang), οι κουβέντες στα καταστήµατα, οι τυχάρπαστες φράσεις στο δρόµο, τα ανέκδοτα, τα παρατσούκλια, οι συντοµεύσεις ή τα αρχικά ονοµάτων, τα ιδιώµατα του καθηµερινού λόγου, τα τραγουδάκια των music halls, τα refrain ή ολόκληροι στίχοι από τραγούδια του συρµού, οι διαφηµιστικές ρεκλάµες, τα αισθηµατικά ροµάντσα, τα αινίγµατα, ανασύρονται στην επιφάνεια, ξεπλένονται από το κυριολεκτικό τους περίβληµα κι εντάσσονται σ ένα µεταφορικό, ελευθέριο συµπεριέχον, προσκαλώντας αγωνιωδώς τη µη στερεότυπη ανάγνωση. Oλόϊδια µε τον Pεµπό της Une Saison en Enfer 7, τον Kουρτ Σβίττερς των objets trouvès 8, και τον Mαρσέλ Nτισάν των Ready-mades 9, ο αλχηµιστής Tζόις αναζωογονεί µαγικά τις φθαρµένες εικόνες της γλώσσας του κόσµου. Eτούτο τον ζωογόνο αέρα αναπνέει µονάχα ο αναγνώστης που αφήνεται έκθετος στο σίφουνα των γλωσσικών θραυσµάτων της καθηµερινότητας, αυτός που αφουγκράζεται ακόµα και την καταγραµµένη κοινοτοπία σαν να µην την άκουσε ποτέ. O ντανταϊστής αναγνώστης 10. Γ' EXERCISES DE STYLE 11 With? Sinbad the Sailor and Tinbad the Tailor and Jinbad the Jailer and Whinbad the Whaler and Ninbad the Nailer and Finbad the Failer and Binbad the Bailer and Pinbad the Pailer and Minbad the Mailer and Hinbad the Hailer and Rinbad the Railer and Dinbad the Kailer and Vinbad the Quailer and Linbad the Yailer and Xinbad the Phthailer. When? Going to a dark bed there was a square round Sinbad the Sailor roc's auk's egg in the night of the bed of all the auks of the rocs of Darkinbad the Brightdayler. Where? (Ulysses, «Iθάκη», το τέλος, Penguin, 1968, σελ. 658) Mυθοπλαστικές ασκήσεις ύφους: Aτελείωτες παραλλαγές θεµάτων σε µια δαιδαλώδη εικονογραφία (Στίβεν, Στέφανος πρωτοµάρτυρας, Στίβεν Δαίδαλος, Στίβεν Στεφανούµενος, Στίβεν Σέξπιρ, Στίβεν Πνεύµα, Στίβεν υιός, Στίβεν Θεός, Στίβεν Ιησούς κ.λπ), παραλληλίες µε εξωτερικά θέµατα 12, εσωτερικές υπαινικτικές αλληλουχίες, µοτίβα που διαπλέκονται ξανά και ξανά κατακερµατισµένα κάτω από νέα λειτουργία κλπ., κλπ.

Μιµητικές ασκήσεις: Oνοµατοποιία, διηγηµατικός ρυθµός που µιµείται τη ροή των τεκταινοµένων, παραβάσεις στην κανονική σύνταξη των λέξεων, µίµηση λογοτεχνικών ειδών και τεχνών (φάρσα, γκροτέσκο, θέατρο, µουσική, µελόδραµα) µίµηση άλλων συγγραφέων (π.χ. όλο το δωδέκατο κεφάλαιο του Ulysses) και άλλες τεχνικές του είδους. Kινηµατογραφικές ασκήσεις: Πανοραµικά, close-ups, flashbacks, slow motion, τεχνικές µοντάζ 13 κλπ. Ποιητικές ασκήσεις: Παιχνίδι µε τις λέξεις (Leftherhis Secondbest Bestabed Secabest Leftabed), συµπυκνωµένη σύνταξη, παράδοξες µεταφορές, κολλάζ, τεχνικές της συµβολιστικής ποίησης. Kεντρόφυγες ασκήσεις: Aνέκδοτα, διακοπές της οµαλής ροής, ψεύτικα κλειδιά, λαϊκή σοφία, υλικό εκλαϊκευτικών εγχειριδίων, ραµπελεζιανοί κατάλογοι ονοµάτων, διάφορες µεθοδεύσεις (κηρύγµατα, διαλέξεις, συζητήσεις ανούσιες, παιχνίδια µε το αλφάβητο... Have you read his F? O Yes, but I prefer Q. Yes, but W is wonderful. O yes. W.) για να εκτραχηλίζεται η ροή πέρα από το πλαίσιο της ιστορίας στην ίδια την τεχνητή φύση του µυθοπλαστικού µέσου. Ψυχαναλυτικές ασκήσεις: Aποδόµηση των αυτοβιογραφικών στοιχείων, αλλαγή των ρόλων, εισαγωγή του τυχαίου, αποκοπή από οµφάλιες κατάρες και ενοχές, τραβεστισµός, έλεγχος προσωπικών θεωριών για τη ζωή, τη θρησκεία και την τέχνη µέσα από την αναπαράσταση των σωµατικών λειτουργιών, ειρωνεία των προσωπικών ελαττωµάτων, κλπ., κλπ. O µουσικός Tζόις κατασκευάζει ένα χαλκέντερο, εγκυκλοπαιδικό σχεδόν, Organum 14 µυθιστορίας, όχι απλώς για να στηρίξει τον αυτοβιογραφούµενο µύθο κάποιου Στίβεν-Tζιάκοµο-Oδυσσέα- Λίοπολοντ-Σέξπιρ-Tζέιµς-Xριστού-Ήλιου, ή έστω τη µαρτυρική αυτοψυχανάλυσή του αν συσσωρεύει επιδεικτικά όλα τα παραπάνω είδη, αν διασταυρώνει τις τεχνικές, αυτό γίνεται ακριβώς επειδή στοχεύει τελικά στην αυτονοµία του έργου από τις δικές του προθέσεις και ανάγκες, στην απεµπλοκή του ιστορούµενου από την ιστορία, στο υλικό έργο, στο έργο καθεαυτό, στο έργο-παρτιτούρα που κάθε αναγνώστης-εκτελεστής µπορεί να παίζει κατά το ταλέντο του, κατά την τεχνική του. Oι λαβυρινθώδεις ασκήσεις του βιρτουόζου ποιητή αποτελούν ασκήσεις αντοχής της γλώσσας για τον αναγνώστη. Άρα, πρώτιστα και πάντα, ασκήσεις ελευθερίας. 3. ΠOIOΣ ΔIABAZEI TON TZOΪΣ; Όταν πρωτοεκδόθηκε το Ulysses, οι τυχεροί εν τη αγνοία τους αναγνώστες της εποχής µπορούσαν υποθέτω να απολαµβάνουν απερίσπαστοι το κείµενο, ακόµα κι αν ανησυχούσαν ή ταράζονταν από τoυς νεωτερισµούς του. Πολύ γρήγορα, µε πρώτο τον Έλιοτ 15, άρχισαν οι σειρήνες της κριτικής να βάζουν εµπόδια στο περιπετειώδες ταξίδι του αναγνώστη-oδυσσέα. Tο βαρύτερο πλήγµα έδωσε η

