ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΥΤΩΝ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΥΤΩΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΤΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΦΥΣΗ 2000 «ΣΤΕΝΑ ΚΑΙ ΕΚΒΟΛΕΣ ΑΧΕΡΟΝΤΑ GR 2140001 (SCI)» ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΔΙΠΛΩΜΑ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ - ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΩΣΤΑΡΑ ΓΕΩΓΡΑΦΟΣ ΑΜ: 375 ΠΑΤΡΑ, 2009

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Με την ολοκλήρωση της μεταπτυχιακής μου διατριβής θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους με βοήθησαν τόσο στην υλοποίηση της όσο και καθ όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου, Καθηγητή Θεόδωρο Γεωργιάδη που παρόλο τον φόρτο εργασίας του και των πολλών υποχρεώσεων του δέχτηκε να επιβλέψει την συγκεκριμένη διπλωματική. Η βοήθεια που μου προσέφερε ήταν καθοριστική. Η συνεργασία μας ήταν άψογη και εκτιμώ βαθύτατα την εμπιστοσύνη που μου έδειξε, καθώς και την ελευθερία να εργαστώ με τον τρόπο και τον ρυθμό που επιθυμούσα. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τα υπόλοιπα δύο μέλη της τριμελούς επιτροπής, την Επίκουρο Καθηγήτρια Παπαστεργιάδου Εύα που μου παρείχε την δυνατότητα να εργαστώ στο εργαστήριο Οικολογίας και την Επίκουρο Καθηγήτρια Τηνιακού Αργυρώ. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στον Δρ. Γεωργιάδη Δημήτριο για την ουσιαστική βοήθεια του στην οργάνωση της έρευνας με την χρήση ερωτηματολογίων και την βοήθεια του στην επεξεργασία των στοιχείων με το πρόγραμμα SPSS 17. Ανεκτίμητη όλα αυτά τα χρόνια ήταν η βοήθεια που μου προσέφερε για την ολοκλήρωση αυτής της προσπάθειας η οικογένεια μου. Οι γονείς μου Διονύσιος και Ευθαλία, η αδερφή μου Σοφία, οι θείοι μου Γεώργιος, Θωμάς και Γρηγόρης. Καθοριστικά με βοήθησαν επίσης τα ξαδέρφια μου Σπύρος και Γιώργος Ράπτης και Ιωάννα Μάρκου με τις πολύτιμες πληροφορίες που μου έδωσαν και τις γνώσεις τους για την περιοχή καθώς επίσης και για την βοήθεια τους στην ανακάλυψη των μονοπατιών στην προστατευόμενη περιοχή των Πηγών. Σημαντικότατη ήταν και η βοήθεια των υποψηφίων διδακτόρων του εργαστηρίου Οικολογίας Παρασκευής Μανωλάκη και Κωνσταντίνου Στεφανίδη καθώς επίσης και του Γεωργίου Δημητρέλου. Τέλος ευχαριστώ όλους τους συμφοιτητές μου στο ΠΜΣ και ιδιαίτερα τον Δημήτρη Κοντάκο και την Γιάννα Παπανικολάου. 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 5 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 8 1.1 Εισαγωγή και διατύπωση του προβλήματος της έρευνας... 8 1.2 Σκοπός της εργασίας και επιμέρους στόχοι... 9 1.3 Διάρθρωση της εργασίας... 10 2. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ... 12 2.1 Οι προστατευόμενες περιοχές του δικτύου ΦΥΣΗ 2000... 12 2.2 Οικοτουριστική Ανάπτυξη... 13 2.3 Φέρουσα Τουριστική Ικανότητα Βιώσιμος Τουρισμός... 22 2.4 Ο συμμετοχικός σχεδιασμός των σχεδίων διαχείρισης επισκεπτών... 27 2.5 Παράγοντες που καθορίζουν τη ζήτηση για αναψυχή... 30 2.5 Η ανάπτυξη του οικοτουρισμού στην περιοχή έρευνας... 35 2.5.1.Επιπτώσεις σε φυσικούς πόρους... 36 2.5.2.Πιθανές πιέσεις σε φυσικούς πόρους... 37 2.6. Ο Φορέας Διαχείρισης Στενών και Εκβολών Ποταμών Αχέροντα και Καλαμά... 37 3. Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ... 39 3.1 Γενικά χαρακτηριστικά... 39 3.2 Γεωλογικά Χαρακτηριστικά... 39 3.3 Οικότοποι Στενών και Εκβολών Αχέροντα... 41 3.3.1.Αβαθείς κόλποι και κολπίσκοι... 41 3.3.2. Αλοφυτική Βλάστηση... 41 3.3.3.Λόχμες των παραλιών μα αρκεύθους (Juniperus spp.)... 42 3.3.4.Αλμυρά και υφάλμυρα έλη - καλαμώνες... 42 3.3.5. Δάση Χαλεπίου Πεύκης... 43 3.3.6. Παραποτάμια Δάση... 43 3.3.7.Δρυοδάση... 44 3.3.8 Βραχώδεις περιοχές... 45 3.3.9 Φρύγανα και «μακκί»... 46 3.4 Οικολογική αξία των Στενών και Εκβολών Αχέροντα... 46 3.5.Τα χαρακτηριστικά που την καθιστούν ελκυστικό τουριστικό προορισμό... 49 3.6 Η υπάρχουσα κατάσταση... 51 3.6.1 Οι κυριότεροι τουριστικοί προορισμοί... 51 3.6.2 Μονοπάτια... 56 4. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ... 58 3

4.1 Σχεδιασμός της έρευνας... 58 4.1.1 Προσδιορισμός του μεγέθους του δείγματος.... 58 4.1.2 Περιγραφή του ερωτηματολογίου... 60 4.2 Στατιστική επεξεργασία δεδομένων... 62 4.2.1 Περιγραφική στατιστική ανάλυση... 62 4.2.2 Έλεγχος αξιοπιστίας... 62 4.2.3 Ανάλυση παραγόντων... 63 4.2.4. Έλεγχος στατιστικών υποθέσεων για τη διερεύνηση των σχέσεων των... 64 μεταβλητών ανά δύο... 64 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 66 5.1 Περιγραφική ανάλυση συχνοτήτων μεταβλητών... 68 5.1.1 Γενικά χαρακτηριστικά επισκεπτών... 68 5.1.2 Εξοικείωση και αντίληψη των επισκεπτών με την περιοχή... 75 5.1.3 Προτιμήσεις των επισκεπτών σχετικά με τη διαμονή, τα μέρη και τις δραστηριότητες που ασκούν κατά την επίσκεψή τους... 80 5.1.4 Αξιολόγηση της τουριστικής εμπειρίας των επισκεπτών και προτάσεις βελτίωσης.... 90 5.2 Έλεγχος αξιοπιστίας... 105 5.2.1 Αξιοπιστία Άλφα... 105 5.2.2 Αξιοπιστία διχοτόμησης... 107 5.3 Ανάλυση παραγόντων... 108 5.4 Έλεγχος στατιστικών υποθέσεων για τη διερεύνηση των σχέσεων των μεταβλητών ανά δύο... 117 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 138 6.1 Φέρουσα ικανότητα και Διαχείριση επισκεπτών... 138 7. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ... 140 Βιβλιογραφία... 145 4

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η διατήρηση της φύσης μέσω της δημιουργίας προστατευόμενων περιοχών έχει θεσμοθετηθεί στην Ελλάδα εδώ και πολλά χρόνια. Με τη δημιουργία του Οικολογικού Δικτύου NATURA 2000 επιδιώκεται να διατηρηθούν οι οικότοποι και τα είδη της αυτοφυούς χλωρίδας και της άγριας πανίδας στην επιθυμητή κατάσταση διατήρησης. Οι προστατευόμενες περιοχές περικλείουν ότι πιο σημαντικό διαθέτει σήμερα η Ελληνική φύση σε τοπία, οικοτόπους και είδη, αλλά και πολύτιμα στοιχεία της ιστορίας, των παραδόσεων και γενικότερα της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Οι βασικές αυτές παράμετροι οικολογικής αξίας χαρακτηρίζουν περιοχές που κρίνονται ιδανικές για την ανάπτυξη πολλών ηπίων τουριστικών δραστηριοτήτων, με στόχο την επανανακάλυψη της φύσης και της ιστορίας. Η ελκυστικότητα των φυσικών και πολιτιστικών πόρων μίας περιοχής σε συνδυασμό με την επιτακτική ανάγκη για προστασία και ανάδειξη του φυσικού πλούτου που την διακρίνει, απαιτεί την υιοθέτηση ενός πολυσύνθετου και πολυεπίπεδου αναπτυξιακού σχεδιασμού, αποτελούμενου από συγκεκριμένα μέτρα και δράσεις, με απώτερο στόχο να επιτευχθεί η στενή σύνδεση της προστασίας με την αειφορική χρήση των φυσικών πόρων της περιοχής, ώστε να αναπτυχθούν δραστηριότητες όπως η αναψυχή και ο τουρισμός. Στα πλαίσια αυτής της εργασίας εξετάζονται οι προστατευόμενες περιοχές «Στενά και Εκβολές του ποταμού Αχέροντα», που ανήκουν στο δίκτυο ΝATURA 2000 και αποτελούν πόλους συγκέντρωσης των επισκεπτών στην ευρύτερη περιοχή. Πραγματοποιήθηκε έρευνα με τη βοήθεια ενός κατάλληλα διαμορφωμένου ερωτηματολογίου, που εξετάζει τα ατομικά χαρακτηριστικά των επισκεπτών, τα μέρη που επισκέφτηκαν και το χρόνο παραμονής τους στην περιοχή, τις δραστηριότητες που αυτοί ασκούν κατά την επίσκεψή τους, καθώς και τις απόψεις και παρατηρήσεις τους για όσα η περιοχή προσφέρει. Από την ανάλυση και επεξεργασία των απαντήσεων που δόθηκαν, προκύπτει ένα χρήσιμο πληροφοριακό υπόβαθρο, για την παρούσα κατάσταση που επικρατεί στην περιοχή, με απώτερο σκοπό την αναβάθμιση της συγκεκριμένης περιοχής και την επίτευξη μιας ορθολογικής και αποτελεσματικής διαχείρισης, προσανατολισμένης στις απαιτήσεις των επισκεπτών της. Επισημαίνονται οι ανάγκες για περαιτέρω έργα, η βελτίωση της ποιότητας των υπαρχουσών εγκαταστάσεων και υποδομών, καθώς επίσης 5

