Φιλοσοφεῖν: ἐπιστήμη, εὔνοια, παρρησία Ιανουάριος 2015 (11) Περί αθανασίας της ψυχής στον Φαίδωνα του Πλάτωνος: το επιχείρημα των εναντίων Κωνσταντίνος Καλαχάνης, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ Εισαγωγή Ο πλατωνικός διάλογος Φαίδων αποτελεί την αφήγηση των τελευταίων στιγμών του Σωκράτη στο δεσμωτήριο, λίγο πριν πιει το κώνειο. Παρά τον επικείμενο θάνατό του ο φιλόσοφος βρίσκεται σε εξαιρετική πνευματική διαύγεια και αναπτύσσει έναν εποικοδομητικό διάλογο με τους μαθητές του σχετικά με την ψυχή και ιδιαίτερα με το ζήτημα της αθανασίας της, όπου και παραθέτει τα επιχειρήματά του υπέρ αυτής. Στην παρούσα εργασία αφού μελετηθούν οι παλαιότερες του Πλάτωνος αντιλήψεις περί μετεμψυχώσεως, εξετάζεται το θέμα της εξ εναντίου δημιουργίας των πραγμάτων το οποίο αποτελεί το πρώτο πλατωνικό επιχείρημα υπέρ της προέλευσης της ζωής από τον θάνατο. Το δεύτερο επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πλάτων είναι η θεωρία της ανάμνησης, σύμφωνα με την οποία η απόκτηση γνώσεων από την ψυχή, συνεπάγεται και την προΰπαρξή της, πριν από την γέννηση του ανθρώπου.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΛΑΧΑΝΗΣ 1. Παλαιότερες απόψεις περί μετεμψυχώσεως Υποστηρίζοντας ο Σωκράτης την αθανασία της ψυχής, κάνει λόγο περί παλαιοτέρων διδασκαλιών κατά τις οποίες μία ψυχή που έρχεται στον κόσμο, στην πραγματικότητα ανάγει την προέλευσή της σε έναν άλλο κόσμο, όπου μεταβαίνει ύστερα από τον σωματικό θάνατο 1. Επομένως η ψυχή πραγματοποιεί έναν κύκλο, σημείο αναφοράς του οποίου είναι ο σωματικός θάνατος. Αν και ο Πλάτων δεν αναφέρεται ονομαστικά σε φιλοσόφους, είναι γνωστό ότι στην Προσωκρατική διανόηση είχε υποστηριχθεί η ιδέα της αθανασίας της ψυχής, αλλά και της μετενσάρκωσης. Συγκεκριμένα, στην Πυθαγόρεια σκέψη γίνεται λόγος περί της κρίσεως των ψυχών στον Άδη ανάλογα με τα πεπραγμένα τους στη Γη 2. Επιπλέον σύμφωνα με τον Ιάμβλιχο ο Πυθαγόρας γνώριζε όλες τις προηγούμενες ζωές που είχε ζήσει 3, γεγονός που ερμηνεύεται από έναν σύγχρονο μελετητή 4 ως απόρριψη της εισδοχής της ψυχής σε σώματα ζώων. Ωστόσο η αναφορά του Πορφυρίου στη δυνατότητα της ψυχής να ενδύεται και άλλες μορφές ζώων 5, καταδεικνύει ότι δεν είναι απαραίτητο η ψυχή να επανέρχεται σε ανθρώπινο σώμα. Την θεωρία της μετεμψύχωσης ασπάστηκε και ο Εμπεδοκλής, τονίζοντας ιδιαίτερα τον χρησμό της Ανάγκης που ε- πιβάλλει σε όσους διαπράττουν φόνο ή αθετούν όρκο να πλανώνται μακριά από τους θεούς για 30.000 χρόνια, λαμβάνοντας μάλιστα διάφορες μορφές θνητών ανθρώπων 6. Είναι φανερό ότι ο Ακραγαντίνος φιλόσοφος τονίζει την αιτιακή σχέση μεταξύ σφάλματος και ενοχής της ψυχής, για την εξιλέωση της οποίας απαιτείται η ενσάρκωσή της στον υλικό κόσμο. Ο Πλωτίνος μάλιστα επισημαίνει, πως ο Εμπεδο- 1 Πλάτων, Φαίδων, 70c, 70-10. 2 Βλ. Ιάμβλιχος, Πυθαγορικός Βίος, 179. 3 Ιάμβλιχος, Πυθαγορικός Βίος, 134. 4 Μακρυγιάννης Δ. (2000), Η έννοια του Θεού στην Προσωκρατική Φιλοσοφία, σελ.43. 5 Πορφύριος, Πυθαγορικός Βίος, 20, 11. 6 Πλούταρχος, Περί Φυγής, 607C (Β115). 100