ετυµηγορία του συνταξιούχου δικαστή Stuart Gilbert 16 : O Gilbert ήταν εκείνος που πρώτος αποκάλυψε τις βαθύτερες παραλληλίες ανάµεσα στον Iρλανδό Oδυσσέα και στο αρχαίο πρότυπό του ακόµα υπόδειξε τις λειτουργίες χρωµάτων, οσµών και ήχων που ο συγγραφέας υπόγεια είχε σπείρει σε κάθε επεισόδιο και υποστήριξε, µε τη σοβαρότητα Bρεττανού ιστοριοδίφη ( every detail is significant ), πως στο υπέδαφος του έργου κρύβονταν πλούσια κοιτάσµατα θεολογίας, µυστικισµού, ιστορίας, λαογραφίας, λογοτεχνίας, µουσικής κλπ, κλπ. Έκτοτε εκατοντάδες κριτικοίντεντέκτιβ προσπάθησαν να ερευνήσουν και την πιο απόκρυφη γωνία του Oδυσσέα. Eρευνήθηκαν εξονυχιστικά οι διπλές και τριπλές ερµηνείες και οι παραλληλίες µε το οµηρικό κείµενο, ταξινοµήθηκαν ξεχωριστά τα αποσπάσµατα από τη Vulgata και τα αποσπάσµατα των µη κανονικών θεολογικών κειµένων, οι φράσεις του Σέξπιρ ή κοντά στο πνεύµα του, οι απόηχοι από τον Bάγκνερ κ.ο.κ. Tο αποτέλεσµα: O Tζόις, καλλιτέχνης της ελευθεριότητας και της ελευθερίας, µεταµορφώθηκε σε σχολαστικό γραµµατοδιδάσκαλο. Tο αν ο αναγνώστης κερδίζει ή χάνει από τον Kανόνα Iερών Προθέσεων του Tζόις έχει να κάνει µε τις αναζητήσεις του κάθε αναγνώστη. Yπάρχει έτσι κι αλλιώς στο έργο του Tζόις τόση διάχυτη ζωϊκή ορµή, τόσο πολύ παιχνίδι των αναφερθέντων προθέσεων, τόσο πολύ ξεκάθαρο calembour των αναγνώσεων, τόση ευδιάθετη αναρχία, ευδιάκριτα ακόµα και για τον µη αγγλόφωνο αναγνώστη, που τολµώ να υποστηρίξω πως δεν χάνει απολύτως τίποτα αν αγνοεί υποδείξεις σαν αυτές του δικαστή Gilbert. Oι πλέον µυστικοί συµβολισµοί του Tζόις, πολλοί κριτικοί το έχουν διαπιστώσει, έγιναν για να εξυπηρετήσουν αποκλειστικά τον ίδιο: µυστικοί σκελετοί που πάνω τους πλάθει µε σάρκα και οστά τους χαρακτήρες. Όταν λοιπόν ο εξουσιοδοτηµένος Kος Gilbert µας πληροφορεί ότι το σκοτεινό pub του Barney Kiernan είναι κάποια Kυκλώπεια σπηλιά ή ότι ο εξαγριωµένος Sinn Feiner επιτίθεται ως σύγχρονος Πολύφηµος στον Kο Λίοπολντ Μπλουµ, ουσιαστικά µας αποκαλύπτει ξεπετσιασµένους σκελετούς 17. O Tζόις, που παρακολούθησε προσωπικά δύο µεταφράσεις του βιβλίου του (γαλλικά και γερµανικά), θα πρέπει να είχε πλήρη συνείδηση ότι για τον Γάλλο η αγγλική λέξη bull (ταύρος) όταν µεταφραστεί µε την πρώτη έννοιά της (taureau), που το ίδιο το συµπεριέχον του κειµένου µοιάζει να επιτάσσει 18, δεν θα θυµίζει πια τίποτα από τα πολλαπλά σηµαινόµενα της αγγλικής λέξης... Aλλά δεν θα πρέπει ν ανησυχούσε. Στο σχετικό κοµµάτι υπάρχουν χίλιοι ακόµα δρόµοι για να φτάσει ο αναγνώστης κοντά στο ποθητό αποτέλεσµα: ο farmer Nickolas, ο πατέρας όλων των πιστών, δεν χρειάζεται να ξέρουµε πως είναι κάποιος πάπας, ούτε πως αυτός ο ταύρος µε το σµαράγδινο δακτυλίδι στη µύτη του, που χοντρότερος δεν έχεσε ποτέ στο τριφύλλι, δεν είναι ταύρος αλλά παπική βούλα. Yποψιαζόµαστε οπωσδήποτε πως κάτι τρέχει µ αυτόν τον ταύρο (...και τη µακριά άγια γλώσσα του), κι αυτόν τον κτηνοτρόφο (ο γενναιότερος όλων των κτηνοτρόφων), σ αυτό το παραµύθι στο ύφος του Swift αλλά και του Sterne 19 που είναι γεµάτο ευλογίες, χρυσαφικά,

δαντέλες, θρησκόληπτες γυναίκες κι όπου οι κεντρικοί ήρωες (π.χ. ο lord Harry ο Eρρίκος ο 8ος που ένα ωραίο βράδυ αυτοχρίεται bos bovum!), ντύνονται στη νεφέλη, στις κινήσεις και στο ύφος αλλοτινών ηρώων του δέκατου έβδοµου αιώνα... Στα σίγουρα δεν διαβάζουµε µια βουκολική ιστορία! H µεταφερόµενη µέσω αυτής της κατασκευής αναπάντεχη γοητεία του υλικού κειµένου είναι πιο ενδιαφέρουσα από τις πιο ενδιαφέρουσες διαφωτιστικές πληροφορίες. Για να είµαστε ακριβείς: το υλικό κείµενο είναι το µόνο ενδιαφέρον. Eξάλλου ποια διεστραµµένη λογική υποχρεώνει τον αναγνώστη να µεταφέρει το ίδιο φορτίο παιδείας µε τον συγγραφέα; Aκόµα κι αν έχω διαβάσει Σέξπιρ, είναι πιθανό πως δεν έχω υπόψη µου τον Kυµβελίνο 20 ή, ακόµα και στην περίπτωση που τον έχω µελετήσει ολοκληρωµένα, πως δεν θυµούµαι ουδεµία φράση του σχετικού κειµένου. Aν λοιπόν, στο τέλος του κεφαλαίου Σκύλλα και Xάρυβδις, αγνοώ την καταγωγή του δάνειου ποιητικού αποσπάσµατος 21, (και οι «δρυΐδες ιερείς του Kυµβελίνου» δεν µε υποψιάζουν), τολµώ πάλι να υποστηρίξω πως, καίτοι πτωχός τω πνεύµατι, δεν χάνω την οµορφιά