και των παρεχόμενων υπηρεσιών έτσι ώστε, να γίνουν πιο ελκυστικές στους επισκέπτες της περιοχής. 6

7

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Εισαγωγή και διατύπωση του προβλήματος της έρευνας Η παρούσα μελέτη ανατέθηκε ως διπλωματική εργασία στα πλαίσια ολοκλήρωσης του μεταπτυχιακού κύκλου σπουδών «Οικολογία Διαχείριση και Προστασία Φυσικού Περιβάλλοντος». Θέμα της είναι η διαχείριση των επισκεπτών στις προστατευόμενες περιοχές του δικτύου Φύση 2000 με κωδικό GR 2140001 (SCI) και ονομασία Στενά και Εκβολές Αχέροντα. Η έρευνα αποσκοπεί στο να συνεισφέρει στην έγκαιρη διαμόρφωση ενός νέου πλαισίου διαχείρισης. Στην παρούσα έρευνα η οικοτουριστική ανάπτυξη θα εξεταστεί ως συνάρτηση δύο μεταβλητών, της ζήτησης και της προσφοράς. Ο προσδιορισμός τους αποτελεί τον λειτουργικό ορισμό για την μελέτη. Σε δεύτερο πλάνο θα διερευνηθούν οι επιπτώσεις της οικοτουριστικής ανάπτυξης, με απώτερο στόχο τη αειφορία. Σκοπός του Σχεδίου Διαχείρισης επισκεπτών είναι η ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων από τις δραστηριότητες αναψυχής που λαμβάνουν χώρα εντός της προστατευόμενης περιοχής και ιδιαίτερα εντός των οικοτόπων της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Παράλληλα θα αναλυθεί το εννοιολογικό πλαίσιο του ερευνητικού θέματος με βάση τις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες για το τουριστικό φαινόμενο. Οι προστατευόμενες περιοχές εντάσσονται στους στόχους της ευρωπαϊκής πολιτικής για το περιβάλλον. Η αναγκαιότητα για διατήρηση του περιβάλλοντος στις ζώνες αυτές είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς το περιβάλλον πέρα από στοιχείο φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς αποτελεί και το κύριο παράγοντα για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της περιοχής. Οι προστατευόμενες περιοχές και οι φυσικοί τους πόροι διαδραματίζουν στρατηγικό ρόλο στην εκπλήρωση των αναγκών και των προσδοκιών των συγχρόνων και μελλοντικών ευρωπαϊκών πληθυσμών. Ταυτόχρονα καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα λειτουργιών και δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τη δημιουργία απασχόλησης, την οικονομική ανάπτυξη και την ποιότητα ζωής. Οι δραστηριότητες αυτές περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τον τουρισμό, την αναψυχή, την άθληση και την αισθητική του τοπίου. Άμεση σχέση με τις προστατευόμενες περιοχές έχουν επίσης οι φυσικοί σχηματισμοί και τα μνημεία πολιτισμικής κληρονομιάς,. 8

Είναι προφανές ότι η περιοχή μελέτης, λόγω του χαρακτήρα της και των ιδιαίτερων περιβαλλοντικών και πολιτιστικών της αξιών, παρουσιάζει τις βέλτιστες αναπτυξιακές δυνατότητες στον τομέα των ήπιων μορφών τουρισμού. 1.2 Σκοπός της εργασίας και επιμέρους στόχοι Στην περιοχή μελέτης, σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, η ζήτηση για αναψυχή δεν είναι γνωστή και η οργάνωση για δραστηριότητες αναψυχής περιορίζεται σε βασικά έργα υποδομής. Σημειώνεται όμως, ότι ήδη παρατηρείται μια σχετική κίνηση στην περιοχή, η οποία αναμένεται να αυξηθεί μελλοντικά. Η τάση αυτή είναι σκόπιμο να υποστηριχθεί με τον σχεδιασμό ενός συστήματος διαχείρισης της κίνησης των επισκεπτών. Το αποτέλεσμα που επιτυγχάνεται μέσω της διαχείρισης είναι διπλό: από την μια δίνεται η δυνατότητα στη διαχειριστική αρχή να έχει πάντα γνώση για τον ακριβή αριθμό και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των επισκεπτών της περιοχής και να ενεργεί ανάλογα, και από την άλλη καθιστά πιο εύκολη την υλοποίηση πολιτικής ευαισθητοποίησής τους. Σε κάθε περίπτωση όμως, προγράμματα εισαγωγής των επισκεπτών στην προστατευόμενη περιοχή θεωρούνται αναγκαία, ανεξάρτητα από τον σκοπό της επίσκεψής τους και το χρόνο της εκεί παραμονής τους. Τονίζεται όμως ότι, προϋπόθεση για την επιτυχημένη εφαρμογή οποιουδήποτε οικοτουριστικού προγράμματος, είναι αναμφίβολα ο προσεκτικός σχεδιασμός της απαραίτητης υποδομής, η οποία θα υποστηρίξει τους σκοπούς και τους στόχους του. Χωρίς την κατάλληλη υποδομή είναι πολύ δύσκολο να οργανωθούν προγράμματα οικοτουρισμού. Ως εκ τούτου θα πρέπει να δοθεί μεγάλη προσοχή στο σχεδιασμό της κατάλληλης υποδομής, στη χωροθέτησή της, καθώς και στη ρύθμιση κανόνων για τη χρήση της. Ως εργαλείο για τον προσεκτικό σχεδιασμό της διαχείρισης των επισκεπτών χρησιμοποιείται ένα κατάλληλα διαμορφωμένο ερωτηματολόγιο. Τα αποτελέσματα που προκύπτουν μετά από την στατιστική επεξεργασία των δεδομένων, μπορούν να αξιοποιηθούν για καλύτερο σχεδιασμό και διαχείριση του οικοτουρισμού στην περιοχή. Αναλυτικότερα, εξετάζοντας όλα εκείνα τα στοιχεία που διαμορφώνουν και επηρεάζουν την τουριστική ζήτηση σε συνδυασμό με προγενέστερα στοιχεία και μελέτες, μπορούν να αποτελέσουν ένα χρήσιμο εργαλείο προς αυτόν το σκοπό. 9

1.3 Διάρθρωση της εργασίας Η εργασία αποτελείται από 6 κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μία εισαγωγή και τοποθετείται το ερευνητικό θέμα. Οι λόγοι υλοποίησης της συγκεκριμένης μελέτης στην προς εξέταση περιοχή, προκύπτουν από την ανάγκη συμμετοχής της περιβαλλοντικής ευθύνης στο σχεδιασμό και την εφαρμογή προγραμμάτων τουριστικής ανάπτυξης. Στη συνέχεια ακολουθεί η εξέταση του σκοπού της εργασίας και η συνοπτική παράθεση των κεφαλαίων της μελέτης. Στο δεύτερο κεφάλαιο, προσδιορίζεται το εννοιολογικό πλαίσιο της μελέτης. Η μελέτη βασίζεται στη διερεύνηση των θεμάτων των προστατευόμενων περιοχών Natura 2000, της οικοτουριστικής ανάπτυξης, της φέρουσας ικανότητας και του συμμετοχικού σχεδιασμού των σχεδίων διαχείρισης επισκεπτών. Η μελέτη εξελίσσεται σε δυο φάσεις: αρχικά επιχειρείται μια ανασκόπηση στην ιστορία και την εξέλιξη της τουριστικής δραστηριότητας καθώς επίσης και στις βασικές αρχές που τη διέπουν μέσω των σύγχρονων μεθοδολογικών προσεγγίσεων και τις σύγχρονης διεθνούς βιβλιογραφίας. Επικεντρώνεται από το γενικό παγκόσμιες τάσεις στο ειδικό με την εξέταση του τουριστικού φαινομένου στην Ελλάδα. Σε δεύτερη φάση γίνεται αποτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης στην περιοχή με βάση τις μέχρι τώρα εφαρμογές προγραμμάτων και σχεδίων τουριστικής ανάπτυξης. Στο τρίτο κεφάλαιο, αρχικά παρουσιάζεται η περιοχή της έρευνας και προσδιορίζονται τα βασικά χαρακτηριστικά της, οι ευκαιρίες και οι αδυναμίες που τη χαρακτηρίζουν ως τουριστικό προορισμό και γίνεται αναφορά στο καθεστώς προστασίας της. Στη συνέχεια γίνεται αποτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης στην περιοχή με βάση τις μέχρι τώρα εφαρμογές προγραμμάτων και σχεδίων τουριστικής ανάπτυξης. Έπειτα ακολουθεί η παράθεση αντίστοιχων παραδειγμάτων, όπως αυτά έχουν παρουσιαστεί στην διεθνή αρθογραφία και βιβλιογραφία. Στο τέταρτο κεφάλαιο, παρουσιάζονται οι εμπειρικές μεταβλητές και στη συνέχεια οι σύγχρονες μεθοδολογικές προσεγγίσεις που εφαρμόστηκαν στην εκπόνηση της έρευνας. Επιπλέον περιγράφεται αναλυτικά ο ερευνητικός σχεδιασμός και ακολουθεί η ανάλυση και η αξιολόγηση της στατιστικής επεξεργασίας που έγινε στα δεδομένα. Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι απαντήσεις των επισκεπτών σε κάθε ερώτηση και αναλύονται στατιστικά τα αποτελέσματα της έρευνας. Τέλος, στο έκτο κεφάλαιο παραθέτονται τα συμπεράσματα της έρευνας. Επίσης γίνονται προτάσεις, σύμφωνα με τις οποίες οι αρμόδιοι φορείς θα μπορούν να 10

