Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Δ.Π.Μ.Σ. Πολεοδoμίας Χωροταξίας Ακαδημαικό έτος 2011 2012 Γεωγραφικές δυναμικές και σύγχρονοι μετασχηματισμοί του ελληνικού χώρου Διδάσκοντες : Σ. Αυγερινού Κολώνια, Π. Ηλιοπούλου, Ε. Χανιώτου, Ν. Μπελαβίλας, Ε. Κλαμπατσέα, Π. Θεοδωρά Τουριστικά κυκλώματα στους ορεινούς όγκους της Πίνδου Αικατερίνα Ευαγγελία Λαχανά
Υπόθεση εργασίας & περιοχή διερεύνησης Προβληματική Γενικότερα : Μαζικός τουρισμός ως μονοδιάστατη οικονομία Ειδικότερα : Κατά τη δεκαετία του 80 στην Πίνδο, εμφανίζεται μια νέα διάσταση στην οικονομία της περιοχής : ο τουρισμός. Σήμερα, η οικονομία πολλών χωριών της Πίνδου βασίζεται στον τουρισμό. Η γεωργία και η κτηνοτροφία που ήταν κατεξοχήν παραγωγικές δραστηριότητες και πόροι αυτοσυντήρησης για την περιοχή έχουν εγκαταλειφθεί ενώ ο αγροτικός χώρος είτε έχει δομηθεί, είτε κατατρώγεται από το δάσος. Ποιοί οι μηχανισμοί μετασχηματισμού της περιοχής; Κατά πόσο είναι βιώσιμη η ανάπτυξη της περιοχής μέσα από μια μονοδιάστατη οικονομία; Ζαγοροχώρια : - Περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους (Ζώνες Natura, Εθνικοί δρυμοί Βίκου-Αώου, Βάλια Κάλντα) - Παραδοσιακοί οικισμοί - Το Ζαγόρι πρωτοπορεί μέχρι κορεσμού σε τουριστικές υποδομές και επισκεψιμότητα
Μια διαδικασία μέσα στο χρόνο * Το τοπωνύμιο Ζαγόρι προέρχεται από τη σλαβική πρόθεση Za που σημαίνει πίσω και την αιτιατική του ουσιαστικού gora που σημαίνει βουνό, δηλαδή περιοχή πίσω από το βουνό. Είναι μετάφραση του αρχαίου ονόματος της περιοχής, «Παρωραία», που σημαίνει «παρά το όρος», από σλαβικά φύλα που κατήλθαν στην περιοχή τον 6 ο αιώνα. 1430 : - υποταγή των Ζαγορισίων στην Οθωμανική κυριαρχία που έγινε με παράλληλη παραχώρηση σημαντικών προνομίων : αυτονομία-αυτοδιοίκηση-φοροαπαλλαγές (συσπείρωση οικισμών υπό το καθεστώς) - υποχρέωση στρατολόγησης ως ιπποκόμοι στην πύλη - ανεπάρκεια φυσικών πόρων, συσσώρευση γης στα χέρια των προεστώτων - οικογενειακή κοινότητα : κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις στηρίζονται στη συγγένεια και στην αυτάρκεια, αντίστοιχα και η δομή των οικισμών 1750-1800 : - το φαινόμενο της αποδημίας και του ταξιδιωτισμού έφερε οικονομική ευμάρεια που αποτυπώνεται σε ιδιωτικά και δημόσια κτίρια (μετανάστευση κοινός τόπος για όλες τις κοινότητες) - δημιουργία σημερινών παραδοσιακών οικισμών - δυναμική της περιοχής ο αστικός πολιτισμός στο Ζαγόρι (αγροτική κοινωνία που αφομοιώνει πολιτιστικά στοιχεία από κεντρική ευρώπη και οθωμανική επικράτεια) - άνθιση τεχνών και γραμμάτων 1913 : ανεξαρτησία Ηπείρου αποδιοργάνωση περιοχής και ένταξη στο ελληνικό κράτος περίοδος πολέμων - το τέλος της δόμησης σήμανε το τέλος της προβιομηχανικής κοινωνίας δεκαετία 50 : εντείνεται το φαινόμενο της μετανάστευσης (κυρίως αντρικός πληθυσμός) με δραστηριοποίηση στον τριτογενή τομέα - μεγάλη πτώση πληθυσμού - υποβάθμιση αγροτικής βάσης με την αγροτική υποδομή να περνά στα χέρια των γυναικών στασιμότητα δεκαετία 80 σήμερα : - Π.