του κειµένου και, το πιο πιθανό, δεν χάνω τίποτε από τις βαθύτερες προθέσεις του συγγραφέα. Bέβαια η χρήση ενός Σεξπίριου κοµµατιού στο τέλος ενός κατεξοχήν Σεξπίριου κεφαλαίου 22, πολύ περισσότερο η µεταφορά από τους καπνούς ενός αρχαίου βωµού (όπου καίγονται θυµιάµατα για την ειρήνη) στους καπνούς του απογευµατινού Δουβλίνου (όπου ο ταλαιπωρηµένος Στίβεν επίσης ποθεί την (ψυχική) ειρήνη: πάψε να σκοτώνεσαι ), επιτρέπει οπωσδήποτε µια πιο ενδιαφέρουσα ανάγνωση, όταν µάλιστα είναι γνωστό πως µε τη δανεισµένη φράση κλείνει ουσιαστικά και το αντίστοιχο έργο του Σέξπιρ. Aλλά επιµένω, όλο τούτο το µικρό καταληκτικό κοµµάτι του ένατου κεφαλαίου (όπως και τα περισσότερα του Ulysses) και χωρίς καµία από τις παραπάνω πληροφορίες να διαβαστεί 23, περιέχει σε επίπεδο µορφής και µόνο τέτοια ποσοστά γαλήνης, µουσικής αρµονίας, καθηµερινότητας, ιερατικότητας αλλά και καθαρής ποίησης, ικανά να χορτάσουν και τον πιο βουλιµιώδη αναγνώστη 24. Iκανά να βγάλουν στην επιφάνεια και για τον πλέον απληροφόρητο, το πάθος των αναφερθέντων συγγραφικών προθέσεων, τον αληθινό Oδυσσέα, τον αληθινό Tζόις. Tι σηµαίνει τελικά να διαβάζει κανείς τον Tζόις µε ένα εξαντλητικό βοήθηµα όπως αυτό του Gilbert; Tι επιδιώκει; Aπάντηση: Nα φέρει τη γλώσσα του Iρλανδού στα µέτρα των δικών του αγγλικών, της δικής του κατανοητής γλώσσας. Στα µέτρα των δικών του Eλληνικών. Στα µέτρα του προσφιλούς του µυθιστορηµατικού είδους. Nα εξοµαλύνει εκλογικευµένα τις τυχόν ανωµαλίες του λόγου, τις ασυναρτησίες του ύφους. Nα βρει ένα raison d être για τις παραδοξότητες των κοµµατιασµένων λέξεων, για τις παραβάσεις της σύνταξης. Nα ταξινοµήσει τα ρέοντα σηµαινόµενα σε ένα ντοσιέ ή σε µία εύκαµπτη λεξοθήκη κατά περίπτωση, να πληροφορηθεί για τα ασχολίαστα φιλολογικά δάνεια ώστε να µην τον ξενίζουν πλέον, να ενηµερωθεί για τις αποτυπώσεις στο χαρτί, των προθέσεων, των σκέψεων, της ψυχής του συγγραφέα. Nα ενηµερωθεί,

να ξέρει τι τρέχει όταν διαβάζει. Nα µην του ξεφύγει κάτι. Nα ξέρει πού θα ανοίξει διάπλατα τα ρουθούνια για να µυρίσει, πότε θα απλώσει το χέρι για να αγγίξει. Aυτός ο αναγνώστης δεν τροµάζει µε κανένα νεωτερισµό. Ήσυχος. Φτάνει να ξέρει. Mε δυο λόγια: δεν θέλει να διαβάσει τον Tζόις. 4. KATA THN ANAΓNΩΣH KAI H METAΦPAΣH H δουλειά του µεταφραστή δεν είναι να κάνει το σκοτεινό καθάριο, αλλά να µας δώσει µια ισοδύναµη σκοτεινιά 25. Tα προβλήµατα της µετάφρασης του Tζόις δεν έχουν να κάνουν µε τις λογοτεχνικές ιδιοτροπίες που η µυθική του érudition και η κριτική διόγκωσε. Tα προβλήµατα της απόδοσης των κειµένων του σε άλλη γλώσσα παραµένουν τα πάγια προβλήµατα που αντιµετωπίζει η µετάφραση από την εποχή του Άγιου Iερώνυµου έως και σήµερα, κατά τη διαδικασία ιδιοποίησης ενός οποιουδήποτε ξένου κειµένου 26. Προβλήµατα πιστότητας 27 και ελευθερίας της µετάφρασης, µετάφρασης κατά γράµµα (και κατά λέξη) ή κατά νόηµα, διλήµµατα ή και ψευτοδιλήµµατα 28. O µεταφραστής του Tζόις έχει τη δυνατότητα να αποδώσει (= να αλλοιώσει) στα ελληνικά, είτε τη ντανταϊστική (µε τη συγκεκριµένη έννοια που δόθηκε παραπάνω) είτε την εξοµαλυντική του ανάγνωση. Nα διαβάσει το έπος (ή, όσον αφορά τον Giacomo, το ποίηµα) ή να διαβάσει ένα µυθιστόρηµα-εγκυκλοπαίδεια της κλασικής λογοτεχνικής παράδοσης. Nα διαβάσει ή να µη διαβάσει τον Tζόις. (Oι εγγενείς µεταφραστικές δυσκολίες του Tζοϊσικού κειµένου σ αυτή τη διαδικασία παίζουν µικρό ή καθόλου ρόλο) 29. Θα παραθέσω δύο κοµµάτια από το Ulysses που έχουν άµεση συνάφεια µε το Giacomo 30, σε πολλαπλή µετάφραση. Tα κοµµάτια τυπικά δεν παρουσιάζουν κανένα πρόβληµα από τα γνωστά του Tζοϊσικού κειµένου δεν απαιτούν φιλολογικές γνώσεις, δεν κρύβουν µυστικά ή θεωρίες, ελάχιστα, αδιόρατα σχεδόν, παίζουν µε τον λόγο. Σ αυτά τα καθαρά κοµµάτια, ανάγνωση και µετάφραση κρίνονται ευκολότερα. Aφήνω τα µεταφράσµατα να µιλήσουν: για τον εισβολέα Iρλανδό, για τη δεξίωσή του στην ελληνική γλώσσα, για τη µεταφρασιµότητά του στα ελληνικά, για την ελληνική λογοτεχνία. Mια υπόµνηση µόνο: Aν πάρουµε ως δεδοµένο πως ενδιαφερόµαστε να διαβάσουµε τον Tζόις, θα πρέπει να δεχτούµε πως δεν µας ενδιαφέρει ένα καινούργιο ελληνικό έργο που φέρει τον τίτλο του, για παράδειγµα ένας εξελληνισµένος Oδυσσέας που απηχεί τον Tζόις. H γλώσσα µας θα πρέπει να είναι φιλόξενη στη βιαιότητα της δικής του. Iδού τα δύο κοµµάτια µεταφρασµένα από τέσσερις διαφορετικούς µεταφραστές: Tο πρώτο.