εφαρμόσουν κάποια διαφορετική πολιτική για την οικοτουριστική ανάπτυξη ή θα αποφασίσουν για τη συνέχιση της ήδη υπάρχουσας κατάστασης. 11

2. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 2.1 Οι προστατευόμενες περιοχές του δικτύου ΦΥΣΗ 2000 Η διακήρυξη της διάσκεψης του Ρίο το 1992 και η έκδοση της Οδηγίας 92/43 της επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προήλθαν από τον κίνδυνο εξαφάνισης πολλών ειδών και αλλοίωσης της σύνθεσης και υποβάθμισης πολλών οικοτόπων, με αποτέλεσμα τη μείωση της βιοποικιλότητας σε παγκόσμιο επίπεδο. Σκοπός της έκδοσης της Οδηγίας αυτής είναι τόσο η διατήρηση της βιοποικιλότητας στις χώρες μέλη, μέσω της προστασίας ορισμένων φυσικών τύπων οικοτόπων κοινοτικού ενδιαφέροντος, όσο και ορισμένων ειδών φυτών και ζώων, επίσης κοινοτικού ενδιαφέροντος. Το δίκτυο ΦΥΣΗ 2000 (NATURA 2000) δημιουργήθηκε με την οδηγία 92/43/ΕΟΚ «Για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας» και αποτελεί το βασικό όργανο για την επίτευξη του παραπάνω σκοπού. Θεσμοθετήθηκε από το Συμβούλιο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων με σκοπό να συμβάλλει στην προστασία της βιολογικής ποικιλότητας, μέσω της διατήρησης των φυσικών οικοτόπων, καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας, στο ευρωπαϊκό έδαφος των κρατών μελών που εφαρμόζεται η συνθήκη. Σύμφωνα με την παραπάνω οδηγία, τα μέτρα τα οποία λαμβάνονται έχουν ως στόχο τη διατήρηση ή την αποκατάσταση σε ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης των φυσικών οικοτόπων και των άγριων ειδών χλωρίδας και πανίδας κοινοτικού ενδιαφέροντος. Στην οδηγία 92/43/ΕΟΚ γίνεται ειδική αναφορά για την λήψη μέτρων στις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές απαιτήσεις, όπως επίσης και στις περιφερειακές και τοπικές ιδιομορφίες. Το Δίκτυο ΦΥΣΗ 2000 περιλαμβάνει περιοχές ιδιαίτερα σημαντικές σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Διακρίνεται σε δύο κατηγορίες περιοχών τις Ζώνες Ειδικής Προστασίας (Special Protection Areas) SPA και τους Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (Sites of Community Importance) SCI. Οι περιοχές SPA, αφού χαρακτηριστούν από τα κράτη μέλη εντάσσονται αυτόματα στο Δίκτυο. Για την ένταξη των SCI πραγματοποιείται επιστημονική αξιολόγηση και διαπραγμάτευση μεταξύ των κρατών - μελών και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και εντάσσονται στον κατάλογο. Με την οριστικοποίηση του καταλόγου, τα Κράτη - Μέλη υποχρεούνται να κηρύξουν τις περιοχές αυτές ως Ειδικές Ζώνες Διατήρησης. Αυτό πραγματοποιείται μέσα σε χρονικό ορίζοντα έξι ετών και 12

παράλληλα καθορίζονται οι προτεραιότητες για την διατήρηση σε ικανοποιητική κατάσταση των τύπων οικοτόπων και ειδών κοινοτικού ενδιαφέροντος σε αυτές. Στην Ελλάδα, εντάχθηκε στον κατάλογο αυτό το σύνολο σχεδόν των μέχρι τότε προστατευόμενων περιοχών σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Η τελική επιλογή των τόπων που προτάθηκαν από τη χώρα στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, έγινε από κοινή ομάδα εργασίας ΥΠΕΧΩΔΕ - Υπουργείου Γεωργίας κατόπιν γνωμοδοτήσεων όλων των συναρμόδιων Υπουργείων Η Ελλάδα έχει χαρακτηρίσει σήμερα 163 Ζώνες Ειδικής Προστασίας (SPA) και 239 Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (SCI). Οι δύο κατάλογοι περιοχών, όσον αφορά τις εκτάσεις τους, παρουσιάζουν μεταξύ τους επικαλύψεις. Μάλιστα, 31 τόποι έχουν οριστεί ταυτόχρονα ως SPA και έχουν προταθεί και ως SCI. Οι περιοχές αυτές, αν δεν μετρηθούν διπλά οι αλληλεπικαλύψεις, καταλαμβάνουν έκταση περίπου 3.390.147 ha. Από αυτά τα εκτάρια, 2.774.895 ha είναι χέρσος και 615.251 ha θαλάσσια έκταση. Το χερσαίο τμήμα της έκτασης του Natura 2000 καταλαμβάνει το 21.0% της ελληνικής χέρσου ενώ το θαλάσσιο το 5.5% των χωρικών υδάτων. Για την κήρυξη των περιοχών ως προστατευόμενων σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία (ν. 1650/86), προαπαιτείται η εκπόνηση Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών (ΕΠΜ). Η Ελλάδα έχει ενιαία αντιμετώπιση των SCI και των SPA όσον αφορά αυτή τη διαδικασία. Από τα παραπάνω είναι ορατό, ότι ο πλούτος της βιοποικιλότητας στην Ελλάδα είναι μεγάλος. Στην Ελλάδα διακρίνεται πλούσια γενετική βιοποικιλότητα, βιοποικιλότητα ειδών, βιοποικιλότητα φυτοκοινωνιών / οικοσυστημάτων και βιοποικιλότητα τοπίων. Η προστασία των παραπάνω επιπέδων βιοποικιλότητας πρέπει να είναι ενιαία. Κρίνεται σκόπιμη η αειφορική διαχείριση των φυσικών πόρων που αποτελεί αναγκαία και ικανή συνθήκη για την επιβίωση του ανθρώπινους είδους (Ντάφης κ.α.,2000). 2.2 Οικοτουριστική Ανάπτυξη Η παρούσα έρευνα πραγματεύεται την οικοτουριστική ανάπτυξη της προστατευόμενης περιοχής Στενά και Εκβολές Αχέροντα. Εξετάζεται η δυναμική της ανάπτυξη και μελετώνται οι επιπτώσεις της. Η αειφόρος ανάπτυξη περιγράφεται στην έκθεση Brundtland ως: «η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να 13