ΠΕΡΙ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΣΤΟΝ ΦΑΙΔΩΝΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ κλής υιοθέτησε τις πυθαγόρειες αντιλήψεις όταν ισχυριζόταν πως υπάρχει νόμος που ορίζει οι αμαρτωλές ψυχές να εκπίπτουν στον υλικό κόσμο, γεγονός το οποίο συνέβη και σε αυτόν 7. Η ψυχή όμως κατά τον Εμπεδοκλή, ακολουθεί έναν κύκλο που ξεκινά με την απομάκρυνσή της από το Εν -εξαιτίας του Νείκους- και κλείνει με την επιστροφή της σε αυτό χάρη στην επίδραση της Φιλότητας 8, όπου πλέον αποκαθίσταται. Ο φιλόσοφος περιγράφοντας την πτώση της ψυχής και την δημιουργία του ανθρώπου κάνει λόγο για μία κατάσταση δυστυχίας 9, η οποία τερματίζεται με την ε- πιστροφή της ψυχής στην πηγή της. Όπως φαίνεται από τα παραπάνω τόσο η πυθαγόρεια σκέψη όσο και οι απόψεις του Εμπεδοκλή περί της ψυχής, συγκλίνουν ως προς το γεγονός των συνεχών ενσαρκώσεων, αλλά και της αντίληψης περί της διαρκούς πορείας της ψυχής μεταξύ δύο αντιθέτων καταστάσεων, της ζωής και του θανάτου. 2. Η εξ εναντίου δημιουργία των πραγμάτων και η ψυχή Ο διάλογος Φαίδων καταδεικνύει την στάση που τηρεί ο Σωκράτης έναντι του θανάτου, ο οποίος για έναν φιλόσοφο όχι μόνο δεν είναι κάτι φοβερό, αλλά αντιθέτως πορεύεται προς αυτόν ευχάριστα 10. Σε καμία περίπτωση όμως δεν δικαιολογούνται πρακτικές ηθελημένης αφαίρεσης της ζωής, όπως η αυτοκτονία, καθώς ο θάνατος πρέπει να επέρχεται όταν ο θεός το αποφασίσει -κάτι που συνέβη και στον ίδιο τον Σωκράτη 11 -. Η παραδοχή επομένως του φιλοσόφου για την ευχάριστη αναμονή του θανάτου, προφανώς υπονοεί ότι ενώ ο θάνατος αποτελεί το τέλος της βιολογικής υπόστασης, εντούτοις δεν συμβαίνει το ίδιο με την ψυχή, η οποία συνε- 7 Πλωτίνος, Εννεάδες, IV 8,1. 8 Ιππόλυτος, Έλεγχος, VII 29 κ.ε. (Β115). 9 Βλ. σχετικά Κλήμης, Στρωματείς, ΙΙΙ, 14,2. 10 Πλάτων, Φαίδων, 67E. 11 Ό.π. 62C. 101
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΛΑΧΑΝΗΣ χίζει να υφίσταται. Είναι εύλογη επομένως η απορία που εκφράζει ο Κέβης όταν ρωτά τον φιλόσοφο τα περί της ψυχής παρέχουν δυσπιστία στους ανθρώπους, μήπως αυτή ό- ταν απαλλαγεί (χωρισθεί) από το σώμα δεν υπάρχει πουθενά, αλλά καταστρέφεται και χάνεται όταν ο άνθρωπος πεθάνει 12. Ο νεαρός Κέβης μάλιστα επισημαίνει στον Σωκράτη πως μια τέτοια παραδοχή αναμφισβήτητα δημιουργεί ελπίδες, ωστόσο θέτει στον Σωκράτη το ερώτημα πώς μπορεί να αποδείξει τα λεγόμενά του 13. Προκειμένου ο Σωκράτης να τεκμηριώσει τον ισχυρισμό του, προτρέπει τον συνομιλητή του να παρατηρήσει όλα τα όντα του φυσικού κόσμου τα οποία υφίστανται την διαδικασία της γενέσεως. Η δημιουργία τους λαμβάνει χώρα από την εναντία τους κατάσταση, όπως συμβαίνει με το μεγαλύτερο που προέρχεται από κάτι που ήταν πριν μικρότερο. Αντιστοίχως συμβαίνει με το υγιέστερο που προέρχεται από το ασθενέστερο, αλλά και με το δίκαιο, το οποίο προέρχεται από το άδικο 14. Σύμφωνα μάλιστα με τον Bormann ο Πλάτων δεν αποσκοπεί απλώς στο να δείξει ότι η ζωή προέρχεται από τον θάνατο, αλλά ότι η οποιαδήποτε μεταβολή συμβαίνει στη φύση, προϋποθέτει την ύπαρξη ενός υποκειμένου που την υφίσταται 15. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η δημιουργία του κόσμου όπως περιγράφεται στον διάλογο Τίμαιος, η οποία λαμβάνει χώρα μέσω της μεταβολής της κατάστασης της ύλης από την αταξία στην τάξη 16. Ο Βυζαντινός λόγιος Ιωάννης Φιλόπονος (490-570) ονόμαζε την πλατωνική εκδοχή δημιουργίας του κόσμου ως εξ εναντίου δημιουργία 17. Στην περίπτωση αυτή υπάρχει ένα υποκείμενο -η ύλη- που υφίσταται μεταβολή μεταξύ δύο αντιθέτων καταστάσεων, από την αταξία στην 12 Ό.π. 70Α, 1-5. 13 Ό.π. 70Β, 1-4. 14 Ό.π. 70E-71B. 15 Bormann, K. (2006), Πλάτων, σ. 133. 16 Καλαχάνης, Κ. (2011), Περί του Παραδείγματος και της Εικόνος στο έργο του Ιωάννου Φιλοπόνου, σ.21. 17 Ι. Φιλόπονος, Κατά Πρόκλου, περί αϊδιότητος του κόσμου επιχειρημάτων, 314, 9 και 565, 17. 102
ΠΕΡΙ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΣΤΟΝ ΦΑΙΔΩΝΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ τάξη. Διευκρινίζει όμως ο Πλάτων ότι είναι αδύνατη η συνύπαρξη δύο εναντίων καταστάσεων στο ίδιο υποκείμενο 18. Επομένως όταν ένα σώμα είναι ψυχρό δεν δύναται συγχρόνως να είναι θερμό. Μεταξύ όμως των αντιθέτων καταστάσεων υφίσταται μία διεργασία αποτελουμένη από τα εξής δύο στάδια: 1) την πορεία εκ του εναντίου (Α) στο εναντίον (Β). 2) την αντίστροφη πορεία από το Β στο Α. Κατά τον τρόπο αυτόν ε- νώνονται και έπειτα χωρίζονται τα πράγματα, ή αρχικά ψύχονται και εν συνεχεία θερμαίνονται 19. Κατά τον ίδιο τρόπο επομένως, δημιουργούνται τα πάντα εξ αλλήλων, μία διαδικασία που σύμφωνα με τον Taylor επιβεβαιώνει την αρχαία διδασκαλία της αναγέννησης, η οποία παρουσιάζεται απλώς ως ειδική περίπτωση του καθολικού φυσικού νόμου της «κυκλικής επανάληψης» 20. Ο συλλογισμός του Πλάτωνα περί της γέννησης των πραγμάτων από την ενάντια σε αυτά κατάσταση δεν είναι πρωτότυπος, καθώς συναφείς θέσεις έχουν διατυπωθεί από τον Ηράκλειτο, ο οποίος στο κοσμολογικό του σύστημα δεχόταν την επίδραση δύο εναντίων παραγόντων, ήτοι της έ- ριδος, η οποία οδηγεί στην γένεση του κόσμου, καθώς και της ομολογίας ή ειρήνης που οδηγεί στην εκπύρωση 21. Επιπλέον είναι φανερό ότι οι απόψεις του Πλάτωνα απηχούν τις θέσεις του Εμπεδοκλή αναφορικά με τον κύκλο της ψυχής που τελεί υπό την επίδραση των δυνάμεων της Φιλότητος και του Νείκους, αλλά και αυτές των Πυθαγορείων σχετικά με την επαναφορά στη ζωή. Επομένως είναι σαφές ότι ο Πλάτων έχει επηρεασθεί από παλαιότερες αντιλήψεις που κάνουν λόγο για το πέρασμα της ψυχής μεταξύ του αντιθετικού ζεύγους ζωή-θάνατος. Εφόσον γίνεται δεκτό ότι βάσει της πλατωνικής διδασκαλίας οι μεταβολές σε αντίθετες καταστάσεις προϋποθέτουν την ύπαρξη ενός υποκειμένου, αντιστοίχως και το ζεύ- 18 Πλάτων, Φαίδων, 104B 6-10. 19 Ό.π. 71Β. 20 Taylor, Α.Ε. (2008), Πλάτων, η ζωή και το έργο του, σ. 224. 21 Δ. Λαέρτιος, Βίοι, ΙΧ 8 (Α1). 103
