Τα αυτοκρατορικά εγκώμια στην παλαιολόγεια περίοδο Οι προϋποθέσεις για την άνθηση του είδους Οι εκπρόσωποι Οι περιστάσεις συγγραφής και εκφώνησης Η παράδοση των κειμένων
Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Το είδος του αυτοκρατορικού εγκωμίου γνώρισε άνθηση σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου και έδωσε ορισμένα από τα πιο σημαντικά δείγματά του κατά την εποχή των Παλαιολόγων. η διαρκής παρουσία του συγκεκριμένου είδους στην επιδεικτική ρητορική των Βυζαντινών έχει να κάνει, ασφαλώς, με την πολιτική λειτουργία της ρητορικής, η οποία λειτουργούσε ως μέσο για τη διάδοση και την εδραίωση της επίσημης αυτοκρατορικής ιδεολογίας επιπλέον, συγκεκριμένα γεγονότα της περιόδου που εξετάζουμε συνέβαλαν στην «αναγέννηση» του αυτοκρατορικού εγκωμίου, ειδικά στα χρόνια των πρώτων Παλαιολόγων Μιχαήλ Η και Ανδρόνικου Β : οι Παλαιολόγοι αποτελούσαν μια καινούρια δυναστεία στον αυτοκρατορικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης και η εξουσία τους έπρεπε να «νομιμοποιηθεί», εφόσον ο ιδρυτής της δυναστείας, ο Μιχαήλ Η, είχε σφετεριστεί το αυτοκρατορικό αξίωμα τυφλώνοντας τον νόμιμο διάδοχο Ιωάννη Δ Λάσκαρη επίσης, η ανακατάληψη της βυζαντινής πρωτεύουσας το 1261 συνεπαγόταν τον «επαναπροσδιορισμό» της επίσημης πολιτικής ιδεολογίας του βυζαντινού κράτους, με επίκεντρο την Κωνσταντινούπολη, η οποία βρήκε την έκφρασή της μέσα από τα αυτοκρατορικά εγκώμια.
B. ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Τα αυτοκρατορικά εγκώμια της ύστερης περιόδου ξεπερνούν σε αριμό αυτά που γράφτηκαν από τον 4ο ως τον 6ο αι. και είναι περίπου ισάριθμα με αυτά που γράφτηκα κατά τον 11ο και 12ο αι. τα κείμενα, σωζόμενα και μη, ανέρχονται συνολικά σε περίπου 40 μπορούμε να υπολογίσουμε ότι περίπου 20 συγγραφείς αφιέρωσαν ένα ή και περισσότερα εγκώμια σε καθέναν από τους αυτοκράτορες της περιόδου 1261-1453 (συνολικά 12 αυτοκράτορες δεν έχουμε εγκώμια για δύο από αυτούς: Ανδρόνικος Δ [1376-1379], Ιωάννης Ζ [1390, γιος Ανδρόνικου Δ ]).
Γ. ΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΕΙΔΟΣ Οι κανόνες για τη σύνθεση ενός βασιλικού λόγου περιγράφονται από τον ψευδο- Μένανδρο στην πραγματεία του Περὶ ἐπιδεικτικῶν το σχετικό κεφάλαιο ενσωματώθηκε στις αρχές του 14ου αι. από τον Ιωσήφ Ρακενδύτη στη Σύνοψιν ῥητορικῆς, όπου ο βασιλικός λόγος προβάλλεται ως το πιο σημαντικό είδος της πανηγυρικής (επιδεικτικής) ρητορικής. Ο Μανουήλ Ολόβωλος, από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της ρητορικής στην παλαιολόγεια περίοδο, στο πρώτο από τα εγκώμιά του για τον Μιχαήλ Η συζητά τον χαρακτήρα και τη δομή ενός βασιλικού λόγου. Για τα εκτενέστερα αυτοκρατορικά εγκώμια οι ίδιοι οι συγγραφείς χρησιμοποιούν συνήθως τους όρους λόγος ἐγκωμιαστικός, ἐγκώμιον εἰς τὸν αὐτοκράτορα ή ἐγκώμιον εἰς τὸν βασιλέα συντομότεροι εγκωμιαστικοί λόγοι προσδιορίζονται συνήθως ως προσφωνηματικός, προσφωνητικός, προσφώνημα ή προσφωνημάτιον ο όρος βασιλικὸς λόγος χρησιμοποιείται σπάνια. η μορφή και το περιεχόμενο δεν φαίνεται να υπαγορεύονται τόσο πολύ από τη συγκεκριμένη περίσταση για την οποία γράφονται τα κείμενα (π.χ. εκκλησιαστικές γιορτές, αυτοκρατορική στέψη, επιστροφή του αυτοκράτορα από εκστρατεία/ ταξίδι).