περιορίζει τη δυνατότητα από τις μελλοντικές γενιές να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες». Επιπλέον, έρχεται σε αντίθεση με την ακολουθούμενη πολιτική στις περισσότερες περιοχές ανάπτυξης του μαζικού τουρισμού, όπου υποβαθμίζεται η σημασία του περιβάλλοντος, του πολιτισμού ή της κοινωνίας προς όφελος μία συχνά μη ελεγχόμενης οικονομίας. Ένας ορισμός για την βιώσιμη ή αειφόρο τουριστική ανάπτυξη είναι ο παρακάτω: Με τον όρο «βιώσιμη» τουριστική ανάπτυξη περιγράφεται ο τύπος της τουριστικής ανάπτυξης που δραστηριοποιείται ισόρροπα στην τοπική, κοινωνική, οικονομική, πολιτιστική και περιβαλλοντική δομή της κάθε τουριστικής περιοχής, διαμορφώνοντας παράλληλα όρους (υπηρεσίες, υποδομές, τεχνογνωσία) για τη συνεχή ανατροφοδότησή της (Κοκκώσης και Τσάρτας, 2001). Ο τουρισμός θεωρείται μία δραστηριότητα που περιλαμβάνει κάθε είδους μετακινήσεις, οι οποίες πραγματοποιούνται είτε διαμέσου διεθνών συνόρων (αλλοδαπός) είτε όχι (ημεδαπός), με διάρκεια πάνω από 24 ώρες και οι οποίες προέρχονται από ποικίλα αίτια. Σε αυτά δεν περιλαμβάνονται λόγοι μετανάστευσης και τακτικής ημερήσιας απασχόλησης (WTO 1981). H τουριστική δραστηριότητα, εξεταζόμενη συνολικά και σε ολόκληρο το εύρος της, περιλαμβάνει τρεις γενικότερες διαστάσεις. Την οικονομική διάσταση του τουρισμού, που απαρτίζεται από μια σειρά ανταλλαγών μεταξύ καταναλωτών και παραγωγών. Το τουριστικό πακέτο αποτελείται από αγαθά και υπηρεσίες που οργανώνονται από διάφορους φορείς και προσφέρονται ενιαία ως πακέτο ή και μεμονωμένα. Την κοινωνικόπολιτιστική διάσταση, που διακρίνεται από την διεξαγωγή δραστηριοτήτων πολιτιστικού χαρακτήρα, επισκέψεις μνημείων, εκδηλώσεις, γιορτές και την επαφή μεταξύ των επισκεπτών με τους ντόπιους. Τέλος την περιβαλλοντική διάταση του τουρισμού, που σχετίζεται με τις διαδικασίες δημιουργίας και χρήσης των πόρων. Οι περιβαλλοντικοί πόροι είναι σε μεγάλο τμήμα φυσικοί και οικολογικοί. Για να μπορέσει να δραστηριοποιηθεί ο οικοτουρισμός κρίνεται αναγκαία η ύπαρξη και η χρήση τέτοιων πόρων. Ο βαθμός εκμετάλλευσης των γήινων ή υδατικών φυσικών πόρων διαφέρει ανάλογα με την τουριστική χρήση για την οποία προορίζονται. Σε πολλές περιπτώσεις το φυσικό περιβάλλον καθορίζει αν υπάρχουν δυνατότητες για περεταίρω τουριστική ανάπτυξη. Οι οικολογικές διαστάσεις του τουρισμού εκφράζονται: Α) μέσα από δραστηριότητες τουρισμού και υπαίθριας αναψυχής με οικολογικό χαρακτήρα και Β) μέσα από τοπία που δημιουργήθηκαν από ιδιαίτερους φυσικούς πόρους, έχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και είναι ελκτικά προς τους επισκέπτες. 14

Η περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση της τουριστικής αγοράς από την μία πλευρά και του ευρύτερου αγοραστικού της κοινού από την άλλη, σε συνδυασμό με τον απώτερο σκοπό για μία βιώσιμη και αειφόρο τουριστική ανάπτυξη που προσεγγίζουν διεθνείς, κρατικοί, ακαδημαϊκοί και επιχειρηματικοί φορείς, αποτελούν την γενεσιουργό αιτία του οικοτουρισμού (Κομίλης 2007). Αρχικά επιχειρείται μία ολοκληρωμένη εννοιολογική προσέγγιση του οικοτουριστικού φαινομένου, με ανασκόπηση στην ιστορία και την εξέλιξη της οικοτουριστικής δραστηριότητας, καθώς επίσης και στις βασικές αρχές που τη διέπουν. Εξετάζονται η έννοια του οικοτουρισμού και οι έννοιες που σχετίζονται με το περιβάλλον, την οικολογία και την αειφορία. Η βιβλιογραφική έρευνα κατευθύνεται από το γενικό παγκόσμιες τάσεις στο ειδικό με την εξέταση του οικοτουριστικού φαινομένου στην Ελλάδα και ειδικότερα στην περιοχή έρευνας. Ο οικοτουρισμός εμφανίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και αφορούσε κυρίως τον τουρισμό στις χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου που διαθέτουν σπάνιας, βιοποικιλότητας οικοσυστήματα, όπως τροπικά δάση. Σήμερα πια ο όρος χρησιμοποιείται ευρέως και στη χώρα μας και δηλώνει τον τουρισμό σε περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και οικολογικής αξίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι 300 περίπου προστατευόμενες περιοχές της Ελλάδας που ανήκουν στο Δίκτυο Natura 2000. Ο οικοτουρισμός σχετίζεται άμεσα με μια σειρά από έννοιες που τον προσδιορίζουν. Οι έννοιες αυτές σχετίζονται με την οικολογία και τα οικοσυστήματα, με τον εναλλακτικό τουρισμό, την βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη, με την αλληλεπίδραση περιβάλλοντος - τουρισμού και με τον τουρισμό της φύσης. Ένα σύστημα οργανισμών, φυτικών και ζωικών που λειτουργεί μαζί με το αβιοτικό του περιβάλλον ορίζεται ως οικοσύστημα. Ο παραπάνω ορισμός αν και γενικός προσαρμόζεται στις καταστάσεις όπου οργανισμοί λειτουργούν μαζί με το περιβάλλον τους, έτσι ώστε να πραγματοποιείται ανταλλαγή ύλης μεταξύ τους. To αβιοτικό μέρος ενός οικοσυστήματος ονομάζεται βιότοπος και περιλαμβάνει παράγοντες όπως το φως, το νερό, τα θρεπτικά στοιχεία και το έδαφος. Το βιοτικό μέρος ονομάζεται βιοκοινότητα και αποτελείται από φυτικούς και ζωικούς οργανισμούς (Emberlin, 2002). Η Οικολογία είναι η επιστήμη που μελετά την αλληλεπίδραση των έμβιων οργανισμών μεταξύ τους και με το αβιοτικό περιβάλλον της ύλης και της ενέργειας (Miller,1999). Η ανάπτυξη της συμβαδίζει με τις προσπάθειες διαφόρων ερευνητών να μελετήσουν την χωρική κατανομή των φυτών και των ζώων σε ειδικές περιοχές καθώς επίσης και των αλλαγών ή επιπτώσεων που συμβαίνουν διαχρονικά. Στα πλαίσια του 15

τουρισμού η μελέτη των σχέσεων και των επιπτώσεων, εξαιτίας των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, είναι σημαντική εάν κριθεί ότι οι δραστηριότητες αυτές είναι υπεύθυνες για σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις καθώς επίσης και αν διαταράσσουν την οικολογική ισορροπία διαφόρων περιοχών. Ο τουρισμός, ως δραστηριότητα έχει σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, τόσο στο φυσικό όσο και στο ανθρωπογενές, που εμφανίζονται μετά από κάποιο χρονικό διάστημα. Η τουριστική ανάπτυξη μπορεί να υποβαθμίσει το φυσικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον ενός τουριστικού προορισμού. Επιφέρει σημαντικές αλλαγές και υποβάθμιση σε χερσαία και υδάτινα οικοσυστήματα, εξαντλεί τους φυσικούς πόρους κλπ. Εκτιμάται ότι πρόκειται για έναν πόρο ιδιαίτερα πλούσιο αλλά και ευαίσθητο η ζήτηση του οποίου εξαρτάται από την επιλογή της τουριστικής πολιτικής να τον αναδείξει, να τον προστατέψει και να τον προβάλλει με κοινωνικά και περιβαλλοντικά ισόρροπες πρακτικές και μέτρα. Οι μορφές του οικοτουρισμού σχετίζονται άμεσα με τις περιοχές στις οποίες εξελίσσονται, τους διαθέσιμους πόρους που υπάρχουν σε αυτές, καθώς επίσης και τις δραστηριότητες που διεξάγονται. Άλλες μορφές διεξάγονται σε νησιωτικές, παράκτιες και ορεινές περιοχές και άλλες σε τόπους που διακατέχονται από συγκεκριμένες παραδόσεις και δραστηριότητες. Οι παράκτιες περιοχές, αποτελούν βασικούς τουριστικούς προορισμούς και κύριο μοχλό τουριστικής ανάπτυξης σε πολλές μεσογειακές χώρες, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας. Στις περιοχές αυτές υπάρχουν πολλές αλληλεπιδράσεις μεταξύ περιβαλλοντικών, κοινωνικών, πολιτισμικών και οικονομικών παραμέτρων, όπου μια αλλαγή σε κάποιο σημείο, είναι ικανή να προκαλέσει αλυσιδωτές αντιδράσεις και να διαταράξει την ισορροπία του συστήματος (Κοκκώσης & Μέξα, 1997). Οι ορεινές περιοχές είναι απομονωμένες και ο τουρισμός αποτελεί μέσο οικονομικής ανάπτυξης και εξόδου από την απομόνωση. Οι δραστηριότητες σε αυτές τις περιοχές μπορεί να είναι εποχιακές (χειμερινός τουρισμός), καθ όλη τη διάρκεια του έτους ή ακόμα με τη μορφή εκδρομών και επισκέψεων (τουρισμός του σαββατοκύριακου). Με τις μέχρι τώρα εμπειρίες από την εξέλιξη του τουριστικού φαινομένου έχει αποδειχθεί ότι η αλλοίωση των φυσικών πόρων, που αποτέλεσαν σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο το βασικό πόλο έλξης τουριστών, οδήγησε σε μείωση των επισκεπτών ή σε αλλαγή του τύπου επισκεπτών σε περισσότερο ανεπιθύμητες μορφές. 16