A region where grey twilight ever descends, never falls on wide sagegreen pasturefields, shedding her dusk, scattering a perennial dew of stars. She follows her mother with ungainly steps, a mare leading her fillyfoal. Twilight phantoms are they yet moulded in prophetic grace of structure, slim, shapely haunches, a supple tendonous neck, the meek apprehensive skull. They fade, sad phantoms: all is gone. (Ulysses, «Bόδια του Ήλιου»). 1. Mια περιοχή όπου το γκρίζο λυκόφωτο κατεβαίνει πάντα χωρίς ποτέ να πέφτει στα απέραντα γκριζοπράσινα λειβάδια, χύνοντας την τέφρα του, σκορπίζοντας µιαν απέραντη δροσιά από αστέρια. Aκολουθεί τη µητέρα της µ αδέξια βήµατα, µια φοράδα που οδηγεί την πουλαρίτσα της. Φαντάσµατα του µισοσκόταδου ζυµωµένα ωστόσο µε µια προφητική χάρη, λεπτά καλοσχηµατισµένα καπούλια, σβέρκος λυγερός και νευρώδης, ήρεµο δειλό κεφάλι. Σβήνουν, θλιβερά φαντάσµατα: πάνε όλα. 31 2. H περιοχή αυτή όπου το γκρίζο λυκόφως ποτέ δεν κατακάθεται, αργά, αιωρείται πάνω από τα πλατιά πρασινοκίτρινα λιβάδια, χάνοντας τη σκοτεινιά του και κερδίζοντας µια αιώνια αστερένια δρόσο! Aκολουθεί τη µάνα της µ αδέξια πατήµατα, φοράδα που οδηγεί τη φοραδίτσα της. Φαντάσµατα του λυκόφωτος αποτυπώθηκαν κιόλας µέσ την προφητική χάρη των δοµών. Ωραία σβέλτα καπούλια, λαιµός ευλύγιστος και νευρικός, ταπεινωµένο το κεφάλι, φοβισµένο. Xάνονται φεύγουν τα θλιβερά φαντάσµατα. Όλα φύγανε. 32 3. Περιοχήν 33 εις την οποίαν το γκρίζον λυκόφως κατέρχεται πάντοτε χωρίς ουδέποτε να καλύπτει τους αναπεπταµένους χρυσοπρασίνους λειµώνας, εκχέον την τέφραν αυτού, διασκορπίζων απέραντον δρόσον εκ των αστέρων. Aκολουθεί τη µητέραν αυτής µε αδέξια βήµατα, φορβάς καθοδηγούσα την πουλαρίτσα της. Φαντάσµατα του µισοσκόταδου, ζυµωµένα ωστόσο µε προφητικήν χάριν, λεπτά καλοσχηµατισµένα καπούλια, λυγερός σβέρκος και νευρώδης ήρεµος δειλή κεφαλή. Θλιβερά φαντάσµατα, σβήνουν, πάνε όλα. 34 4. Mια περιοχή όπου το γκρίζο λυκόφως αιώνια κατέρχεται, ποτέ δεν πέφτει σε απλωµένα σφακοπράσινα βοσκοτόπια, στάζοντας το δείλι του, σκορπίζοντας µια αιώνια αστεριών δροσιά. Aκολουθεί τη µητέρα της µε απαίδευτα πατήµατα, φοράδα που οδηγεί κορίτσι το πουλάρι της. Kι αν του λυκόφωτος είναι οπτασίες πλάθονται όµως σε προφητικής χάρης καλούπι, λεπτοί καλόσχηµοι γλουτοί, λυγερός νευρώδης λαιµός, πράο καταδεχτικό κρανίο. Σβήνουν, θλιµµένες οπτασίες: όλα φύγανε. 35 Tο δεύτερο κοµµάτι.

Paris rawly waking, crude sunlight on her lemon streets. Moist pith of farls of bread, the froggreen wormwood, her matin incence, court the air. Belluomo rises from the bed of his wife's lover's wife, the Kerchiefed housewife is astir, a saucer of acetic acid in her hands. In Rodot's Yvonne and Madeleine newmake their tumbled beauties, shattering with gold teeth chaussons of pastry, their mouths yellowed with the pus of flan breton. Faces of Paris men go by, their wellpleased pleasers, curled conquistadores. (Ulysses, «Nέστωρ»). 1. Tο Παρίσι ξυπνά ακατάστατο, άγουρο φως στους λεµονένιους δρόµους του. H υγρή ζύµη των ζαχαρωµένων ψωµιών, η άψινθος µε το πράσινο χρώµα του βάτραχου, το πρωϊνό της θυµίαµα, χαϊδεύουν τον αέρα. O Mπελλουόµο σηκώνεται απ το κρεβάτι της γυναίκας του εραστή της γυναίκας του, η νοικοκυρά µε το µαντήλι στο κεφάλι βρίσκεται στο πόδι, ένα πιατάκι µε οξικό οξύ στα χέρια της. Στο σπίτι της Pοντό η Yβόν κι η Mαντελέν ανανεώνουν τα µαραµένα τους κάλλη κοµµατιάζοντας µε χρυσά δόντια γλυκύσµατα, στόµατα κιτρινισµένα απ την κρέµα γαλακτοµπούρικου της Bρεττάνης. Φυσιογνωµίες του Παρισιού προσπερνούν, οι γοητευµένοι γόητές τους, σγουροµάλληδες κονκισταντόρι. 36 2. Tο Παρίσι ξυπνάει σκληρά. Aκτίνες του ήλιου αψιές, ριγµένες στους δρόµους, έχουν χρώµα λεµόνι, υγρά και µουλιασµένα ψίχουλα ψωµιού, αψέντι πράσινο βατράχου, χαϊδεύει τον πρωϊνό αέρα. O Mπελουόµο πηδάει από το κρεββάτι της γυναίκας του αγαπητικού της γυναίκας του. H νοικοκυρά, στο κεφάλι ένα τσεµπέρι στριφογυρνάει, κρατώντας στα χέρια της ένα φλυτζάνι µε Aqua Forte. Στου Pοµπό, η Yβόννη και η Mανταλένα, αναστυλώνουν τις ερειπωµένες καλλονές τους, δαγκώνοντας µε τα χρυσόδοντά τους, λαχταριστά γλυκίσµατα. Kιτρινισµένο το στόµα τους απ την σαν έµπυο Bρετόνικη κρέµα. Περνάνε µπροστά τους οι Παριζιάνοι, ευτυχισµένοι κι ευεργέτες τους, ροδαλοί κονκισταντόρ. 37 3. Στο αγουροξυπνηµένο Παρίσι το φως του ήλιου πάνω στους κίτρινους δρόµους. H υγρή ζύµη των κρουασάν, το αψέντι σε χρώµα βατράχου, το πρωϊνό της θυµίαµα, διάχυτο στην ατµόσφαιρα. O Mπελλουόµο εγείρεται από το κρεβάτι της συζύγου του εραστή της συζύγου του, η νοικοκυρά περιφέρεται µε το κεφάλι καλυµµένο µ ένα µαντήλι, βαστώντας ένα πιατελάκι µε οξεικό οξύ. Στου Pοντό η Yβόννη και η Mαντλέν αναστυλώνουν τις σαραβαλιασµένες καλλονές τους, κοµµατιάζοντας µε χρυσά δόντια γλυκίσµατα chaussons, τα στόµατά τους κιτρινισµένα από το pus του flan breton. Φάτσες παριζιάνων περιδιαβαίνουν, γοητευµένοι γόητές τους, σγουροµάλληδες καταχτητές. 38

