ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ 2 Ο εξάμηνο Χημικών Μηχανικών Γιάννης Καλογήρου, Καθηγητής ΕΜΠ Άγγελος Τσακανίκας, Επ. Καθηγητής ΕΜΠ Ισοζύγιο Πληρωμών & Συναλλαγματική ισοτιμία
Άδεια Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς.
Ανοικτή οικονομία 3 Διεθνές εμπόριο - πραγματοποίηση εξαγωγών και εισαγωγών: Αγαθών και υπηρεσιών Εισροές και εκροές χρηματικού κεφαλαίου Μεταβιβαστικές πληρωμές (π.χ. οικονομική βοήθεια σε άλλες χώρες) Οφέλη διεθνούς εμπορίου Αποτελεσματικότερη χρησιμοποίηση των πόρων μέσα από την απελευθέρωση των διεθνών συναλλαγών Διευκολύνεται η μεταφορά τεχνολογίας από χώρα σε χώρα Επιτυγχάνονται οικονομίες κλίμακας
Διευρυμένο διάγραμμα κυκλικής ροής Ανοικτή οικονομία 4 Εικόνα 1: Διευρυμένο διάγραμμα κυκλικής ροής Ανοικτή οικονομία
Αλληλεξάρτηση Οικονομιών (1/2) 5 Η απελευθέρωση του εμπορίου δημιουργεί αλληλεξάρτηση των οικονομιών. 1. Μεταφορά οικονομικής δραστηριότητας: Μια ύφεση στις ΗΠΑ, μειώνει το εγχώριο εισόδημα των κατοίκων εκεί με αποτέλεσμα τη μείωση των εισαγωγών αγαθών και υπηρεσιών από την Ευρώπη. Η μείωση των εξαγωγών από την Ευρώπη θα οδηγήσει σταδιακά σε μείωση της παραγωγικής δραστηριότητας και των εισοδημάτων στην Ευρώπη, δηλαδή η ύφεση θα μεταφερθεί στην Ευρώπη.
Αλληλεξάρτηση Οικονομιών (2/2) 6 2. Μεταφορά πληθωρισμού Ένας έντονος πληθωρισμός στις ΗΠΑ κάνει ακριβότερες τις εξαγωγές αμερικανικών προϊόντων προς την Ευρώπη. Η Ευρώπη θα αντικαταστήσει όσες εισαγωγές μπορεί με εγχώρια και με εισαγωγές από άλλες χώρες. Όμως θα αυξηθούν και οι τιμές τόσο των Ευρωπαϊκών και των άλλων προϊόντων λόγω αυξημένης ζήτησης.
Σημαντική επέκταση του διεθνούς εμπορίου μετά το 1991 7 140,00 Δείκτης Παγκόσμιου Εμπορίου (όγκος παγκόσμιου εμπορίου 2005=100) 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00,00 1905n1905ral 1905n1905ral Γράφημα 1: Δείκτης παγκόσμιου εμπορίου
Σημαντικό μερίδιο εμπορίου στις αναπτυσσόμενες πλέον οικονομίες 8 200,00 180,00 160,00 Δείκτης Εξαγωγών Αναπτυσσόμενων Δείκτης Εισαγωγών Αναπτυσσόμενων Χωρών 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00,00 1905n1905ral Δείκτης Εξαγωγών Ανεπτυγμένων χωρών 1905n1905ral Δείκτης Εισαγωγών Ανεπτυγμένων χωρών Δείκτης Εξαγωγών Ανεπτυγμένων χωρών Δείκτης Εξαγωγών Αναπτυσσόμενων χωρών Γράφημα 2: Δείκτες εισαγωγών- εξαγωγών
Μέτρα Επηρεασμού των Εξωτερικών Οικονομικών Συναλλαγών (1/2) 9 Δασμοί: Οι εισαγωγικοί δασμοί αυξάνουν το κόστος του εισαγωγέα και την τιμή για τον τελικό καταναλωτή. Προστατευτικοί: επιβάλλονται με στόχο την προστασία της εγχώριας παραγωγής, Ταμιευτικοί: στοχεύουν όχι στον περιορισμό των εισαγωγών, αλλά στην αύξηση των κρατικών εσόδων. Ποσοτικοί περιορισμοί ή ποσοστώσεις: Αποτελούν μέτρα περιορισμού των εισαγωγών και αφορούν συγκεκριμένες ποσότητες προϊόντων που θα εισαχθούν σε μια δεδομένη χρονική περίοδο
Μέτρα Επηρεασμού των Εξωτερικών Οικονομικών Συναλλαγών (2/2) 10 Επιδοτήσεις: Άμεσες όταν αφορούν απευθείας καταβολή χρηματικού ποσού για ενίσχυση των εξαγόμενων προϊόντων και, Έμμεσες όταν αφορούν για παράδειγμα χορήγηση χαμηλότοκων δανείων σε εξαγωγείς ή μείωση εργοδοτικών εισφορών. Περιορισμοί στην κίνηση χρηματικών κεφαλαίων: Κυβερνήσεις ορισμένων κρατών ελέγχουν την εξαγωγή ή την εισαγωγή χρηματικών κεφαλαίων όπου απαιτείται η έκδοση ειδικών αδειών. Διοικητικά μέτρα: Με τα μέτρα αυτά επηρεάζονται άμεσα ή έμμεσα οι εξωτερικές συναλλαγές όταν τίθενται περιορισμοί στην εισαγωγή κάποιων προϊόντων για λόγους π.χ. δημόσιας υγείας.