Δ. Παραδοσιακών οικισμών 78 - ο ΕΟΤ επισκευάζει κτίρια και τα διαχειρίζεται για 10 χρόνια οπότε και τα παραλαμβάνει ο ιδιοκτήτης (εργοτάξιο ανακατασκευών η δυναμική του τουρισμού) - κύματα μαζικού τουρισμού από τη δεκαετία 90 έως σήμερα τουριστικός πόλος - από ερειπωμένα χωριά σε χωριά πολυτελών καταλυμάτων ορισμένης λειτουργίας
Ζαγοροχώρια Δίκτυο από 45 οικισμών σε 3 γεωγραφικές ενότητες - μέσα από ένα οδικό δίκτυο καισε κοντινές μεταξύ τους αποστάσεις - η οπτική και ακουστική επικοινωνία εξασφαλίζει συνοχή - κοινή ιστορία και πολιτισμό - οι γεωγραφικές ενότητες διαχωρίζονται ως πρός : τη μορφολογία του εδάφους, τους διαφορετικές κοινωνικές ομάδες και τις παραγωγικές δραστηριότητές τους τις κατασκευές Δήμος Ζαγορίου Δυτικό Ζαγόρι Κεντρικό Ζαγόρι Ανατολικό Ζαγόρι
Παραγωγική δραστηριότητα Παραγωγική βάση: - Κτηνοτροφία - Υλοτομία - Γεωργία Οι παραγωγικές εγκαταστάσεις συνδυάζουν γεωργικές, κτηνοτροφικές, εμπορικές λειτουργίες μέσα από τα κτίρια παραγωγής, συμπληρωματικές κατασκευές και υποδομές Καλλιεργούμενες και εκτάσεις σε αγρανάπαυση Βοσκότοποι Δάση Λοιπά (ύδατα,οικισμοί, κ.α.)
Πληθυσμιακή εξέλιξη Διάγραμμα πληθυσμιακής εξέλιξης 1951-1991 Διάγραμμα πληθυσμιακής εξέλιξης 1951-1991 Πηγή : ΕΣΥΕ, απογραφές 1951-1991 Πληθυσμός (απογραφή 2001) : 3.712 μόνιμοι κάτοικοι - Αρνητικά δημογραφικά φαινόμενα : Ο πληθυσμός της περιοχής μειώνεται με την πάροδο του χρόνου, σε αντίθεση με αυτόν του νομού των Ιωαννίνων που αυξάνεται σε έντονους ρυθμούς. Το μεγαλύτερο ποσοστό των ιδιοκτητών τουριστικών καταλυμμάτων κατοικεί στα Ιωάννινα. - Εξοδος του 60 : Ο αγροτικός πληθυσμός κατεβαίνει στα αστικά κέντρα και ασχολείται με τον τριτογενή τομέα. Στις περιπτώσεις μετανάστευσης στο εξωτερικό, οι άνδρες κυρίως μετοικούν και μένουν πίσω γυναίκες και παιδιά που ζούν κυρίως από αγροτικές εργασίες και τα εμβάσματα των μεταναστών. - Δεκαετίες 80 & 90 : Θνησιμότητα τρίτης ηλικίας. Ενώ εισάγεται η τουριστική δραστηριότητα και εμπορευματοποιείται η περιοχή, ο πληθυσμός δεν έχει αντίστοιχη εξέλιξη. Συνεπώς, όσοι δραστηριοποιούνται στον τουρισμό έχουν διαφορετικό τόπο κατοικίας;