4. Aγουροξυπνάει το Παρίσι, άχαρη λιακάδα στους λεµονένιους δρόµους του. Yγρός πολτός από ψίχουλα ψωµιού, το βατραχοπράσινο αψέντι, το πρωϊνό της θυµίαµα, κορτάρει τον αέρα. O Belluomo σηκώνεται απ το κρεββάτι της γυναίκας τού εραστή της γυναίκας του, η νοικοκυρά µαντηλοδεµένη, σε αναβρασµό, ένα πιατάκι µε οξικό οξύ στα χέρια της. Στου Rodot, η Yvonne και η Madeleine ανακαινίζουν τα σωριασµένα τους κάλλη, θρυµµατίζοντας µε χρυσά δόντια γλυκά chaussons, τα στόµατά τους κιτρινιασµένα από το pus του flan breton. Πρόσωπα παριζιάνων αντρών διαβαίνουν, οι καταφχαριστηµένοι τους χαροποιοί, σγουροµάλληδες κονκισταντόρ. 39 Kατά την ανάγνωση και η µετάφραση. Ά.Μ. Aθήνα, Mάϊος 1994 ΣHMEIΩΣEIΣ 1. Βλ. για παράδειγµα, ως προς το διαπιστωµένη, τη µονογραφία Joyce του John Gross (Fontana / Collins 1971, σελ. 63) ή την πασίγνωστη του ζωγράφου Frank Budgen (James Joyce and the making of the Ulysses, Indiana University Press, 1960) κι ακόµα τη σπουδαία εκείνη του George Steiner (After Babel, Aspects of Language and Translation, Oxford Univ. Press, 1975, σελ.430). Ως προς τα τεκµήρια, µια πρόχειρη έρευνα σε βιογραφίες και έργα προµηθεύει τόσο κοινωνικά όσο και καλλιτεχνικά. Συνοπτικά κάποια κοινωνικά: Xώρα καταγωγής: στις παρυφές της πολιτισµένης Eυρώπης µε έντονα και χρόνια πολιτικά προβλήµατα. Xρόνος: διαφορά µόλις µερικών µηνών στη γέννησή τους (Oκτώβριος 1881 ο Iσπανός, Φεβρουάριος 1882 ο Iρλανδός), τριανταδύο ετών στα πρόθυρα του πρώτου παγκόσµιου, µ ό,τι µπορεί να σηµαίνει αυτό εκείνη την εποχή για ανθρώπους συνειδητά depaysès. Oικογενειακό περιβάλλον: Πατέρας καλλιτέχνης πνιγµένος στο τέλµα της οικογένειας (του Iσπανού καταντά να διδάσκει παρά να ζωγραφίζει, του Iρλανδού τενόρος, ηθοποιός, παραµυθάς, αλλά και εφοριακός), µητέρα µε ιδιαίτερη (άρρωστη) επιρροή επάνω τους (π.χ. o Iσπανός κρατάει ως καλλιτεχνικό του επίθετο το όνοµα της µητέρας, ενώ ο Iρλανδός αισθάνεται ενοχές για το θάνατό της). Tόπος διαµονής: Aυτοεξόριστοι, το µεγαλύτερο µέρος της ζωής τους στο Παρίσι. Kοινωνικές σχέσεις: Eίναι και επιζητούν συνειδητά να βρίσκονται και οι δύο στην avant guarde της εποχής τους µε διασυνδέσεις ανάλογες από πολύ ενωρίς (Café Els Quatre Gats, περιοδικά La Vanguardia, Joventut, Arte Jove, La revue Blanche ο Iσπανός Fortnightly Review, αλληλογραφία µε τον Ibsen, βιβλιοκρισίες από το Παρίσι για την Daily Express του Δουβλίνου, επαφές µε τον Italo Svevo, τον William Butler Yeats, τον Ezra Pound, το περιοδικό The Egoist ο Iρλανδός). Ως προς τα καλλιτεχνικά τεκµήρια ενδεικτικά παραθέτουµε τα πλέον εµφανή: Δοκιµάζουν µε µαεστρία εκπληκτική από πολύ ενωρίς τις δυνάµεις τους στο παραδοσιακό υλικό της ζωγραφικής και της λογοτεχνίας (ο Iσπανός τυπώνει τα πρώτα του σχέδια επηρεασµένα από το Παρίσι του Tουλούζ Λοτρέκ κάτι ανάµεσα σε Συµβολισµό και Art Nouveau το 1900 στο ισπανικό περιοδικό Joventut ο Iρλανδός επηρεασµένος από τον Ibsen δηµοσιεύει το πρώτο του άρθρο Ibsen s New Drama, την ίδια χρονιά (!) στο Fortnightly Review. H καλλιτεχνική παραγωγή και των δύο ξεκινά µε κλασικές φόρµες (Γαλάζια κλπ. περίοδος στον Iσπανό, Stephen Hero, Chamber Music, Dubliners στον Iρλανδό), που διόλου ή ελάχιστα προµηνύουν το σπάσιµο της φόρµας που θα συµβεί αµέσως µετά, µε τον Kυβισµό του ενός και µε το Ulysses του άλλου. Aντιγράφουν και αλλοιώνουν προηγούµενους δηµιουργούς (οι σειρές του Iσπανού πάνω στον Bελάσκεθ, Nτελακρουά κλπ. το επεισόδιο µε τα «Bόδια του Ήλιου», στο Ulysses). Kυνηγούν και οι δύο όλη τους τη ζωή το ανοιχτό έργο, το έργο που µπορεί είτε να ιδωθεί είτε να διαβαστεί από πολλαπλές οπτικές γωνίες, ανάλογα µε τις ιδεολογικές αποσκευές και το ένστικτο του θεατή ή του αναγνώστη. Kαµία τόλµη και κανένα εγχείρηµα στη διάλυση των παραδοσιακών µορφών δεν τους είναι ξένο. Oι περισσότερες καινοτοµίες στα εικαστικά και στη λογοτεχνία κατά τον εικοστό αιώνα εντοπίζονται στο έργο τους. Συχνά και στους δύο η µοντέρνα ριζοσπαστική τεχνική αποτελεί, χωρίς ανάγκη αισθητικής ή λογοτεχνικής δικαιολογίας, αυτόνοµη οντότητα. Kαι στους δύο η δηµιουργικότητα µετατρέπεται σε παιχνίδι µε όλα τα χαρακτηριστικά του (π.χ. έλλειψη συγκεκριµένου σχεδίου από την αρχή όταν αρχίζω δεν ξέρω τι θα ζωγραφίσω Work in Progress, το αυθόρµητο, το αστείο, κλπ.). Στρέφουν και οι δύο την προσοχή τους είτε στα µικροαντικείµενα (pot de nuit, σέλα ποδηλάτου, αγγελίες σε εφηµερίδες κλπ.) είτε στα δευτερεύοντα γεγονότα, τα paraphernalia εν γένει της καθηµερινής ζωής κλπ. κλπ. 2. Για το φαινόµενο της Joyceana και των ανά τον κόσµο οπαδών, ερευνητών, µελών, φίλων, συλλεκτών, ειδικών, παν/κών παραρτηµάτων λογοτεχνίας, κλπ. κλπ. έχουν γραφεί αρκετά. Δες όµως την πρόσφατη αποκαλυπτική µελέτη του Bruce Arnold, The Scandal of Ulysses (Sinclair-Stevenson, London, 1991). 3. «Σε λίγο, δεν θα βρίσκονται αρκετοί συγγραφείς για να τροφοδοτούν την κριτική: γι αυτό στα πανεπιστήµια οι έρευνες στρέφονται σε ζώντες συγγραφείς, αρχικά σε ηλικιωµένους, µετά σε νέους γι αυτό και το φαινόµενο να αποδίδεται κάποτε υπερβολική αξία σε ορισµένες εντελώς πρόσφατες λογοτεχνίες πριν προλάβουν να έχουν κάποια ιστορία τούς την εφευρίσκουν». Jean-Yves Tadié, La Critique Littéraire au XXe siècle, σελ. 295, Belfond, Paris, 1987.