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΛΑΧΑΝΗΣ γος ζωή-θάνατος θα πρέπει να διαθέτει ένα υποκείμενο, το οποίο είναι η ψυχή. Επισημαίνει ωστόσο ο Σωκράτης, ότι σε αυτήν την περίπτωση είναι λογικώς αναγκαία η προέλευση της ζωής από τον θάνατο, όσο και του θανάτου από τη ζωή, όπως ακριβώς συμβαίνει με τον ύπνο και την εγρήγορση. Κατά συνέπεια, η ψυχή χαρακτηρίζεται από τις συνεχείς εναλλαγές μεταξύ ζωής και θανάτου, τις οποίες υφίσταται ως υποκείμενό τους. Ύστερα από τις ερωτήσεις του Σωκράτη σχετικά με την συνεχή εναλλαγή αντιθέτων καταστάσεων στη φύση, ο Κέβης οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η ζωή προέρχεται από τον θάνατο 22 ως άμεση συνέπεια των μεταβολών που λαμβάνουν χώρα στην φύση. Ακολούθως, το ερώτημα που θέτει ο Σωκράτης προς τον συνομιλητή του αναφέρεται στις συνέπειες που θα υπήρχαν στο κοσμικό γίγνεσθαι, στην περίπτωση που δεν υπήρχε η κυκλική εναλλαγή των πραγμάτων. Τότε τα πάντα θα παρέμεναν αμετάβλητα, ο ύπνος δεν θα είχε την αντίθετή του κατάσταση -την εγρήγορση- και φυσικά ο,τιδήποτε επρόκειτο να πεθάνει, δεν θα είχε την δυνατότητα να επανέλθει στη ζωή 23. Σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο το σύμπαν θα παρέμενε στατικό και δεν θα διείπετο από μεταβολές. Είναι προφανές ότι ο Πλάτων εν προκειμένω υιοθετεί αντιλήψεις που είχε υποστηρίξει και ο Ηράκλειτος, περί της συνεχούς μεταβολής των όντων, παρομοιάζοντάς τα με την ροή ενός ποταμού, λέγοντας ότι είναι αδύνατον να μπει κάποιος στον ίδιο ποταμό δύο φορές 24. Η αντίληψη που εκφράζει ο Πλάτων για την πορεία της ψυχής έχει σαν βασική της παράμετρο το αναβιώσκεσθαι, το οποίο συνίσταται στην ύπαρξη μίας γενέσεως από τον θάνατο προς την ζωή. Κατά συνέπεια θα πρέπει οι ψυχές των νεκρών να υπάρχουν σε κάποιον χώρο από τον οποίο θα επανέρχονται στην ζωή 25. 22 Πλάτων, Φαίδων, 71D-Ε. 23 Ό.π. 72Β-D. 24 Πλάτων, Κρατύλος, 402a. 25 Πλάτων, Φαίδων, 72Α. 104
ΠΕΡΙ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΣΤΟΝ ΦΑΙΔΩΝΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ Συμπεραίνεται από τα παραπάνω ότι ο Πλάτων -διά στόματος Σωκράτη- καθιστά σαφές ότι ολόκληρο το κοσμικό γίγνεσθαι βασίζεται στην εναλλαγή αντιθέτων καταστάσεων επί ενός υποκειμένου, γεγονός που αποτελεί το επιχείρημα βάσει του οποίου στοιχειοθετεί την θέση του για την αθανασία της ψυχής. 