Δομή του οικισμού Τυπολογία κατοικιών Κριτήρια για την επιλογή της θέσης του οικισμού: -η τοπογραφία της περιοχής (θέση κατάλληλη για δόμηση) -η απόσταση από τους χώρους εργασίας και το υάτινο στοιχείο -η σύνδεση με άλλους οικισμούς -οι συνθήκες ασφάλειας (οικισμοί κρυμμένοι από τα μονοπάτια των ληστών και των Τούρκων) -ο προσανατολισμός και η θέα (πλαγιές απάνεμες, προσήλιες, στραμμένες στη θέα) Η δόμηση των οικισμών είναι πυκνή με χαρακτήρα αμυντικό. Τα σπίτια έχουν αυλές οι οποίες περικλείονται με ψηλούς πέτρινους μαντρότοιχους. Οι τοίχοι αυτοί εκτός από προστατευτικό ρόλο αποτελούν και αυστηρό όριο ιδιωτικής και δημόσιας ζωής. Το κτίριο τοποθετείται μέσα στο οικόπεδο λαμβάνοντας υπόψη στοιχεία όπως ο προσανατολισμός και η θέα, ενώ ο ελεύθερος αδόμητος χώρος της αυλής είναι σχετικά μικρός.οι οικισμοί είναι μονοκεντρικοί. Έχουν ένα μόνο κέντρο,την πλατεία, γύρω από την οποία αναπτύσσονται τα σπίτια, στις διάφορες γειτονιέ. Στην κεντρική πλατεία συγκεντρώνονται όλες οι δημόσιες χρήσεις - η εκκλησία, το σχολείο, το καφενείο, η βρύση. Είναι ο χώρος των κοινωνικών συγκεντρώσεων και των εμπορικών συναλλαγών. Γύρω από το κέντρο κατοικούν οι πιο πλούσιοι Ζαγορίσιοι.Γύρω από το κέντρο του οικισμού αναπτύσσεται ένα δίκτυο πεζόδρομων που διασχίζουν τις γειτονιές και οδηγούν στους χώρους εργασίας, τα χωράφια, τα δάση, τα αμπέλια. Το δίκτυο των πεζόδρομων αναπτύσσεται ακολουθώντας τις υψομετρικές του εδάφους. Στα σημεία όπου οι δρόμοι συμβάλουν μεταξύ τους ή στις αυλόθυρες των σπιτιών, δημιουργούνται διαπλατύνσεις και διάφορες κατασκευές - πεζούλια, σκαλοπάτια, ρείθρα. Είναι χώροι στάσης, συνάντησης, συζήτησης, ξεκούρασης. Κατοίκηση στον ορεινό αγροτικό χώρο
Εθνικό πάρκο Β. Πίνδου Εθνικό πάρκο Β. Πίνδου (2005): -2 Εθνικοί Δρυμοί Πίνδου & Βίκου-Αώου - 11 Ζώνες Natura & Πίνδου - χρηματοδοτείται από το ΠΕΡΑ (επιχειρησιακό πρόγραμμα για το περιβάλλον) - Οι Εθνικοί Δρυμοί συστάθηκαν το 1966 και 1973 αντίστοιχα, και μπήκαν σε μια λογική απογόρευσης και όχι διαχείρισης. - Σε υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο : Εθνικοί δρυμοί, παραδοσιακοί οικισμοί, μνημεία, Ζώνες Ναtura (οδηγίες Ευρωπαικής Ενωσης για να οργανώσουμε τα πάρκα), Φορέας Διαχείρισης Εθνικών Πάρκων (2003) για τη διατήρηση και διαχείριση των σπάνιων οικοτόπων και ειδών χλωρίδας και πανίδας, τη θεσμοθέτηση διαδικασιών και μέτρων για την εξασφάλιση της αρμονικής συνύπαρξης ανθρώπου και φύσης στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης - Μ.Κ.Ο. WWF : οικοανάπτυξη μέσα από τη διαχείριση του περιβάλλοντος πηγή : φορέας διαχείρισης εθνικών δριμών Βίκου-Αώου & Πίνδου - Υπάρχουν τα εργαλεία - Λείπει η σύνδεση ανάμεσα σε φορείς και κοινωνία - Το Εθνικό Πάρκο στερείται γνωμοδοτικού και διαβουλευτικού ρόλου