4. «Στο βιβλίο µου το σώµα ζει µέσα του και κινείται στο χώρο και είναι η εστία µιας ολοκληρωµένης ανθρώπινης προσωπικότητας. Oι λέξεις που γράφω προσαρµόζονται έτσι ώστε να εκφράζουν πότε τη µια του λειτουργία και πότε την άλλη. Στους Λαιστρυγόνες το στοµάχι κυριαρχεί και ο ρυθµός του επεισοδίου είναι αυτός της περισταλτικής κίνησης». «Aλλά το µυαλό, οι σκέψεις των χαρακτήρων...», άρχισα. «Aν δεν είχαν σώµα δεν θα είχαν ούτε µυαλό», είπε ο Tζόις. «Όλα είναι ένα πράγµα...» James Joyce and the Making of the Ulysses, F. Budgen, Indiana Univ. Press, 1960, σελ. 21. 5. Verum et Factum convertuntur (=το αληθινό και το δηµιουργηµένο µεταλλάσσονται). De Antiquissima Italorum Sapientia ex Linguai Originibus Eruenda, 1710. 6. Tα Eπιφάνεια, οι ασκήσεις του Tζόις στην περίοδο 1900-1903, (κάποιες σώθηκαν σε σηµειωµατάριά του της περιόδου), πάνω σε µοτίβα της καθηµερινότητας (π.χ. το άναρχο υλικό των συζητήσεων σε µία παµπ), που τα κατέγραφε αυτούσια και µετά προσπαθούσε σε πεζό ύφος να εµφανίσει, να βγάλει στην επιφάνεια την κρυµένη τους ουσία. Tα Eπιφάνεια έχουν την έννοια της εσώτερης ψυχής των πραγµάτων που, σε δεδοµένη στιγµή και µετά από τρία στάδια αναγνώρισης (θέαση, πράγµα καθεαυτό, επιφάνεια) αποκαλύπτεται στον στοχαστή. Στο Πορτρέτο, η έννοια διαφοροποιείται αποκτώντας αισθητικό περιεχόµενο. Δες και James Joyce, Stephen Hero, ed. Th. Spence, rev. J. J. Slocum and H. Cahoon (Norfolk, New Directions, 1963), σελ. 211, όπου ο ίδιος ο Tζόις δίνει τον ορισµό, οπωσδήποτε το Πορτρέτο καθώς και το επεισόδιο «Πρωτέας» (στο Ulysses) που κατά την άποψή µου αποτελεί το τελευταίο Eπιφάνειον του Tζόις. 7. Mια Eποχή στην Kόλαση, 1873. Iδού ένα κοµµάτι αντίστοιχης νοσταλγίας µε εκείνη του Tζόις: Mου άρεσαν οι ανόητες ζωγραφιές, τα σκαλίσµατα στις εισόδους των σπιτιών, τα σκηνικά του θεάτρου, οι ζωγραφικές των λούνα παρκ, οι πινακίδες, η λαϊκή εικονογράφηση η παλιά λογοτεχνία, τα Λατινικά της εκκλησίας, τα ερωτικά βιβλία που είναι ανορθόγραφα, τα ροµάντσα των παππούδων µας, τα παιδικά βιβλία, οι παλιές όπερες, τα α-νόητα ρεφρέν, οι απλοϊκές µελωδίες. (Délires, II, «Alchimie du verbe») 8. O γερµανός καλλιτέχνης (εικαστικός και ποιητής, 1887-1948) που δούλευε µε τυχαία αντικείµενα στις ζωγραφικές / γλυπτικές συνθέσεις του µε τίτλο MERZ. (Tο πρώτο MERZ στα 1919). Iδού τι έγραφε εκείνη την εποχή: «ο κόσµος χρειάζεται νέους δρόµους στην ποίηση και στη ζωγραφική. Tο παλιό υλικό δεν µπορεί να λειτουργήσει πια. Oι Mούσες πρέπει να µεθύσουν όταν το ανθρώπινο είδος επιζήσει. Mετά τον τελευταίο πόλεµο, το δηµιουργικό κρασί κατάντησε πολύ στεγνό. Πρέπει να αναπτύξουµε µια αλκοολική αντίληψη για την τέχνη, γιατί βλέπουµε µε τ αυτιά µας κι ακούµε µε τα µάτια µας». 9. O γνωστός ζωγράφος, ποιητής, κινηµατογραφικός πειραµατιστής και σκακιστής (1887-1968). Tα πρώτα Ready-mades στα 1914-1915, αντικείµενα κοινότυπα καθηµερινής χρήσης (µπουκαλοθήκη, φτυάρι κλπ.) που τα υπόγραφε µε το όνοµά του, αφού προηγουµένως τους έδινε τίτλους άσχετους µε τη λειτουργική τους χρήση. Tο πιο περίφηµο υπήρξε µια λεκάνη αντρικού δηµόσιου ουρητήριου που έστειλε στην Aνεξάρτητη Έκθεση της Nέας Yόρκης µε τίτλο Συντριβάνι και υπογραφή R. Mutt το όνοµα της κατασκευάστριας εταιρίας. 10. O Ellmann αναφέρει πως κάποτε ο Tζόiς υπαγόρευε ένα απόσπασµα του Finnegans Wake στον Mπέκετ, και µια στιγµή κάποιος χτύπησε την πόρτα, ο Tζόiς είπε Come in, και ο Mπέκετ το κατέγραψε. Μετά, βεβαίως, θέλησε να σβήσει το λάθος του αλλά ο Tζόις προτίµησε να το αφήσει κι εκεί βρίσκεται ακόµα. (Ellmann, J.J., New York, 1959, σελ. 662.) 11.Στο βιβλίο του James Joyce and the Making of Ulysses, (Indiana University Press, 1960, σελ. 176) ο ζωγράφος Frank Budgen, που είχε συχνή επαφή µε τον Tζόις στη Zυρίχη, καταγράφει τον ακόλουθο διάλογο µε τον συγγραφέα: Mια φορά έτυχε να αναφέρω έναν από τους συγχρόνους του ως µεγάλο συγγραφέα. «A, ναί;» έκανε ο Tζόις. «Tι έχει γράψει;» Άρχισα να περιγράφω µια δραµατική σκηνή σ ένα επαρχιακό ξενοδοχείο όταν ο Tζόις µε διέκοψε: «Διηγήσου µου κάτι δικό του µε τα ίδια του τα λόγια.» «E, µα τις λέξεις. Δεν γίνεται να θυµηθώ τις ακριβείς λέξεις του βιβλίου». «Kαι γιατί δεν µπορείς;» έκανε ο Tζόις. «Όταν θυµάσαι µια σκηνή ή ένα σονέτο του Σέξπιρ µου το λες µε τις ίδιες τις λέξεις που το διάβασες. Γιατί να µη µπορείς σ αυτή την περίπτωση; δεν µπορεί, κάποιο κοµµάτι θα σου έµεινε». «Mα το θεωρείς αναγκαίο;» «Tο θεωρώ. Όταν µιλάς για τη ζωγραφική του Tέϊλορ του Σάρτζεντ ή του Σούτερ δεν αναφέρεσαι στο ζωγραφισµένο θέµα αλλά στην ίδια τη ζωγραφική. Eίναι το υλικό µέρος που κάνει την κανάτα, το καρβέλι ή οτιδήποτε άλλο ζωγραφισµένο, ενδιαφέρον. Kαι δικαιωµατικά, θα έπρεπε να προσθέσω, γιατί είναι εκεί ακριβώς που η οµορφιά της σκέψης του καλλιτέχνη και η τεχνική του ενώνονται. Aν αυτός ο συγγραφέας είναι τόσο καλός όσο ισχυρίζεσαι, δεν καταλαβαίνω γιατί έστω κι ένα κοµµάτι του δεν έµεινε στην, απ ό,τι ξέρω, εξαιρετική σου µνήµη». 12. O, I fear me, he is Greeker than the Greeks. His pale Galilean eyes were upon her mesial groove. Venus Kallipyge. O, the thunder of those loins! The god pursuing the maiden hid. (Ulysses, Σκύλλα / Xάρυβδις, έκδ. Penguin 1968, σελ. 201). 13. Almidano Artifoni, holding up a baton of rolled music as a signal, trotted on stout trousers after the Dalkey tram... (Ulysses, «Πλαγκτές Πέτρες», Penguin 1968, σελ. 228). Δείγµα κινηµατογράφου µε γρήγορο µοντάζ του τύπου του Tζίγκα Bερτόφ (Σινεµά µάτι) είναι ολόκληρο το επεισόδιο «Πλαγκτές Πέτρες» στο Ulysses. Eίναι γνωστό το ενδιαφέρον του Tζόις για τον κινηµατογράφο (προσπάθεια για την ίδρυση κιν/κής επιχείρησης La Volta, γνωριµία µε τον Aϊζενστάϊν στο Παρίσι του 1930 κλπ.). 14. «Tο καινούργιο, αυτό που συχνά εµφανίζεται κάτω από τις πιο απροσδόκητες όψεις, διαγράφεται σε ένα δοµηµένο φόντο, σε µια συνέχεια της παράδοσης. O Στραβίνσκι, ο Πικάσο, ο Mπρακ, ο T.Σ. Έλιοτ, ο Tζέιµς Τζόις, ο Έζρα Πάουντ, οι «δηµιουργοί του καινούργιου» είναι νεοκλασικοί που συχνά ανησυχούν για τον κανόνα όσο και οι προκάτοχοί τους του 17ου αι.» George Steiner, After Babel, Aspects of Language and Translation, Oxford University Press, 1975, σελ. 430. 15. ELIOT, T.S. «Ulysses, Order, and Myth», 1923. (Στο βιβλίο του R. Deming: James Joyce, The Critical Heritage, Λονδίνο, 1971, σελ. 268-271). O Έλιοτ πρώτος υπογράµµισε την αναβίωση του µύθου σαν την κυριότερη συνεισφορά του Tζόις στη σύγχρονη λογοτεχνία ο ίδιος είχε στραφεί σε παρόµοια κατεύθυνση µε την Έρηµη Xώρα. 16. GILBERT, STUART, James Joyce s Ulysses. Revised Ed., London, Faber and Faber, 1952.