Το ισοζύγιο πληρωμών (1/4) 11 Ισοζύγιο Πληρωμών Μια συστηματική καταγραφή όλων των συναλλαγών των κατοίκων της χώρας με τον υπόλοιπο κόσμο στη διάρκεια ενός συγκεκριμένου χρονικού διαστήματος. o Διάκριση σε εισροές και εκροές (αγαθών. Υπηρεσιών, εισοδημάτων, κτλ)
Το ισοζύγιο πληρωμών (2/4) 12 Δύο μεγάλες υποκατηγορίες Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών o καταγράφει τις διεθνείς ροές αγαθών, υπηρεσιών, εισοδημάτων και μεταβιβαστικών πληρωμών. Ισοζύγιο χρηματο-οικονομικών συναλλαγών o καταγράφει τις συναλλαγές που περιλαμβάνουν πάγια περιουσιακά στοιχεία. o καταγράφει τις διεθνείς αγοραπωλησίες χρηματοπιστωτικών τίτλων.
Το ισοζύγιο πληρωμών (3/4) 13 Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών Εμπορικό Ισοζύγιο (αγαθά, καύσιμα, πλοία) Ισοζύγιο Υπηρεσιών (Τουρισμός, μεταφορές, κ.ά.) Ισοζύγιο Εισοδημάτων (μισθοί, τόκοι, κ.ά.) Ισοζύγιο Μεταβιβάσεων (μεταβιβάσεις από/προς ΕΕ, μεταναστευτικά εμβάσματα)
Το ισοζύγιο πληρωμών (4/4) 14 Ισοζύγιο Χρηματοοικονομικών Συναλλαγών (Ισοζύγιο Κεφαλαίου) Ισοζύγιο Άμεσων Επενδύσεων (επενδύσεις παγίων) Ισοζύγιο Επενδύσεων Χαρτοφυλακίου (επενδύσεις στο χρηματιστήριο, μετοχές, ομόλογα) Ισοζύγιο Λοιπών Επενδύσεων Συναλλαγματικά διαθέσιμα
Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών 2011-2013 15 Σε εκατομμύρια ευρώ 2011 2012 2013 I ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΤΡΕΧΟΥΣΩΝ ΣΥΝ/ΓΩΝ (ΙΑ+ΙΒ+ΙΓ+ΙΔ) -20.633,5-4.615,0 1.244,7 Ι.A ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ( I.Α.1 - I.Α.2) -27.229,1-19.619,0-17.229,4 ΙΣΟΖΥΓΙΟ καυσίμων -11.126,9-10.220,0-7.697,5 ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ χωρίς καύσιμα -16.102,1-9.399,1-9.531,9 ΙΣΟΖΥΓΙΟ πλοίων -3.261,2-1.042,6-1.483,3 ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ χωρίς καύσιμα και πλοία -12.840,9-8.356,4-8.048,7 I.A.1 Εξαγωγές αγαθών 20.230,6 22.020,6 22.534,8 Καύσιμα 6.187,7 7.426,4 7.941,2 Πλοία (εισπράξεις) 754,7 737,8 443,0 Λοιπά αγαθά 13.288,2 13.856,5 14.150,7 I.A.2 Εισαγωγές αγαθών 47.459,6 41.639,7 39.764,2 Καύσιμα 17.314,6 17.646,3 15.638,7 Πλοία (πληρωμές) 4.015,9 1.780,4 1.926,2 Λοιπά αγαθά 26.129,1 22.213,0 22.199,3 Ι.Β ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ( I.Β.1 - I.Β.2) 14.629,6 15.138,9 16.817,4 I.B.1 Εισπράξεις 28.609,2 27.526,4 27.802,1 Ταξιδιωτικό 10.504,7 10.442,5 11.994,8 Μεταφορές 14.096,6 13.287,4 12.089,9 Λοιπές υπηρεσίες 4.007,9 3.796,5 3.717,4 I.B.2 Πληρωμές 13.979,6 12.387,4 10.984,8 Ταξιδιωτικό 2.266,5 1.843,9 1.839,3 Μεταφορές 7.234,4 6.328,0 5.553,0 Λοιπές υπηρεσίες 4.478,7 4.215,5 3.592,4 Ι.