Η τουριστική ανάπτυξη μιας περιοχής παρουσιάζει διάφορα στάδια, σχετιζόμενα με την ποιότητα του περιβάλλοντος. Στα πρώτα στάδια η υψηλή οικολογική και αισθητική ποιότητα μιας περιοχής προσελκύει πολλούς επισκέπτες και η περιοχή αναπτύσσεται. Ακολουθούν φάσεις εντατικοποίησης της τουριστικής ανάπτυξης που εξαντλούν και αλλοιώνουν σταδιακά τους φυσικούς πόρους, για να καταλήξει η περιοχή στην κόπωση και την παρακμή, με χαμηλά επίπεδα ανάπτυξης, πολλά περιβαλλοντικά προβλήματα και μικρό οικονομικό όφελος. Εάν ένας τουριστικός προορισμός φτάσει στην φάση της παρακμής, τότε έχει κλείσει τον κύκλο του ως τουριστικό προϊόν και φυσικά έχει υποβαθμίσει σε πολύ μεγάλο βαθμό το φυσικό του περιβάλλον (Παρπαϊρης, 1993). Η αλληλεξάρτηση της ποιότητας περιβάλλοντος και τουρισμού έχει αρχίσει να συνειδητοποιείται από όσους συμμετέχουν στην τουριστική διαδικασία. Οι ίδιοι οι τουρίστες επιδιώκουν διακοπές σε ένα περιβάλλον που δεν είναι υποβαθμισμένο, ενώ ενδιαφέρονται για την πολιτιστική αυθεντικότητα του τόπου προορισμού. Από την άλλη, οι παράγοντες της τοπικής κοινότητας επιδιώκουν την ανάδειξη και διατήρηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της περιοχής τους, με τη στήριξη των επαγγελματιών του χώρου, οι οποίοι με τη σειρά τους προωθούν τα φυσικά χαρακτηριστικά για την προσέλκυση πελατών. Η αλλαγή της στάσης των τουριστών, των κατοίκων του τόπου προορισμού και των επαγγελματικών αντανακλά τη γενικότερη στροφή προς την προστασία του περιβάλλοντος και την αλλαγή της στάσης ως προς την έννοια της ανάπτυξης, η οποία σήμερα έχει ξεφύγει από την κλασσική αντίληψη για οικονομική μεγέθυνση. Σύμφωνα με τα παραπάνω έχει παρατηρηθεί κόπωση των τουριστών από τον κλασσικό τύπο τουρισμού, με στροφή προς την αυθεντική επαφή με το φυσικό περιβάλλον και τους κατοίκους του τόπου προορισμού. Παράλληλα οι τοπικοί παράγοντες και οι επαγγελματίες του τουρισμού, συνειδητοποιούν αυτή τη νέα πραγματικότητα και προωθούν νέους τύπους αναψυχής, στηριγμένες στην ανάδειξη και τη διατήρηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του φυσικού περιβάλλοντος μιας περιοχής. Ο οικοτουρισμός έλκει επισκέπτες προβάλλοντας την μοναδικότητα ενός οικοσυστήματος. Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και η αύξηση της αστικοποίησης προκάλεσαν μεγαλύτερο ενδιαφέρον προς το περιβάλλον και ταυτόχρονα ενίσχυσαν το ένστικτο του ανθρώπου για άμεση επαφή με αυτό. Εδραιώνεται πλέον η σημασία του περιβάλλοντος προς τον τουρισμό. Είτε πρόκειται για απλή επίσκεψη και περιήγηση, είτε για εξειδικευμένες δράσεις όπως παρατήρηση πουλιών ή δράσεις περιπέτειας (καγιάκ, 17

ράφτιγκ κ.λπ.) που διεξάγονται χωρίς να υποβαθμίζουν τα οικοσυστήματα, ο οικοτουρισμός αφορά κυρίως την απόλαυση της φύσης. Στην Ελλάδα συνήθως συνδυάζεται και με πολιτιστικό τουρισμό καθώς η χώρα διαθέτει πλούσια πολιτιστική κληρονομιά. Ο οικοτουρισμός αποτελεί ελπίδα αναζωογόνησης της υπαίθρου και μάλιστα εκείνων των περιοχών της ενδοχώρας που βρίσκονται σε παρακμή. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν περιοχές όπως η λίμνη Πλαστήρα, η Δαδιά Έβρου, το Νυμφαίο Φλώρινας, η Κερκίνη και η Πρέσπα που γνωρίζουν μια σχετική ευημερία που οφείλεται στον οικοτουρισμό και τον πολιτιστικό τουρισμό. Ο οικοτουρισμός ανταποκρίνεται στην ανάγκη του σύγχρονου τουρίστα για συμμετοχή, δράση, φυγή από το άστυ και επαφή με τη φύση και τον πολιτισμό μιας περιοχής. Η αυξανόμενη ζήτηση για τουρισμό στη φύση εγκυμονεί τον κίνδυνο της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης οικολογικά σημαντικών περιοχών της χώρας μας. Ο οικοτουρισμός είναι μια μορφή οικονομίας που υπόκειται στους νόμους της ελεύθερης αγοράς. Δεν είναι εύκολο να τεθούν προδιαγραφές ποιότητας. Το περιβάλλον αποτελεί τη βάση για την αναδόμηση της τουριστικής βιομηχανίας. Εξεταζόμενος ο τουρισμός και από οικονομική πλευρά προβάλλεται ο οικοτουρισμός ως συμπλήρωμα των τουριστικών αξιοθέατων. Η κρατική πολιτική και οι υψηλές απαιτήσεις ενός πληροφορημένου και ευαισθητοποιημένου καταναλωτικού κοινού μπορούν να επηρεάσουν την οικοτουριστική ανάπτυξη προς τη σωστή κατεύθυνση. Στο πλαίσιο του προβληματισμού για την αειφόρο ανάπτυξη παρατηρείται στροφή από τις εντατικές μορφές τουρισμού, με σημαντικότερο παράδειγμα τον μαζικό τουρισμό, σε πιο ήπιες μορφές τουρισμού. Οι όροι εναλλακτικός και αειφόρος τουρισμός συνδέονται με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της ανάπτυξης που την προσδιορίζουν ως έννοια. Τέτοιο χαρακτηριστικό αποτελεί η βιωσιμότητα. Η βιωσιμότητα χαρακτηρίζει μία κατάσταση όπου το σύστημα βρίσκεται σε ισορροπία, ώστε κανένα από τα στοιχεία του να απορυθμίζεται ή να αναπτύσσεται σε βάρος των άλλων. Συνήθως περιλαμβάνει τους όρους βιώσιμος τουρισμός, αγροτουρισμός, πράσινος τουρισμός, πολιτιστικός τουρισμός ή καλύτερα οικοτουρισμός. Σε γενικές γραμμές ο οικοτουρισμός βασίζεται στο φυσικό περιβάλλον, είναι οικονομικά αποτελεσματικός, προωθεί την περιβαλλοντική εκπαίδευση και διαχειρίζεται το φυσικό περιβάλλον με βιώσιμο τρόπο. Ο οικοτουρισμός συμβάλλει στην ολοκληρωμένη περιβαλλοντική διαχείριση μιας περιοχής, παρεμβαίνοντας και διαμορφώνοντας τις τάσεις και τα χαρακτηριστικά των τοπικών φορέων, των 18

επιχειρηματιών και των επισκεπτών. Τα κύρια χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν την έννοια του οικοτουρισμού είναι: Η μικρής κλίμακας, ελεγχόμενη και ρυθμιζόμενη ανάπτυξη. Η παρουσία εναλλακτικών δραστηριοτήτων σε ατομική ή ομαδική βάση. Η δημιουργία κατάλληλης διάθεσης για απόκτηση εμπειριών από της τοπικές κουλτούρες και τη διατήρηση των παραδοσιακών αξιών. Είναι δυνατό με την κατάλληλη διαχείριση το οικοτουριστικό προϊόν να διατηρήσει μια σταθερή πορεία με παγιωμένα χαρακτηριστικά, που θα διασφαλίζουν την προστασία του περιβάλλοντος και την οικονομική βιωσιμότητα. Η θέση ότι ο οικοτουρισμός είναι δραστηριότητα φιλική προς το περιβάλλον, βασίζεται στο γεγονός ότι οι οικοτουρίστες επισκέπτονται μια περιοχή σε μικρές ομάδες, οργανωμένα και επιπλέον είναι άτομα ευαισθητοποιημένα ως προς το περιβάλλον. Από την άλλη όμως, έστω και αυτή η πολύ μικρή πίεση που ασκείται στο φυσικό περιβάλλον ενδέχεται να έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις. Ο οικοτουρισμός εάν σχεδιαστεί με πολύ προσεκτικό τρόπο και υπάρξει έντονος παρεμβατισμός με κατάλληλη γνώση από τους τοπικούς φορείς διαχείρισης, μπορεί να συμβάλλει στην ανάδειξη και προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Η οικοτουριστική ανάπτυξη της περιοχής μπορεί να συνδεθεί με την οργάνωση δραστηριοτήτων αναψυχής για τους επισκέπτες. Το σύνολο των παρεμβάσεων πρέπει να είναι φιλικές προς το περιβάλλον, με ελάχιστες έως καθόλου επιπτώσεις. Η σωστά σχεδιασμένη οργάνωση της αναψυχής θα συμβάλλει σημαντικά στην αύξηση των εσόδων και κερδών, που θα τροφοδοτήσει οικονομικά την όλη διαδικασία. Στη συνέχεια παραθέτονται κάποιοι από τους ορισμούς που έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς για τον οικοτουρισμό. Οικοτουρισμός σύμφωνα με την IUCN είναι "το περιβαλλοντικά υπεύθυνο ταξίδι και η επίσκεψη σε σχετικά ανενόχλητες φυσικές περιοχές, που αποσκοπεί στην απόλαυση και εκτίμηση της φύσης και των πολιτισμικών στοιχείων του παρόντος και του παρελθόντος και το οποίο προάγει τη διατήρηση, έχει χαμηλή επίδραση επισκεπτών και παρέχει χρήσιμα ενεργή κοινωνικό-οικονομική ανάμιξη του ντόπιου πληθυσμού". Στα ίδια πλαίσια κυμαίνεται και ο ορισμός που δίνει η Εταιρία Οικοτουρισμού. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό "ο οικοτουρισμός είναι ένα υπεύθυνο ταξίδι σε φυσικές περιοχές, που διατηρεί το περιβάλλον και υποστηρίζει την ευημερία των ντόπιων". 19