O Γκίλµπερτ (που για 19 χρόνια είχε υπηρετήσει ως δικαστής στη Bιρµανία), συµµετείχε ως σύµβουλος στην οµάδα που µετέφρασε γαλλικά το Ulysses στα 1929, κάτω από την επίβλεψη του ίδιου του Tζόiς. O Γκίλµπερτ επιµένει σε ένα µηχανιστικό συµβολισµό το έργο του γράφτηκε µε την άδεια του Tζόiς, αλλά θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι την εποχή εκείνη (πρώτη έκδοση 1930) ο συγγραφέας χρειαζόταν ένα ισχυρό αντίδοτο εναντίον των παντοίων σχολίων που επέµεναν στον χαοτικό χαρακτήρα του βιβλίου. Kάτω από αυτό το πρίσµα συνήργησε στην έκδοση της ερµηνευτικής µελέτης του Γκίλµπερτ. Kιόλας από το 1920 ο Tζόις είχε παραχωρήσει στον Carlo Linati µια πρώτη περίληψη-κλειδί-σκελετό-σχεδιάγραµµα αποκλειστικά για οικιακή χρήση... όπως του έγραφε ο ίδιος. Στα 1921 επινόησε ένα καινούριο σχεδιάγραµµα που δάνεισε στον Bαλερί Λαρµπό ως βοήθηµα για την παρουσίαση του ανέκδοτου ακόµα βιβλίου του. Aυτό το δεύτερο σχεδιάγραµµα πέρασε στους Γκόρµαν, Γουΐλσον και άλλους και έφτασε στα χέρια του Γκίλµπερτ, που εξασφάλισε την άδεια του Tζόις για τη δηµοσίευσή του. (Δες και: Richard Ellmann, Ulysses on the Liffey, Faber and Faber 1984, σελ. 187 κ.ε.). 17. O διεξοδικότερος έλεγχος της αναγκαιότητας των ποικίλων συµβολισµών στο έργο του Tζόις, στο βιβλίο του Robert Martin Adams, Surface and Symbol, New York, 1962. Eπίσης δες στο βιβλίο του Harry Levin James Joyce, Faber and Faber, το κεφάλαιο: «The two Keys». 18. Bull: 1. Tαύρος. 2. Bούλα (σφραγίδα και κατ' επέκταση διάταγµα αυτοκρατορικό, παπικό κλπ., στα γαλλικά bulle). 3. Στη φράση: Irish bull (= το λεκτικό λάθος από σύγκρουση όµοιων εννοιών). O Tζόις στο Ulysses («Bόδια του Ήλιου») χρησιµοποιεί τη λέξη φορτίζοντάς την και µε τα τρία σηµαινόµενα.* Δες και την απόγνωση του έλληνα µεταφραστή (Oδυσσέας, µετάφραση Σ. Kαψάσκης, Eισαγωγή, σελ. 12, Kέδρος, 1990). *Παράδειγµα η φράση του Στήβεν που καταλήγει στο: An Irish bull in an English chinashop 19. O Tζόις εδώ όχι µόνο στο ύφος αλλά και άµεσα «παραφράζει» τους συµπατριώτες του τόσο τον Jonathan Swift όσο και τον Laurence Sterne. Δες πρόχειρα από το Iστορία µιας σκάφης (Tale of a Tub, 1704) του πρώτου, (µια παρωδία εκκλησιαστικής ιστορίας), το κοµµάτι που αρχίζει: «Όµως ο Πέτρος απ όλα του τα κειµήλια εκτιµούσε περισσότερο µια σειρά από βόδια (βούλες) που η ράτσα τους χάρη σε µεγάλη τύχη είχε διαφυλαχτεί σε ευθεία γραµµή γενεών από εκείνα που φύλαγαν το χρυσόµαλλο δέρας...», καθώς και τις τελευταίες γραµµές µε τις οποίες κλείνει ο Tristram Shandy (1767) του δεύτερου. 20. Aπό τα τελευταία έργα του Σέξπιρ (1610-1611), ροµαντικό και παραµυθένιο. 21. Eίναι χαρακτηριστικό πως οι πρώτοι ηρωϊκοί µεταφραστές του Ulysses στα ελληνικά [Oδυσσέας, Mετάφραση: Γιάννης Θωµόπουλος, Λεωνίδας Nικολούζος, Eκδόσεις Παϊρίδη, Tόµος Γ µέρος δεύτερο, σελ. 387] γράφουν στο σχετικό κοµµάτι: «Eιρήνη των Δρυϊδών της Kυµβελίνης...», αγνοώντας πως το Cymbeline είναι το όνοµα του βασιλιά-ήρωα του οµώνυµου έργου κι όχι τοπωνύµιο! Θεωρώ αναγκαίο να παραθέσω όλο το σχετικό αγγλικό κείµενο του Ulysses που καταλήγει µε το απόσπασµα από το Cymbeline του Σέξπιρ. Oι γνώστες της αγγλικής θα κρίνουν έτσι καλύτερα τη θέση που αναπτύσσω εδώ. Kind air defined the coigns of houses in Kildare street. No birds. Frail from the housetops two plumes of smoke ascended, plumming, and in a flaw of softness softly were blown. Cease to strive. Peace of the druid priests of Cymbeline, hierophantic: from wide earth an altar. Laud we the gods And let our crooked smokes climb to their nostrils From our bless'd altars. 22. Στο κοµµάτι αυτό ο Στίβεν, που µόλις υποστήριξε σθεναρά την ιδιόµορφη θέση του για τον Σέξπιρ στην Eθνική Bιβλιοθήκη, βγαίνει έξω στον καθαρό αέρα κι αντικρύζει στον ορίζοντα τον αποθρώσκοντα καπνό από τις στέγες του Δουβλίνου. 23. Iδού σε µετάφραση: Γλυκό αεράκι διέγραφε τις άκριες των σπιτιών στην οδό Kildare. Πουλί κανένα. Eύθραυστα από τις σκεπές δυό φτερά καπνού ανέρχονταν, σαν φτερά, και σ ένα φύσηµα απαλότητας απαλά διαλύονταν. Πάψε να σκοτώνεσαι. Eιρήνη των δρυΐδων ιερέων του Kυµβελίνου, ιεροφαντική: από την πλατιά τη γη ένας βωµός. Aινούµεν τους θεούς Kι είθε τα στριφογυριστά µας θυµιάµατα ν ανέβουν ως τα ρουθούνια τους Aπό τους ευλογηµένους µας βωµούς. 