Γ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΩΝ (I.Γ.1 - I.Γ.2) -8.594,8-1.566,4-2.819,0 I.Γ.1 Εισπράξεις 3.322,1 3.832,2 3.542,4 Αμοιβές, μισθοί 188,0 200,8 209,3 Τόκοι, μερίσματα, κέρδη 3.134,1 3.631,4 3.333,1 I.Γ.2 Πληρωμές 11.916,9 5.398,6 6.361,4 Αμοιβές, μισθοί 470,0 468,0 453,0 Τόκοι, μερίσματα, κέρδη 11.447,0 4.930,7 5.908,4 Ι.Δ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΤΡΕΧΟΥΣΩΝ ΜΕΤΑΒΙΒΑΣΕΩΝ (I.Δ.1 - I.Δ.2) 560,8 1.431,5 4.475,8 I.Δ.1 Εισπράξεις 4.435,0 5.125,6 7.687,8 Γενική Κυβέρνηση (κυρίως μεταβιβάσεις απο ΕΕ) 3.254,9 4.060,2 6.410,6 Λοιποί τομείς (μεταναστευτικά εμβάσματα, κλπ) 1.180,1 1.065,4 1.277,3 I.Δ.2 Πληρωμές 3.874,2 3.694,1 3.212,1 Γενική Κυβέρνηση (κυρίως πληρωμές προς ΕΕ) 2.485,4 2.647,9 2.433,0 Λοιποί τομείς 1.388,8 1.046,2 779,0 Πίνακας 1: Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών
Ισοζύγιο Χρηματοοικονομικών Συναλλαγών 16 2011 2012 2013 II ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΧΡΗΜ/ΚΩΝ ΣΥΝ/ΓΩΝ 17.838,1 2.658,2-3.608,9 II.A ΑΜΕΣΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ* -452,6 827,1 2.405,5 Κατοίκων στο εξωτερικό -1.274,9-527,3 469,0 Μη κατοίκων στην Ελλάδα 822,3 1.354,3 1.936,5 II.B ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΧΑΡΤΟΦΥΛΑΚΙΟΥ* -19.778,3-99.903,9-6.583,1 Απαιτήσεις 4.139,0-58.086,1 1.023,6 Υποχρεώσεις -23.917,3-41.817,8-7.606,7 ΙI.Γ ΛΟΙΠΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ* 38.050,0 101.744,1 675,8 Απαιτήσεις 7.638,7 13.863,4 17.491,9 Υποχρεώσεις 30.411,3 87.880,7-16.816,1 ( Δάνεια Γενικής Κυβέρνησης ) 39.873,9 109.093,9 30.061,2 Πίνακας 2: Ισοζύγιο Χρηματοοικονομικών Συναλλαγών
Δομή ισοζυγίου 17 Το Ισοζύγιο Πληρωμών είναι εξ ορισμού ισοσκελισμένο Αν οι εξαγωγές (αγαθών, συναλλαγών) μιας χώρας είναι μεγαλύτερες από τις εισαγωγές πλεονασματικό Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών Άρα η χώρα αυτή συσσωρεύει χρήμα, το οποίο επενδύει στις διεθνείς αγορές ελλειμματικό Ισοζύγιο κεφαλαίου Συνεπώς το Ισοζύγιο Πληρωμών θα είναι πάντα ισοσκελισμένο
Συνιστώσες του ισοζυγίου πληρωμών 18 Το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών εξαρτάται από: την ανταγωνιστικότητα. το εγχώριο και το ξένο εισόδημα. Το ισοζύγιο χρηματο-οικονομικών συναλλαγών εξαρτάται από: τα σχετικά επιτόκια, τα οποία επηρεάζουν τις διεθνείς κεφαλαιακές ροές. Τέλεια κινητικότητα κεφαλαίου έχουμε όταν δεν υπάρχουν εμπόδια στις κεφαλαιακές ροές και οι επενδυτές εξισώνουν τις προσδοκώμενες αποδόσεις τίτλων διαφορετικών χωρών.