Στη διεθνή βιβλιογραφία έχουν διατυπωθεί διάφορα και ποικίλα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά για τον οικοτουρισμό. Η προσέγγιση του Goodwin εξετάζοντας την σχέση οικολογίας τουρισμού ενσωματώνει και προσδιορίζει τα βασικά οικολογικά, κοινωνικά, οικονομικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Οικοτουρισμός είναι ο τουρισμός στη φύση που έχει χαμηλές επιπτώσεις στο περιβάλλον και συντελεί στη διατήρηση και την προστασία των ειδών και των οικοτόπων: Είτε άμεσα μέσω της συμβολής στη διατήρηση και την προστασία της φύσης Είτε έμμεσα παρέχοντας εισόδημα στην τοπική κοινότητα, που να είναι επαρκές για τον τοπικό πληθυσμό ώστε να εκτιμήσει και συνεπώς να προστατεύσει την τοπική κληρονομιά της περιοχής σαν μία πηγή εισοδήματος.(goodwin 1996). Από τους παραπάνω ορισμούς καθώς και από την ανάλυση των χαρακτηριστικών στοιχείων του οικοτουρισμού προκύπτει ότι ο οικοτουρισμός σαν αναπτυξιακή διαδικασία δεν πρέπει να θέτει σε κίνδυνο την αρτιότητα και ακεραιότητα των πόρων, είτε φυσικών είτε πολιτιστικών γιατί σε αυτούς οφείλει την ύπαρξή του και επιπλέον οι επισκέπτες καταναλωτές όπως και οι τοπικές κοινότητες ενισχύουν τα οφέλη τους από τη συγκεκριμένη αναπτυξιακή δραστηριότητα. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να συγχέονται οι όροι οικοτουρισμός και τουρισμός φύσης. Ο τουρισμός φύσης θα μπορούσε να εξισωθεί με τον οικοτουρισμό μόνο εάν μπορούσε να οδηγήσει σε καλύτερη προστασία. Τα ταξίδια στη φύση είναι δυνατόν να προκαλέσουν προβλήματα υπερχρήσης και διάλυση των τοπικών πολιτισμών, αξιών και να οδηγήσουν σε περιβαλλοντική υποβάθμιση. Η κρίση θα συμπαρασύρει την τοπική οικονομία εξαιτίας των ζημιών στο πόρο αλλά και την τοπική κοινότητα. Όταν όμως επέλθει η στιγμή κατά την οποία ο τουρισμός ως δραστηριότητα καταστρέφει το φυσικό πόρο σε επίπεδο κάποιου είδους, ή ευρύτερα σε επίπεδο προστατευόμενης περιοχής, τότε η μορφή του δεν είναι οικοτουρισμός (Καραμέρης, 2000). Με βάση όσα προαναφέρθηκαν προτείνονται ορισμένα κριτήρια ή αρχές προσδιορισμού του οικοτουρισμού και για την ανάλυση των οικοτουριστικών δραστηριοτήτων. Διακρίνονται σε τρείς κύριες κατηγορίες. Κριτήρια αειφορίας που καλύπτουν αναπτυξιακές διαστάσεις όπως η περιβαλλοντική, η κοινωνική, η πολιτιστική και η οικονομική. Κριτήρια εκπαιδευτικά. 20

Κριτήρια συμμετοχής του τοπικού πληθυσμού. Ο οικοτουρισμός αναπτύχθηκε ως προσπάθεια να περιοριστούν ή να προληφθούν οι επιπτώσεις του μαζικού τουρισμού. Σε αυτό συμβάλει και το γεγονός ότι ο οικοτουριστικός σχεδιασμός και οι αναπτυξιακές διαδικασίες που τον πλαισιώνουν βρίσκονται ακόμη σε πολύ πρώιμο στάδιο ανάπτυξης ή σε «νηπιακή ηλικία».(mowforth,1993). Στα πλαίσια συζητήσεων για τον οικοτουρισμό από μελετητές και συγγραφείς έχουν προταθεί ορισμένες γενικές αρχές οικοτουριστικής ανάπτυξης. Συγκεκριμένα προτείνονται τρόποι ανάπτυξης των οικοτουριστικών δραστηριοτήτων που προσαρμόζονται στις παρακάτω συνθήκες. Δεν καταστρέφουν τους πόρους και αναπτύσσονται με σεβασμό προς το περιβάλλον Στοχεύουν σε μακροπρόθεσμη ανάπτυξη όσον αφορά τις δυνατότητες σε πόρους, τις τοπικές κοινότητες και την τουριστική βιομηχανία. Προσφέρουν άμεσες πρωτόγνωρες εμπειρίες στους επισκέπτες. Προάγουν υπεύθυνη συμπεριφορά απέναντι στο περιβάλλον. Σύμφωνα με τον Καραμέρη (2000) μία δραστηριότητα για να αξιολογηθεί σαν οικοτουριστική, πρέπει μα έχει τα παρακάτω χαρακτηριστικά: 1. Να προάγει θετικές περιβαλλοντικές ηθικές και να καλλιεργεί την προτιμητέα συμπεριφορά στους συμμετέχοντες. 2. Να μην υποβαθμίζει το φυσικό πόρο. 3. Να επικεντρώνεται περισσότερο στις εγγενείς παρά στις επίκτητες αξίες. 4. Να προσανατολίζεται γύρω από το περιβάλλον και όχι γύρω από τον άνθρωπο. 5. Να ωφελεί την άγρια ζωή και το περιβάλλον. 6. Να παρέχει άμεση επαφή με το φυσικό περιβάλλον. 7. Να συμπεριλαμβάνει ενεργά την τοπική κοινωνία στην τουριστική διαδικασία. 8. Το επίπεδο ικανοποίησης να μετράται σε κλίμακες εκπαίδευσης ή εκτίμησης. 9. Να συνεπάγεται σημαντική προετοιμασία και απαιτήσεις γνώσεων σε βάθος από μέρους των ξεναγών και συμμετεχόντων. Τα χαρακτηριστικά που προαναφέρθηκαν καθιστούν εμφανή τον φυσιοκεντρικό χαρακτήρα της οικοτουριστικής δραστηριότητας και έντονο το στοιχείο της προστασίας του περιβάλλοντος. Οι περιοχές που κυρίως απευθύνεται ο οικοτουρισμός είναι οι προστατευόμενες περιοχές, γιατί προσφέρουν μακροπρόθεσμα την καλύτερη εγγύηση για 21