Δ. ΟΙ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΕΚΦΩΝΗΣΗΣ (1/2) Δεν γνωρίζουμε από τις σωζόμενες πηγές που περιγράφουν την εθιμοτυπία της αυλής για την ακριβή θέση των αυτοκρατορικών εγκωμίων στο τελετουργικό των διαφόρων εορτών. Τα εγκώμια εκφωνούνταν είτε στις μεγάλες εκκλησιαστικές γιορτές (Χριστούγεννα, Θεοφάνεια) είτε με αφορμή πολεμικές επιτυχίες είτε κατά την τελετή της στέψης του αυτοκράτορα ειδικότερες αφορμές περιλαμβάνουν την ανάρρωση του αυτοκράτορα από κάποια ασθένεια, την ανάρρωση του συγγραφέα με τη συνδρομή του αυτοκράτορα ή την επιστροφή του αυτοκράτορα στην πρωτεύουσα. Ορισμένοι από τους συγγραφείς πιθανότατα κλήθηκαν να εκφωνήσουν αυτοκρατορικά εγκώμια σε δημόσιες τελετές (συγγραφή με ανάθεση) στην περίπτωση του Μανουήλ Ολόβωλου, για παράδειγμα, η συγγραφή και η εκφώνηση εγκωμίων για τον αυτοκράτορα σε ετήσια βάση προβλεπόταν από τα καθήκοντά του ως ῥήτορα τῶν ῥητόρων. Φαίνεται, ωστόσο, ότι ορισμένοι συγγραφείς, όπως ο Μιχαήλ Γαβράς, δεν είχαν την ευκαιρία να εκφωνήσουν δημόσια ή σε κάποια τελετή στο παλάτι τα εγκώμια που συνέθεταν για τους αυτοκράτορες (το εγκώμιο ως μέσο προσέγγισης του αυτοκράτορα).
Δ. ΟΙ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΕΚΦΩΝΗΣΗΣ (2/2) Σταδιακά η εκφώνηση των βασιλικών λόγων πρέπει να αποσυνδέθηκε, λόγω και των ιστορικών συνθηκών, από τις δημόσιες τελετές και να απέκτησε «ιδιωτικό χαρακτήρα (ο αυτοκράτορας, οι αυλικοί και ένας στενός κύκλος λογίων γύρω από το παλάτι) εγκώμια, βέβαια, εξακολούθησαν να γράφονται και να εκφωνούνται σχεδόν μέχρι και την Άλωση (νέα άνθηση του είδους στο α μισό του 15ου αι.).
Ε. ΤΟ ΣΚΗΝΙΚΟ Οι περισσότεροι από τους συγγραφείς αυτοκρατορικών εγκωμίων ήταν εγκατεστημένοι στην Κων/πολη, αν και τα 2/3 από αυτούς κατάγονταν από ελληνόφωνες περιοχές της Μικράς Ασίας και σε μικρότερο ποσοστό από περιοχές του ελλαδικού χώρου (π.χ. Γεώργιος Ακροπολίτης + Θεόδωρος Μετοχίτης < Μικρά Ασία, αν και κατάγονταν από την Κων/πολη Μάξιμος Πλανούδης < Νικομήδεια Μανουήλ Γαβαλάς < Φιλαδέλφεια Νικηφόρος Γρηγοράς, Θεόδωρος Υρτακηνός, Ιωάννης Δοκειανός < παρά λια Ευξείνου Πόντου Νικόλαος Λαμπηνός, Νικόλαος Καβάσιλας, Δημήτριος Κυδώνης < Θεσσαλονίκη Ισίδωρος Κιέβου < Πελοπόννησος). Η εκφώνηση των εγκωμίων λάμβανε χώρα, κατά πάσα πιθανότητα, στο αυτοκρατορικό παλάτι ίσως κάποιες φορές να εκφωνούνταν ανεπίσημα και σε λογοτεχνικές συγκεντρώσεις (θέατρα), όταν οι συγγραφείς τα έστελναν σε φίλους/ συναδέλφους τους για να τα αξιολογήσουν και να τα προωθήσουν περαιτέρω. Θεωρητικά, βέβαια, οι βασιλικοί λόγοι προϋποθέτουν ένα ευρύτερο κοινό που ξεπερνά τα όρια του θεάτρου και καλύπτει το σύνολο της βυζαντινής κοινωνίας. Τα περισσότερα από τα κείμενα δεν δίνουν πληροφορίες για το «σκηνικό» της παρουσίασής τους.
ΣΤ. ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ (1/2) Πρόκειται ως επί το πλείστον για εξαιρετικά ικανούς ρήτορες, οι οποίοι ανήκαν στην πνευματική και πολιτική ελίτ της εποχής τους ανάμεσά τους συναντάμε μελλοντικούς αυτοκράτορες (Μανουήλ Β ), μεγάλους λογοθέτες και μεσάζοντες (Γεώργιος Ακροπολίτης, Θεόδωρος Μετοχίτης, Νικηφόρος Χούμνος), επίσημα διορισμένους ῥήτορες (Μανουήλ Ολόβωλος), νεαρούς αξιωματούχους, δασκάλους, κληρικούς, μοναχούς, ανώτερους εκκλησιαστικούς αξιωματούχους, επισκόπους και πατριάρχες. Οι λόγιοι της εποχής συγκροτούσαν συχνά ένα στενό κύκλο γύρω από τον αυτοκράτορα, ο οποίος ενίοτε «προήδρευε» στις λογοτεχνικές τους συγκεντρώσεις γνωρίζονταν μεταξύ τους, όπως και με τους ομοτέχνους τους εκτός Κων/πολης, και διατηρούσαν επιστολική επικοινωνία. Αντίστοιχα, οι συγγραφείς αυτοκρατορικών εγκωμίων συνδέονταν συχνά μεταξύ τους με σχέση δασκάλου-μαθητή (π.χ. Γεώργιος Ακροπολίτης + Γρηγόριος Κύπριος, Γρηγόριος Κύπριος + Νικηφόρος Χούμνος, Θεόδωρος Μετοχίτης + Νικηφόρος Γρηγοράς, Δημήτριος Κυδώνης + Μανουήλ Β ).