Σημασία Ισοζυγίου Τρεχουσών Συναλλαγών (ΙΤΣ) 19 Το ΙΤΣ είναι ο σημαντικότερος λογαριασμός του Ισοζυγίου Πληρωμών: δείχνει την οικονομική δύναμη της χώρας σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο, επηρεάζει τις διακυμάνσεις του Εθνικού Εισοδήματος Υ= C+I+G+NX. ένα πλεόνασμα (έλλειμμα) του NX επηρεάζει θετικά (αρνητικά) την οικονομική δραστηριότητα της χώρας δείχνει κατά πόσο η οικονομία της χώρας μπορεί να λειτουργεί χωρίς δανεισμό από το εξωτερικό.
εκ. ευρώ % του ΑΕΠ Στην Ελλάδα το ΙΤΣ ήταν πάντα ελλειμματικό, εκτός από το 2013 20 5.000 Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών % ΑΕΠ 1.245,700% 2% 0 0% -5.000-4.615-2% -10.000-2,400% -4% -10.717-15.000-14.442-14.027-13.743-5,800% -14.638-6% -20.000-25.000-9,900% -9,00% -8,00% -7,600% -23.640-25.819-22.506-20.634-10,100% -9,900% -8% -10% -30.000-11,300% -11,200% -12% -35.000-32.602-34.798-14% -40.000-14,600% -14,900% -16% Γράφημα 3: Ισοζύγια τρεχουσών συναλλαγών
εκ. ευρώ Εμπορικό ισοζύγιο 21 Σημαντική βελτίωση του εμπορικού ισοζυγίου, κυρίως λόγω της πτώσης των εισαγωγών Εμπορικό Ισοζύγιο Εξαγωγές αγαθών Εισαγωγές αγαθών Εισαγωγές αγαθών 70.000 60.000 50.000 40.000 Εξαγωγές αγαθών 30.000 20.000 10.000 0-10.000-21.611-22.709-22.644-25.436-27.559-35.286-41.499-44.049-30.767-28.280-27.229-19.619-17.229-20.000-30.000-40.000-50.000-60.000-70.000 Γράφημα 4: Εμπορικό ισοζύγιο
Συναλλαγματικές Ισοτιμίες (1/2) 22 Ονομαστική συναλλαγματική ισοτιμία Μονάδες ξένου νομίσματος που μπορεί ν αγοράσει κάποιος με μια μονάδα εγχώριου νομίσματος Π.χ. αν η ονομαστική συναλλαγματική ισοτιμία είναι /$=1,3, τότε ένα 1 ευρώ μπορεί να αγοράσει 1,3 δολάρια - Εναλλακτικά η ισοτιμία αυτή μπορεί να γραφτεί ως 1,3$/
Συναλλαγματικές Ισοτιμίες (2/2) 23 Η ονομαστική συναλλαγματική ισοτιμία διαμορφώνεται στην αγορά συναλλάγματος με βάση την προσφορά και τη ζήτηση Η προσφορά ευρώ αντιπροσωπεύει την επιθυμία για πώληση ευρώ με αντάλλαγμα ξένα νομίσματα o Αύξηση προσφοράς ευρώ οδηγεί σε πτώση της τιμής συναλλάγματος Η ζήτηση ευρώ αντιπροσωπεύει την επιθυμία για αγορά ευρώ με αντάλλαγμα ξένα νομίσματα o Αύξηση ζήτησης ευρώ οδηγεί σε αύξηση της τιμής συναλλάγματος
Αξία ευρώ Τιμή συναλλάγματος 24 Προσφορά ευρώ, S Ισορροπία τιμή συναλλάγματος Ζήτηση ευρώ, D Ανταλλασσόμενα δολάρια Ευρώ Γράφημα 5: Τιμή συναλλάγματος
Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Γενικός Συναλλαγματική Ισοτιμία ευρώ - δολαρίου 25 002 Ισοτιμία /$ 002 002 001 001 001 001 001 001 001 001 Γράφημα 6: Ισοτιμία ευρώ- δολαρίου
Πραγματική Αξία Συναλλάγματος (1/2) 26 Η πραγματική συναλλαγματική ισοτιμία (er) δείχνει τον αριθμό των ξένων αγαθών που μπορεί κάποιος ν αποκτήσει σε αντάλλαγμα μιας μονάδας εγχώριου αγαθού
Πραγματική Αξία Συναλλάγματος (2/2) 27 Υπολογίζεται από: Την ονομαστική τιμή συναλλάγματος (en) Το επίπεδο των τιμών στην εγχώρια οικονομία (P) Το επίπεδο των τιμών σε μια άλλη οικονομία (P f ) er=en*(p/p f ) Η πραγματική τιμή συναλλάγματος είναι το βασικό κριτήριο για το αν τα αγαθά είναι φθηνότερα ή ακριβότερα μεταξύ χωρών
Παράδειγμα (1/2) 28 Αν η ονομαστική συναλλαγματική ισοτιμία είναι /$=1,3 (ή 1,3$/ ), το κόστος ενός κινητού στις ΗΠΑ είναι 500$ και το κόστος του ίδιου κινητού στην Αθήνα είναι 385, η τιμή ενός χάμπουργκερ στις ΗΠΑ σε σύγκριση μ ένα χάμπουργκερ στην Αθήνα είναι: er= (1,3$/ )*(385 /500$)=1,0, δηλαδή ένα κινητό από τις ΗΠΑ αγοράζει ένα κινητό στην Αθήνα (και το αντίθετο), άρα τα δύο αγαθά έχουν ίδια αξία στις δύο χώρες. Δεν προκύπτει όφελος από την αγορά του κινητού στις ΗΠΑ και μεταπώληση του στην Ελλάδα.