διατήρηση της μοναδικότητας τους (Καραμέρης 2000). Βεβαία αυτό δεν αποτελεί κανόνα καθώς δεν μπορούν όλες οι προστατευόμενες περιοχές να αποτελέσουν τουριστικούς προορισμούς. Κάθε μία περιοχή έχει τα δικά της χαρακτηριστικά, τη δική της ιδιαιτερότητα και μοναδικότητα, προκαθορισμένες λειτουργίες και αντικειμενικούς στόχους και συγκεκριμένη φέρουσα ικανότητα που ενθαρρύνουν ή αποκλείουν τον τουρισμό. Τα παραπάνω πρέπει να αποτελέσουν τον άξονα πάνω στον οποίο θα σχεδιαστεί η οικοτουριστική ανάπτυξη και έπειτα η διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών. Οι προστατευόμενες περιοχές μπορούν να αποκομίσουν πολλά οφέλη από τον οικοτουρισμό. Ο τουρισμός σε αυτήν την μορφή του, παρέχει στους επισκέπτες την ευκαιρία να δουν, να αγγίξουν, να θαυμάσουν, να εμπνευστούν και να βιώσουν το φυσικό κόσμο. Μέσα από αυτή την επαφή οι επισκέπτες γίνονται ένθερμοι και ενεργοί υποστηρικτές των προστατευόμενων περιοχών και της ανάγκης για προστασία. Συμπερασματικά βασιζόμενοι σε όσα προαναφέρθηκαν μία ολοκληρωμένη διαδικασία ανάπτυξης του οικοτουρισμού θα πρέπει να εστιάζει στην επίτευξη των παρακάτω στόχων: Παροχή κοινωνικό- οικονομικών ωφελειών στις τοπικές κοινωνίες. Να εστιάζει στην προστασία και αναβάθμιση του περιβάλλοντος (φυσικού και πολιτιστικού). Να υποστηρίζει προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης Να συνεισφέρει στην απόκτηση εμπειριών και εικόνων υψηλής ποιότητας στους επισκέπτες. Να ενισχύει συμμετοχικές διαδικασίες για περιβαλλοντική διαχείριση και ανάδειξη του τοπικού περιβάλλοντος. 2.3 Φέρουσα Τουριστική Ικανότητα Βιώσιμος Τουρισμός Στο σχεδιασμό της τουριστικής ανάπτυξης χρησιμοποιούνται συγκεκριμένα εργαλεία. Τα σημαντικότερα είναι η φέρουσα τουριστική ικανότητα, τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών, ο σχεδιασμός του τοπίου και οι δείκτες τουριστικής ανάπτυξης. Η έννοια της φέρουσας ικανότητας είχε αρχικά διατυπωθεί στον κλάδο της βιολογίας για να αποσαφηνίσει την σχέση που υπάρχει ανάμεσα στον περιβάλλοντα χώρο 22

και τα ζώα. Αφορούσε την ικανότητα αφομοίωσης και επανάκαμψης του περιβάλλοντος και την βιωσιμότητα των ζώων. Στον χώρο της αναψυχής, η έννοια της φέρουσας ικανότητας έχει μελετηθεί πάρα πολύ. Οι πρώτες αναφορές στην έννοια είχαν γίνει από τον Lowell Sumner το 1936 ο οποίος ανέφερε πως «τα πάρκα δεν μπορούν να υποδεχτούν απεριόριστο αριθμό επισκεπτών» και ότι η χρήση των φυσικών οικοσυστημάτων πρέπει να διατηρείται στα όρια της φέρουσας ικανότητας. Στις αρχές τις δεκαετίας του 1960 η προσοχή των ερευνητών επικεντρώθηκε στους κοινωνικούς παράγοντες της φέρουσας ικανότητας. Ήταν γενικά αποδεκτό πως τα αυξανόμενα επίπεδα χρήσης άλλαζαν την φύση της εμπειρίας αναψυχής που προσέφερε μια συγκεκριμένη περιοχή σε τέτοιο βαθμό που διέφερε εντελώς από αυτήν που αρχικά προσέλκυσε τους επισκέπτες. Στις δεκαετίες του 1970 και του 1980 οι έρευνες για φέρουσα ικανότητα αναφέρονταν στην σχέση ανάμεσα στα επίπεδα χρήσης και την ικανοποίηση των επισκεπτών, αλλά άρχισαν επίσης να ερευνούν τους οικολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες της φέρουσας ικανότητας. Παρά τις κριτικές που υπήρξαν για την δυνατότητα εφαρμογής της φέρουσας ικανότητας οι έρευνες συνεχίστηκαν και επικεντρώθηκαν τις επόμενες δεκαετίες σε θέματα ειδικών μορφών τουρισμού. Τέλος τα τελευταία χρόνια, υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για τις μεθόδους εφαρμογής της φέρουσας ικανότητας με την χρήση νέων τεχνολογιών και συστημάτων γεωγραφικής ανάλυσης (G.I.S.). Σε πολλά τουριστικά μέρη που αποτελούν δημοφιλή θέρετρα, σημειώνονται προβλήματα συνωστισμού. Στις βασικές υποδομές διαμονής, εστίασης όπως επίσης σε μουσεία, εστιατόρια, καταστήματα, οδικοί άξονες κ.α. παρατηρούνται προβλήματα ομαλής λειτουργίας και δημιουργείται αρνητική εντύπωση σε επισκέπτες και ντόπιους. Δημιουργείται ο προβληματισμός για τα «όρια» της ανάπτυξης σε ένα τόπο. Αυτός ο προβληματισμός βέβαια έχει άμεση σχέση με το μέγεθος της περιοχής που δέχεται την ανάπτυξη. Όσο μικρότερη είναι τόσο πιο έντονες πιέσεις θα δέχεται. Η αντιμετώπιση του παραπάνω προβλήματος κρίνεται απαραίτητη. Έπειτα από προβληματισμούς των ειδικών που ασχολούνται με ζητήματα σχεδιασμού τουριστικής ανάπτυξης έχουν εφαρμοστεί διάφορα μέτρα. Μερικά από αυτά καθορίζουν όρια για το μέγιστο αριθμό επισκεπτών σε ένα μουσείο ή πάρκο ή ακόμα και για το μέγιστο αριθμό κλινών σε μία περιοχή. Αυτό επιτυγχάνεται με την κατάλληλη διαχείριση και τη θέσπιση διοικητικών και οργανωτικών μέτρων. Είναι πολύ δύσκολο και πάρα πολλές φορές ανέφικτο τα όρια αυτά να προσδιοριστούν με ακρίβεια. Συνήθως εκτιμώνται εμπειρικά. 23

Γίνονται προσπάθειες για επιστημονική προσέγγιση με βάση τις αναπτυξιακές δυνατότητες της περιοχής κυρίως σε έκταση (Coccossis, Parpairis 1993). Η φέρουσα ικανότητα υποδοχής μια περιοχής είναι ο μέγιστος αριθμός επισκεπτών που μπορεί να δεχτεί η περιοχή χωρίς να υπάρξει μη αποδεκτή επιβάρυνση. Η φέρουσα ικανότητα μιας τουριστικής περιοχής μπορεί να μετρηθεί σε όρους διάφορων παραγόντων που περιλαμβάνουν φυσικούς παράγοντες και αφορούν την υπέρμετρη εισαγωγή επισκεπτών με αποτέλεσμα να μην επαρκούν οι εγκαταστάσεις, οικολογικούς παράγοντες με υποβάθμιση των φυσικών πόρων, αισθητικούς παράγοντες με υποβάθμιση του περιβάλλοντος, ψυχολογικούς παράγοντες με υποβάθμιση της εμπειρίας των επισκεπτών λόγω συνωστισμού καθώς επίσης και κοινωνικούς παράγοντες ώστε οι επισκέπτες να μην γίνονται αποδεκτοί από την τοπική κοινότητα. Σύμφωνα με τους Wearing και Neil (1999) η φέρουσα ικανότητα αποτελείται από τρείς βασικούς τύπους : βιοφυσική (οικολογική) σχετικά με το φυσικό περιβάλλον κοινωνικό πολιτιστική σχετικά με τις επιπτώσεις πάνω στον πληθυσμό της περιοχής υποδοχής φέρουσα ικανότητα υποδομών σχετικά με την εμπειρία των τουριστών Τα κοινωνικά θέματα, οι τεχνικές διαχείρισης, οι περιβαλλοντικοί παράγοντες και οι προσδοκίες των τουριστών που μεταβάλλονται με το χρόνο επηρεάζουν την μέτρηση της φέρουσας ικανότητας. Οι Wearing και Neil (1999), υπό αυτές τις συνθήκες συμπεραίνουν πως δεν είναι δυνατό να βρεθεί ένας αριθμός. Ο Swarbrooke (1999) αντιπαραβάλει έξι τύπους φέρουσας ικανότητας : φυσική φέρουσα ικανότητα, που αναφέρεται στον αριθμό των τουριστών που μπορεί να φιλοξενήσει μία περιοχή περιβαλλοντική φέρουσα ικανότητα, που αναφέρεται στον αριθμό των τουριστών που μπορεί να φιλοξενήσει μία περιοχή πριν αρχίσουν να δημιουργούνται βλάβες στο οικοσύστημα οικονομική φέρουσα ικανότητα, που αναφέρεται στον αριθμό των τουριστών που μπορεί να φιλοξενήσει μία περιοχή πριν αρχίσει να υποφέρει από οικονομικά προβλήματα κοινωνικό πολιτισμική φέρουσα ικανότητα, που αναφέρεται στον αριθμό των επισκεπτών πέραν των οποίων επέρχεται κοινωνική αποσύνθεση 24