Τουρισμός - Τα χωριά του σαββατοκύριακου 3 Φάσεις ανάπτυξης - δεκαετία 80 : μέσω προγραμμάτων ΕΟΤ όπου ανακατασκευάζει κατοικίες, τις διαχειρίζεται για 10 χρόνια και στη συνέχεια τις παραλαμβάνει ο ιδιοκτήτης εμπορευματοποίηση της περιοχής - εμφάνιση παραθεριστικής κατοικίας - δεκαετία 90 : οι ιδιώτες παραλαμβάνουν, μπαίνουν σε ευρωπαϊκά προγράμματα για να ενισχυθούν τα υφιστάμενα και να κατασκευαστούν νέα κτίρια δεύτερο κύμα από συγγενείς οικογενειακή ενότητα εντατικότερη κατασκευή παραθεριστικής κατοικίας - δεακαετία 00 : εισροή επενδυτών-επιχειρηματιών που δεν έχουν εντοπιότητα αλλάζει η μορφή των κτιρίων μεγαλώνει ο κτιριακός 1 η γενιά όγκος(αλυσίδες ( ξενώνων, country clubs, resorts..) Θέματα ως προς την περιοχή : - Οι ίδιες οι κοινότητες λειτουργούν στις μέρες των διακοπών, σαν ξενώνες - Η αγροτική περιοχή εγκαταλείφθηκε (είτε έχει χτιστεί σημειακά είτε έχει δασωθεί) - Κύριες χρήσεις : τουριστικά καταλύματα, εστιατόρια ( τα παντοπωλείακαφενεία μετατρέπονται σε εστιατόρια) - Οι περισσότεροι ιδιοκτήτες έχουν άλλο τόπο κατοικίας και δε μετέχουν ί ί ή - Ο απρόσωπος ιδιοκτήτης αρκείται στο τοπίο προιόν. Η φύση και το τοπίο έλκουν τους επισκέπτες. - Απουσία πληροφόρησης ως προς τα ευρωπαϊκά προγράμματα. Δεν υπήρξε στήριξη στους ντόπιους αγρότες και κτηνοτρόφους ώστε να 3 η γενιά Προγράμματα - Κονδύλια - ΕΟΤ για ξενώνες στην κοινωνία και οικονομία της περιοχής - Μεσογειακά ολοκληρωμένα προγράμματα για κατοικίες - LEADER για την οδοποιία - ΟΟΠΑΑΧ (αγροτικού χώρου) για οδοποιία και υποδομές - Αγροτουριστικά κονδύλια για ξενώνες Απουσία τουριστικού σχεδιασμού Κακή χρήση των προγραμμάτων από ιδιοκτήτες και τοπικούς φορείς μάθουν να χειρίζονται τα προγράμματα και να συνδυάσουν ελκτικές υποδομές με τις παραγωγικές δραστηριότητές τους. - Μέσω προγραμμάτων προορίζεται η ανακατασκευή κατοικιών, που με υπερτιμολόγηση προκύπτει ξενώνας Οι επιδοτήσεις που αφορούν στα κτίρια διοχετεύθηκαν στα καταλύματα ενώ - Προωθούνται τα 4 αστέρων ξενοδοχεία από την περιφέρεια, δηλαδή δεν προωθήθηκαν πρότυπες μονάδες παραγωγής. υψηλών προδιαγραφών υπηρεσίες σε αντιδιαστολή με τον παραδοσιακό χαρακτήρα των οικισμών Δραστηριότητες : πεζοπορία, ορειβασία, αναρρήχηση, ιππασία, rafting, kayak, jeep safari.
Κεντρικό Ζαγόρι Τοπικές Κοινότητες Μόνιμ.Κάτοικοι Απογραφή 01 Τουριστικά Καταλύματα Απόσταση από Ιωάννινα Δημοτικά Σχολεία Δημόσιες Υπηρεσίες 1. Ανω Πεδινά 154 9 35 2. Ασπράγγελοι 236 9 30 1 5 3. Βίτσα 128 9 37 4. Βραδέτο 12 49 5. Βρυσοχώρι 58 2 82 6. Δίκορφο 24 4 42 7. Δίλοφο 25 4 35 8. Διπόταμο 38 53 9. Ελάτη 30 4 30 10. Ελαφότοπος 85 1 41 11. Ηλιοχώρι 36 75 12. Καλουτάς 27 47 13. Καπέσοβο 36 75 14. Κάτω Πεδινά 61 37 15. Κήποι 69 7 39 16. Κουκούλι 40 4 39 17. Λάιστα 104 2 85 Ο συνδυασμός του πληθυσμού των κοινοτήτων, της απόστασής τους από την πρωτεύουσα της περιφέρειας σε σχέση με τον αριθμό των τουριστικών καταλυμάτων, και την υποδομή ως προς την εκπαίδευση και τη διοίκηση μας επιτρέπει να διαβάσουμε τη λειτουργία της περιοχής. 