3. Η θεωρία της ανάμνησης Ο Κέβης αφού έχει αποδεχθεί το επιχείρημα του Σωκράτη περί της εναλλαγής μεταξύ ζωής και θανάτου, υποστηρίζει πως ακόμη και η διαδικασία της μάθησης, αποτελεί στην πραγματικότητα ανάμνηση γνώσεων που έχει αποκτήσει η ψυχή σε κάποιον προγενέστερο χρόνο. Προφανώς για να συμβαίνει κάτι τέτοιο η ψυχή θα πρέπει όχι μόνο να είναι αθάνατη, αλλά και να υπάρχει κάπου πριν εισέλθει στο ανθρώπινο σώμα 26. Ο Πλάτων αναπτύσσοντας τη διδασκαλία του περί αναμνήσεως υποστηρίζει ότι η ψυχή είναι αθάνατη και ότι έχει γεννηθεί πολλάκις, με συνέπεια να έχει δει όλα τα πράγματα τόσο στη Γη όσο και στον Άδη. Επομένως δεν υπάρχει τίποτα που να μην το έχει μάθει 27. Στον διάλογο Μένων μάλιστα, ο Πλάτων υποστηρίζει ότι η προϋπαρξη της ψυχής συνεπάγεται και την κατοχή γνώσεων, που λησμονιούνται μόλις η ψυχή εισέλθει σε κάποιο σώμα. Εφόσον λοιπόν η αλήθεια των πραγμάτων υπάρχει αιωνίως μέσα στην ψυχή, κατά λογική αναγκαιότητα η ψυχή θα είναι αθάνατη. Μέσω όμως των σωστών ερωτήσεων ή του συνειρμού, η γνώση ενεργοποιείται και ο άνθρωπος θυμάται όσα έχει α- ντικρύσει η ψυχή του 28. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί ο αγράμματος δούλος του Μένωνα, ο οποίος παρακινήθηκε από τον Σωκράτη να ασχοληθεί με ένα μαθηματικό πρόβλημα. Συγκεκριμένα, ζητήθηκε από τον δούλο να σχεδιάσει 26 Ό.π. 72Ε -73Α. 27 Πλάτων, Μένων, 81C. 28 Bormann, K. (2006), Πλάτων, σ. 137. 105
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΛΑΧΑΝΗΣ ένα τετράγωνο και αμέσως μετά το διπλάσιό του. Ο δούλος αρχικώς θεωρεί ότι θα επιλύσει το πρόβλημα, αλλά στην πορεία αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί. Στο σημείο αυτό ο Σωκράτης χάρη στις εύστοχες παρεμβάσεις και ερωτήσεις που θέτει, οδηγεί τον δούλο στη λύση του προβλήματος και στην απόδειξη του Πυθαγορείου Θεωρήματος 29. Το ερώτημα που ανακύπτει, είναι πώς ο αγράμματος δούλος κατάφερε να φτάσει στην απόδειξη ενός μαθηματικού θεωρήματος, δίχως μάλιστα να έχει προηγηθεί ανάλογη διδασκαλία, με τον Σωκράτη απλώς να θέτει τις κατάλληλες ερωτήσεις και να εκμαιεύει από τον δούλο την απάντηση. Αν αποκλεισθεί το ενδεχόμενο ο δούλος να είχε διδαχθεί μαθηματικά, τότε η μάθηση θα πρέπει να είναι ανάμνηση από την προϋπαρξη της ψυχής 30 σε κάποιον διαφορετικό χρόνο πριν από την γήϊνη ενσάρκωσή της. Η είσοδος όμως της ψυχής στο σώμα συνεπάγεται και την απώλεια των γνώσεων τις οποίες κατείχε. Προϋπόθεση για την μόνιμη παραμονή των γνώσεων στην ψυχή είναι ο συλλογισμός της αιτίας, μέσω του οποίου δεσμεύονται οι γνώμες από την ψυχή και εν συνεχεία γίνονται γνώσεις 31. Από τα παραπάνω είναι σαφές ότι η θεωρία της ανάμνησης αποτελεί επιχείρημα υπέρ της αθανασίας της ψυχής, καθώς η απόκτηση γνώσεων από αυτήν, συνεπάγεται και την προϋπαρξή της. Η είσοδός της όμως στο σώμα σηματοδοτεί την απώλεια των γνώσεων αυτών, οι οποίες όμως με την κατάλληλη καθοδήγηση μπορούν να καταστούν ξανά κτήμα της. 29 Πλάτων, Μένων, 83A κ.ε. 30 Ό.π. 86Ε. 31 Ό.π. 97Ε-98Α. 106