Παράδειγμα (2/2) 29 Αν το κινητό κόστιζε 600$ στις ΗΠΑ η πραγματική τιμή συναλλάγματος θα ήταν 0,8, δηλαδή 1 κινητό από την Ελλάδα μπορεί να αγοράσει 0,8 κινητά από τις ΗΠΑ Το ελληνικό κινητό είναι φθηνότερο
Καθεστώτα συναλλαγματικών ισοτιμιών 30 Κυμαινόμενες Συναλλαγματικές Ισοτιμίες Σε καθεστώς κυμαινόμενων συναλλαγματικών ισοτιμιών η ισοτιμία καταλήγει στο επίπεδο ισορροπίας της χωρίς κυβερνητική παρέμβαση, με βάση την προσφορά και τη ζήτηση Σταθερές Συναλλαγματικές Ισοτιμίες Σε καθεστώς σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών οι εθνικές κυβερνήσεις συμφωνούν να διατηρούν σταθερή τη μετατρεψιμότητα των νομισμάτων τους. Π.χ. συμφωνία για /$=1. Αν η ισοτιμία στην αγορά δεν είναι /$=1 επεμβαίνουν οι Κεντρικές Τράπεζες μέσω της προσφοράς χρήματος, ώστε να εξισώσουν την ισοτιμία στο 1.
Πηγές 31 Ισοζύγιο Πληρωμών Τράπεζα της Ελλάδος http://www.bankofgreece.gr/pages/el/statistics/externalsector/ balance/basic.aspx Για μηνιαία δελτία: Αρχική Η Τράπεζα Κέντρο Ενημέρωσης Δελτία Τύπου Ισοτιμίες Ναυτεμπορική: http://www.naftemporiki.gr/finance/chain/32/basikes-isotimies
Κατάλογος αναφορών εικόνων 32 Εικόνα 1: Διευρυμένο διάγραμμα κυκλικής ροής Ανοικτή οικονομία, Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος προβείτε σε επικοινωνία με τη Μονάδα Υλοποίησης Ανοιχτών ακαδημαϊκών Μαθημάτων
Κατάλογος αναφορών πινάκων 33 Πίνακας 1: Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, Τράπεζα της Ελλάδος Πίνακας 2: Ισοζύγιο Χρηματοοικονομικών Συναλλαγών, Τράπεζα της Ελλάδος
Κατάλογος αναφορών γραφημάτων (1/2) 34 Γράφημα 1: Δείκτης παγκόσμιου εμπορίου, The Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis (CPB), CPB World Trade Monitor Γράφημα 2: Δείκτες εισαγωγών- εξαγωγών, The Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis (CPB), CPB World Trade Monitor Γράφημα 3: Ισοζύγια τρεχουσών συναλλαγών, Τράπεζα της Ελλάδος Γράφημα 4: Εμπορικό ισοζύγιο, Τράπεζα της Ελλάδος
Κατάλογος αναφορών γραφημάτων (2/2) 35 Γράφημα 5: Τιμή συναλλάγματος, Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος προβείτε σε επικοινωνία με τη Μονάδα Υλοποίησης Ανοιχτών ακαδημαϊκών Μαθημάτων Γράφημα 6: Ισοτιμία ευρώ- δολαρίου, Ναυτεμπορική
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Ε.Μ.Π.» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.