18. Λεπτοκαρυά 45 63 19. Μανασσής 4 45 20. Μονοδένδρι 154 10 39 21. Νεγάδες 20 1 30 22. Σκαμνέλι 163 4 54 23. Τσεπέλοβο 348 15 51 1 2 24. Φραγκάδες 75 1 63 24 1.972 86 2 7 Κατανομή τουριστικών καταλυμμάτων στο κεντρικό Ζαγόρι Στο κεντρικό Ζαγόρι βρίσκονται οι περισσότερες κοινότητες, όπως και η έδρα του Δήμου Ζαγορίου, Ασπράγγελοι. - περισσότερα καταλύματα - περισσότερες υπηρεσίες - κοντινή απόσταση από Ιωάννινα και αεροδρόμιο Κατανομή τουριστικών καταλυμάτων
Ανατολικό Ζαγόρι Τοπικές Κοινότητες Μόνιμ.Κάτοικοι Απογραφή 2001 Τουριστικά Καταλύματα Απόσταση από Ιωάννινα (km) Δημοτικά Σχολεία Δημόσιες Υπηρεσίες 1. Ανθρακίτης 50 55 2. Βοβούσα 179 3 72 2 2 3. Γρεβενίτι 162 44 4. Δεμάτι 62 41 1 3 5. Δόλιανη 75 42 6. Ελατοχώρι 117 1 59 7. Δίλακκο 49 63 Ανατολικό Ζαγόρι - λιγότερο αξιοποιημένο - λιγότεροι παραδοσιακοί οικισμοί - σχολεία & υπηρεσίες διαμοιράζονται - ελάχιστα τουριστικά καταλύματα 8. Καβαλλάρι 62 38 9. Ιτέα 63 1 41 10. Καρυές 135 35 11. Καστανώνας 44 48 12. Μακρύνο 58 57 13. Πετρα 12 47 14. Τρίστενο 92 42 15. Φλαμπουράρ ι 82 55 15 1.242 5 3 5 Κατανομή τουριστικών καταλυμμάτων στο ανατολικό Ζαγόρι Δυτικό Τοπικές Μόνιμ. Κάτοικοι Τουριστικά Απόσταση από Δημοτικά Δημόσιες Ζαγόρι Κοινότητες Απογραφή 01 Καταλύματα Ιωάννινα Σχολεία Υπηρεσίες 1. Αγιος Μηνάς 37 0 50 2. Αρίστη 14 7 48 3. Βίκος 34 2 53 4. Μεγ. Πάπιγκο 280 19 61 1 2 5. Μεσοβούνι 56 0 41 Δυτικό Ζαγόρι - λιγότερες κοινότητες - όλες παραδοσιακοί οικισμοί - σε περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους - περισσότερα καταλύματα 6. Μικ. Πάπιγκο 77 5 65 6 498 33 1 2 Κατανομή τουριστικών καταλυμμάτων στο δυτικό Ζαγόρι Δήμος Ζαγορίου Τοπικές Κοινότητες Μόνιμ. Κάτοικοι Απογραφή 01 Τουριστικά Καταλύματα Δημοτικά Σχολεία Δημόσιες Υπηρεσίες Σύνολο 45 3.712 124 6 9
Συμπεράσματα Ζητήματα - Οι ορεινοί χώροι υφίστανται αλλαγές με μεγάλη δυσκολία - Αφανισμός παραγωγικής δραστηριότητας σε αγροτικούς πληθυσμούς -Το φαινόμενο της μετανάστευσης έφερε οικονομική ευημερία και πολιτισμική άνθιση αλλά αποξένωσε τους ανθρώπους από τον τόπο τους -Από το αστικό Ζαγόρι του πολιτισμού στο αστικό Ζαγόρι του τουρισμού - Ανθρωπογενές περιβάλλον και πολιτισμός -Το πέρασμα από ερειπωμένα χωριά σε χωριά πολυτελών καταλυμάτων ορισμένης λειτουργίας - Οι ρυθμιστικές πολιτικές και η κακή χρήση των προγραμμάτων για προώθηση η συγκεκριμένων ρμ αναπτυξιακών κατευθύνσεων - Απουσία σχεδιασμού τουρισμού και μελετών φέρουσας ικανότητας υποδομών -Το Ζαγόρι ως προϊόν διαχείρισης : ανέφικτη βιωσιμότητα σε περιοχές όπου αυτοί που ζούν από αυτή δε ζούν σε αυτή -Πόσο κοστίζει η απομόνωση και η ιδιωτικότητα ; Νέα γενιά ξενοδοχείων-νέα γενιά επιχειρηματιών