ΠΕΡΙ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΣΤΟΝ ΦΑΙΔΩΝΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ Επίλογος Είναι σαφές ότι ο Πλάτων εμφανώς επηρεασμένος από τις πυθαγόρειες αντιλήψεις σχετικά με την μετεμψύχωση, υποστηρίζει πως η ψυχή του ανθρώπου είναι αθάνατη, καθώς αποτελεί το υποκείμενο συνεχών εναλλαγών των αντιθέτων καταστάσεων ζωή-θάνατος. Εφόσον λοιπόν ο θάνατος προέρχεται από την ζωή, αλλά και η ζωή από τον θάνατο, συμπεραίνεται ότι η ψυχή θα υπάρχει και μετά τον θάνατο, καθώς από εκεί πηγάζει η ζωή. Ακόμη μάλιστα και η διαδικασία της μάθησης είναι στην πραγματικότητα ανάμνηση γνώσεων που έχει αποκτήσει η ψυχή πριν από την γέννησή της, κατά λογική αναγκαιότητα επομένως, θα είναι αιώνια. Βιβλιογραφία Bormann, K. (2006) Πλάτων, (μετάφραση Ι. Καλογεράκος), Εκδόσεις Ινστιτούτο του Βιβλίου Καρδαμίτσα, Αθήνα. Ιππόλυτος, (1886), Του κατά πασών αιρέσεων Έλεγχος, ed.m. Marcovich, De Gruyter, Berlin. Διογένης Λαέρτιος, (1964), Βίοι Φιλοσόφων, Clarendon Press, Oxford. Καλαχάνης, Κ. (2011), Περί του Παραδείγματος και της Εικόνος στο έργο του Ιωάννου Φιλοπόνου, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Φιλοσοφίας-Παιδαγωγικής-Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα. Κλήμης, (1960), Στρωματείς, ed. O. Stahlin, L. Fruchtel and U. Treu, Akademie-Verlag, Berlin. Μακρυγιάννης, Δ. (2000,) Η έννοια του Θεού στην Προσωκρατική Φιλοσοφία, Eκδ. Γεωργιάδης, Αθήνα. Πλάτων, Φαίδων, (1900), ed. J. Burnet, Clarendon Press, Oxford. Πλάτων, Μένων, (1903 ) ed. J. Burnet, Clarendon Press, Oxford. Πλάτων, Κρατύλος, (1900), ed. J. Burnet, Clarendon Press, Oxford. Πορφύριος, (1886), Πυθαγορικός Βίος ed. A. Nauck, Leipzig, Teubner. Πλούταρχος, (1929), Περί Φυγής, ed. W. Sieveking, Leipzig Teubner. Πλωτίνος, (1951), Εννεάδες, ed. P. Henry and H.-R. Schwyzer, Brill, Leiden. Taylor, E. A. (2008) Πλάτων, ο άνθρωπος και το έργο του, μετάφραση Ι. Αρζόγλου, Εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα. 107
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΛΑΧΑΝΗΣ Φιλόπονος, Ι. (1899), Κατά των Πρόκλου, περί της αϊδιότητος του κόσμου επιχειρημάτων, Teubner, Leipzig. Abstract: On the immortality of soul on Plato s Phaedo: the argument of the opposites Plato has adopted previous teachings about the immortality of soul and also argues about its reincarnation, by supporting the view that soul is the substratum of changes between two opposite situations, life and death. Since it is accepted that death originates from life and life from death, obviously soul will exist after death, because death is considered as the source of life. Plato also believed that since soul existed in past lives, then the knowledge which was gained will be transferred from the past lives to the current one and will be recovered by reminiscence (anamnesis). This is also a proof for Plato that soul is immortal and keeps existing even after corporeal death. Keywords: soul, opposites, recollection 108