24. H ιστορία όµως της βασανιστικής ανάγνωσης του εν λόγω παραδείγµατος δεν σταµατάει εδώ. Σύµφωνα µε έναν κριτικό (ο οποίος πιθανότατα είχε δίκιο), ο Tζόις έβαλε αυτό το Σεξπήρειο κοµµάτι στο τέλος του Σκύλλα και Xάρυβδις ως έµµεση παραποµπή στο επεισόδιο µε τις «Πλαγκτές Πέτρες» που ακολουθεί. Πράγµατι στον Kυµβελίνο, και συγκεκριµένα στη µεθεπόµενη παράγραφο µετά το εν λόγω παράθεµα, ο βασιλιάς Kυµβελίνος συνεχίζει: Let a Roman and a British ensign wave... (= ας κυµατίζει η Pωµαϊκή µε τη Bρεττανική σηµαία), ενώ στις «Πλαγκτές Πέτρες» του Tζόις, ως γνωστόν, τα κυρίαρχα δηµόσια πρόσωπα είναι αφενός ο Father Conmee (που αντιπροσωπεύει τη Pωµαιοκαθολική εκκλησία) και αφετέρου ο Lord Lieutenant (που αντιπροσωπεύει τη Bρεττανική Aυτοκρατορία). Aλήθεια, τι παραπάνω θα αποκοµίσει ο αναγνώστης (σε οποιοδήποτε επίπεδο) που θα χύσει αίµα για να ανακαλύψει αυτή τη λεπτοµέρεια; Δες πάνω σ αυτό την αναφερθείσα µονογραφία του Gross (σελ. 69-70), αλλά και το προαναφερθέν βιβλίο του Adams (Surface and Symbol, το τέταρτο κεφάλαιο). 25. H δουλειά του µεταφραστή δεν είναι... Aναφέρθηκε από την Robyn Marsack, στον λόγο της µε θέµα TRANSLATION TRANSFORMATION?, στη διάρκεια του Colloque International (Iούνιος 1990) που έγινε στη École supérieure d interprètes et traducteurs (ESIT). Tα πρακτικά, έκδ. Didier érudition, Paris, 1991. 26. Iδιοποίησης ενός οποιουδήποτε ξένου κειµένου. O εκ των µεταφραστών του Tζόις στα γαλλικά Valery Larbau, στο σηµαντικό θεωρητικό του έργο πάνω στη µετάφραση, Sous l invocation de Saint Jérôme (Gallimard, 1946), θα είναι από τους πρώτους που θα θέσουν αυτά τα προβλήµατα: «Ποιες είναι οι υποχρεώσεις του µεταφραστή; Mε ποιο τρόπο, έχοντας πλήρη συναίσθηση της ευθύνης του, θα αναδειχτεί στο ύψος του ευαίσθητου και ευγενούς καθήκοντος που αναλαµβάνει; Tι θα πρέπει να κάνει για να µην προδώσει, και για να αποφύγει, από τη µια την κατά λέξη άνοστη και άπιστη µετάφραση όπου η δουλική πιστότητα τον

εξαναγκάζει, κι απ την άλλη τη στολισµένη µετάφραση; Eν ολίγοις, ποια είναι τα δικαιώµατα και οι υποχρεώσεις του µεταφραστή;» (σελ. 62). 27. «Yπάρχουν δύο τρόποι µετάφρασης. O ευκολότερος, ο οποίος συχνά δείχνει και περισσότερο κατά την ανάγνωση, είναι εκείνος που, αφού πρώτα διεισδύσει στα συµφραζόµενα, µετά τα αποδίδει στα γαλλικά διατηρώντας, στο µέτρο του δυνατού, το χρώµα του ύφους του αναπαραγόµενου συγγραφέα, χωρίς εντούτοις να δεσµεύεται σε µία κυριολεκτική ακρίβεια, και κυρίως χωρίς να πιστεύει πως είναι υποχρεωµένος να ακολουθεί κατά βήµα την κίνηση της φράσης του. Σε αυτή τη µέθοδο οφείλουµε όλες τις µεταφράσεις που είναι γνωστές µε το όνοµα Oι ωραίες άπιστες. [...] Σήµερα το σύστηµα της κυριολεκτικής µετάφρασης κερδίζει έδαφος σε βάρος του παλαιού συστήµατος, και οι καλύτερες µεταφράσεις της λατινογαλλικής Bιβλιοθήκης Panckoucke αντλούν αδιαφιλονίκητα την αξία τους από µία σχολαστική πιστότητα». Georges Mounin, Les Belles Infidéles, Cahiers du Sud, 1955, σελ. 80-81. 28. «Tο να µεταφράζει κανείς µε πιστότητα δεν σηµαίνει να µεταφράζει ούτε κυριολεκτικά ούτε ελεύθερα στις µέρες µας το να ορίσουµε την πιστότητα απαιτεί ως καθήκον να ορίσουµε τον τύπο του ταιριαστού δεσµού που δεν προδίδει το κείµενο ούτε εξαιτίας της δουλικότητάς του ούτε εξαιτίας υπερβολών της ελευθερίας και ο οποίος επιτρέπει στη µετάφραση να επιτύχει το ρόλο της ως επικοινωνιακής πράξης». Amparo Hurtado Albir, La notion de fidélité en traduction, Didier, Paris, 1990, σελ. 41. 29.Φυσικά πέρα από τις εγγενείς δυσκολίες που αναφέρθηκαν (συµβολισµοί κλπ.), υπάρχουν και οι κλασικές µεταφραστικές δυσκολίες που το οποιοδήποτε κείµενο του είδους µπορεί να παρουσιάσει και που ο µεταφραστής µε ευλάβεια και έρευνα και όχι µε σπουδή αντιµετωπίζει. Στα µεταφράσµατα που παρατίθενται στη συνέχεια διαπιστώνονται και τέτοια λάθη. 30. Βλ. σχετικά την εισαγωγή του Ellmann. 31. Mετάφραση Γιάννη Θωµόπουλου, Eκδ. Παϊρίδη, Tόµος E', σελ. 721. 32. Mετάφραση Mαντώς Aραβαντινού, Tζιάκοµο Tζόϋς, Eκδ. Xατζηνικολή, σελ. 3, σηµ. 3. 33. O τρίτος µεταφραστής αποδίδει στην καθαρεύουσα επειδή γνωρίζει (!) ότι πρόκειται για µίµηση από τον Tζόις του ύφους του De Quincey... 34. Mετάφραση Σ. Kαψάσκη, Eκδ. Kέδρος, σελ. 476-477. 35. Mετάφραση του γράφοντος. 36. Mετάφραση Λεωνίδας Nικολούζος, Eκδ. Παϊρίδη, Tόµος A', σελ.79. 37. Mετάφραση Mαντώς Aραβαντινού, Tζιάκοµο Tζόϋς, Eκδ. Xατζηνικολή, σελ.8, σηµ.2. 38. Mετάφραση Σ. Kαψάσκη, Eκδ. Kέδρος, σελ. 67-68. 39. Mετάφραση του γράφοντος.