ΣΤ. ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ (2/2) Πολύ συχνά οι νεότεροι συγγραφείς χρησιμοποιούσαν ως πρότυπα τα αντίστοιχα έργα των δασκάλων/παλαιότερων ομοτέχνων τους. Κατά την παλαιολόγεια περίοδο εισχωρεί όλο και περισσότερου στους βασιλικούς λόγους το συμβουλευτικό στοιχείο, με την έννοια ότι οι συγγραφείς διατυπώνουν ανοιχτά την άποψή τους για την πολιτική που θα πρέπει να εφαρμοστεί ή για συγκεκριμένες πολιτικές επιλογές (Μάξιμος Πλανούδης).
Ζ. ΤΟ ΑΚΡΟΑΤΗΡΙΟ/ΚΟΙΝΟ Οι βασιλικοί λόγοι, καθώς απευθύνονταν στον αυτοκράτορα και γράφονταν από και για την πνευματική ελίτ της εποχής, δεν προορίζονταν από τη φύση τους για ένα ευρύτερο κοινό το κοινό τους προσδιορίζονταν από την υψηλή του μόρφωση, τη γνώση των γεγονότων (λόγω του ότι αποφεύγονται οι συγκεκριμένες λεπτομέρειες), την ανώτερη θέση του στην κοινωνία και κυρίως από την εγγύτητά του προς το εγκωμιαζόμενο πρόσωπο, δηλαδή τον αυτοκράτορα. Ο ρήτορας συνήθως απευθύνεται μόνο στον αυτοκράτορα ή κάποτε και σε άλλα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας (αυτοκράτειρα, διάδοχος), που πιθανότατα ήταν παρόντα σε ορισμένες περιπώσεις αναφέρεται γενικά στους παρόντες, σε Ῥωμαίους ἄνδρας, στους ἐν τέλει ή στους συγκλητικούς. Μόνο ο Γεώργιος Ακροπολίτης περιγράφει συγκεκριμένα τα άτομα που ήταν παρόντα κατά την εκφώνηση ενός λόγου του προς τον Μιχαήλ Η (πρβλ. Χρονικὴ συγγραφή, παρ. 89).
Η. Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Τα αυτοκρατορικά εγκώμια γράφονταν καταρχάς προκειμένου να εκφωνηθούν σε συγκεκριμένη περίσταση ωστόσο, ως λογοτεχνικά έργα δεν περιορίζονταν σε αυτή την εφήμερη προοπτική: διαθέτουμε μαρτυρίες για κείμενα που γράφτηκαν σε περισσότερες από μία παραλλαγές και στάλθηκαν σε «συναδέλφους» του ρήτορα για αξιολόγηση σε ορισμένες περιπτώσεις επίσης μπορούμε να ανασυνθέσουμε τα διαφορετικά στάδια επεξεργασίας των κειμένων, ακόμη και μετά από την παρέλευση της συγκεκριμένης αφορμής που οδήγησε στη σύνθεσή τους (π.χ. εγκώμιο Ισιδώρου του Κιέβου για τον Ιωάννη Η ). Πολλά από τα κείμενα παραδίδονται σε σύγχρονά τους χειρόγραφα ή, ακόμη συνηθέστερα, σε συλλογές με το σύνολο των έργων των συγγραφέων τους ή και σε αυτόγραφους κώδικες. Στον βαθμό που η ρητορική λειτουργούσε για τους λογίους ως μέσο καταξίωσης και η εκφώνηση ενός λόγου ενώπιον του αυτοκράτορα αποτελούσε συχνά το «εισιτήριο» για την είσοδο στους αυλικούς κύκλους, η απήχηση που είχε ένα κείμενο κατά την εκφώνησή του ασφαλώς θα καθόριζε τις μεταγενέστερες επεμβάσεις του συγγραφέα σε αυτό και τη διάθεσή του να το «κληροδοτήσει» στους μεταγενέστερους ως «μνημείο» των επιτευγμάτων του.
Θ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ida Toth, Rhetorical Theatron in Late Byzantium: The Example of Palaiologan Imperial Orations, στο: M. Grünbart (Hrsg.), Theatron. Rhetorische Kultur im Spätantike und Mittelalter [Millenium-Studien 10], Berlin New York 2007, 429-448.