φέρουσα ικανότητα υποδομών, αναφέρεται στον αριθμό των επισκεπτών που μπορούν να εξυπηρετήσουν οι υποδομές μιας περιοχής αντιληπτική φέρουσα ικανότητα, αναφέρεται στον αριθμό των επισκεπτών που μπορεί να φιλοξενήσει μια περιοχή πριν η εμπειρία του τουρίστα αρχίσει να επηρεάζεται αρνητικά. Από τα παραπάνω συμπεραίνεται ότι ενώ η φέρουσα ικανότητα είναι πολύ χρήσιμη έννοια είναι εξαιρετικά δύσκολο να εφαρμοστεί. Για αυτό και πλέον τείνει να μην εφαρμόζεται και αντικαθίσταται από έννοιες όπως τα «όρια ανεκτής αλλαγής (Limits of Acceptable change)» και «διαχείριση των επιπτώσεων της τουριστικής κίνησης (Visitor Impact Management)», με στόχο να υπάρξει ένα αποτελεσματικό εργαλείο πολιτικής. Η βέλτιστη φέρουσα ικανότητα πρέπει να εξακριβωθεί προκειμένου ο τουρισμός να είναι βιώσιμος και τα κέρδη από τον τουρισμό να είναι τα μέγιστα σε μακροχρόνια περίοδο. Τα κέρδη είναι βέβαιο πως θα αυξηθούν παράλληλα με την αύξηση του αριθμού των τουριστών. Ωστόσο, εάν ο τουρισμός σε μια περιοχή ξεπεράσει την φέρουσα ικανότητα της, θα προκαλέσει φυσικές, οικολογικές, αισθητικές και κοινωνικές αρνητικές επιπτώσεις. Ως αποτέλεσμα η ελκυστικότητα και η δυνατότητα κερδών της τουριστικής περιοχής θα μειωθούν. Είναι λοιπόν δυνατόν και σε πολλές περιπτώσεις το πιθανότερο ο τουρισμός να καταστρέφει τον τουρισμό. Η φέρουσα ικανότητα μιας περιοχής υποδοχής μπορεί να επηρεαστεί από την ανθρώπινη διαχείριση. Η καλή διαχείριση βοηθάει μειώνοντας τις αρνητικές επιπτώσεις του τουρισμού, κατανέμοντας τον τουρισμό στον χρόνο και στον χώρο ή συγκεντρώνοντάς τον σε περιοχές με μεγάλη φέρουσα ικανότητα. Η εφαρμογή της φέρουσας ικανότητας σαν εργαλείο σχεδιασμού της τουριστικής ανάπτυξης είναι πιο επιτεύξιμο σε περιοχές όπου αναπτύσσονται οι νέες μορφές τουρισμού, όπως ο οικοτουρισμός. Στις περιοχές αυτές το σύστημα δεν έχει υπερβεί τα όρια αντοχής του και μπορεί να εφαρμοστεί ένα διαχειριστικό σχέδιο με γνώμονα τη φέρουσα ικανότητα, για να μην ξεπεραστούν τα όρια των επισκεπτών που αντέχει η περιοχή. Τα δύο σημαντικότερα εργαλεία που έχει στη διάθεσή του ένας φορέας διαχείρισης για την τήρηση αυτών των ορίων, είναι το σύστημα παρακολούθησης και το σύστημα διαχείρισης επισκεπτών (Σπιλάνης και Βαγιάννη, 2002 ). Εξετάστηκαν αναλυτικά οι έννοιες της Φέρουσας ικανότητας και του Βιώσιμου Τουρισμού και περιλαμβάνουν και οι δύο την οικονομική, περιβαλλοντική και κοινωνική διάσταση ενώ διαφέρουν σημαντικά ως προς το στόχο τους. Στόχος της Φέρουσας 25

Ικανότητας είναι να θέσει ανώτατα όρια ενώ του Βιώσιμου Τουρισμού σχετίζεται με την συνεχιζόμενη βελτίωση των αποδόσεων του τουρισμού. Ο δεύτερος στόχος είναι πιο επίκαιρος καθώς συμπορεύεται με την παγκόσμια τάση για βιώσιμη ανάπτυξη, διατηρώντας και βελτιώνοντας συνεχώς την κατάσταση του περιβάλλοντος, χωρίς αυτό να οδηγείται στα όριά του. Για την μέτρηση και τον έλεγχο της τουριστικής δραστηριότητας χρησιμοποιείται μία σειρά δεικτών βασισμένη σε μοναδιαία μεγέθη ανά τουρίστα, η βελτίωση των οποίων οδηγεί σε μία πιο βιώσιμη κατάσταση από αυτή του συμβατικού τουρισμού. Η επιλογή των δεικτών γίνεται με τρόπο ώστε να καλύπτουν τις αρχές του βιώσιμου τουρισμού, διακρίνονται στις τρεις κατηγορίες που προεξετάστηκαν και ιεραρχούνται με βάση τη σημαντικότητα που φέρουν. Σε κάθε κατηγορία ομαδοποιούνται τα αποτελέσματα και η παρακολούθηση, ο έλεγχος και η αξιολόγηση γίνονται εξετάζοντας τις μεταβλητές και τους δείκτες αλλά και τις κατηγορίες. Η ομαδοποίηση συμβαίνει με τη χρήση πολυκριτηριακής ανάλυσης. Τα μεγέθη σταθμίζονται λαμβάνοντας υπόψη συντελεστές βαρύτητας και στη συνέχεια αθροίζονται. Τα αποτελέσματα που προκύπτουν αφορούν την κάθε κατηγορία οικονομική, περιβαλλοντική, κοινωνική διάσταση -. Εξετάζοντας την οικοτουριστική ανάπτυξη, στην προσπάθεια να εξεταστεί η αειφορία και το επίπεδο ανάπτυξης των προστατευόμενων περιοχών Στενά και Εκβολές του ποταμού Αχέροντα, οι δείκτες αποτελούν εργαλείο ανάλυσης και παρακολούθησης της τουριστικής ζήτησης για την επιλογή ή την υποβοήθηση της επιλογής ενός προορισμού. Επιχειρείται να χρησιμοποιηθούν δείκτες για την ανάλυση της δραστηριότητας αλλά και την παρακολούθηση του μεγέθους και των τάσεων που προκύπτουν. Προσφέρουν την δυνατότητα να εξάγονται συμπεράσματα για συγκεκριμένες χρονικές στιγμές αλλά και διαφορετικές περιοχές. Επίσης μπορεί να προκύψουν και απόλυτα μεγέθη, που είναι δυνατό να βαθμολογηθούν σε κάποια κλίμακα ακόμη και να συγκριθούν με συγκεκριμένα στατιστικά στοιχεία μεγέθη. Στη συνέχεια αναλύονται κάποιοι γενικοί δείκτες που εφαρμόζονται στην ανάλυση των πόρων μιας προστατευόμενης περιοχής, του μεγέθους της δραστηριότητας, της προσπελασιμότητας, των υποδομών, της τουριστικής ζήτησης και προσφοράς (Σπιλάνης και Βαγιάννη 2002). Αυτοί είναι οι ακάολουθοι: Αριθμός μόνιμων κατοίκων Αριθμός επισκεπτών, μέση διάρκεια παραμονής, αριθμός διανυκτερεύσεων Αριθμός διαθέσιμων κλινών σε τουριστικά και άλλα καταλύματα 26

Αριθμός άμεσα και έμμεσα απασχολουμένων στον τουρισμό, περίοδος απασχόλησης και επίπεδο εκπαίδευσης Αριθμός επιχειρήσεων που σχετίζονται με την τουριστική δραστηριότητα Αριθμός επισκεπτών σε αξιοποιημένους πόρους της περιοχής π.χ. αρχαιολογικούς χώρους, μουσεία κλπ. Έκταση περιοχής υποδομής ανά τουρίστα Ρυθμός αύξησης νέων κατασκευών Κατανάλωση νερού ανά επισκέπτη Κατανάλωσης ενέργειας ανά επισκέπτη Παραγωγή αποβλήτων ανά επισκέπτη Έκταση προστατευόμενης περιοχής ανά επισκέπτη Μήκος μονοπατιών ανά επισκέπτη Στη Ελλάδα, ο οικοτουρισμός απευθύνεται κυρίως στην εσωτερική αγορά και είναι μεσαίας κλίμακας αφορά δηλαδή την μεσαία τάξη εισοδήματος των επισκεπτών. Τα μεγέθη του δεν συγκρίνονται με αυτά του μαζικού τουρισμού, αλλά λόγω της έντονης εποχικότητας και συγκέντρωσης σε συγκεκριμένα σημεία, ίσως ο όρος της φέρουσας ικανότητας να μην είναι και τόσο αδόκιμος και μάλιστα να επιβάλλεται. Η εφαρμογή ενός αριθμού και η πρόβλεψη ενός συστήματος φέρουσας ικανότητας, θα αποτελεί ένα χρήσιμο πλαίσιο για την οργάνωση της διαχείρισης περιοχών όπως οι περιοχές Natura 2000 (Coccossis and Mexa 2002). Το όριο που προκύπτει από την εφαρμογή των παραπάνω μεγεθών πρέπει να είναι μεταβαλλόμενο και να ακολουθεί τις απαιτήσεις κάθε εποχής. Όπως είναι φανερό, άλλες ήταν οι απαιτήσεις προηγούμενων εποχών, όπου οι φυσικές περιοχές δεν είχαν λόγο προστασίας και διατήρησης, και άλλες είναι τώρα ή θα είναι στο μέλλον (Butler 2002). 2.4 Ο συμμετοχικός σχεδιασμός των σχεδίων διαχείρισης επισκεπτών Σκοπός του σχεδίου Διαχείρισης επισκεπτών είναι η ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων από τις δραστηριότητες αναψυχής που λαμβάνουν χώρα εντός της προστατευόμενης περιοχής και ιδιαίτερα εντός των οικοτόπων της οδηγίας 92/43/EOK. Οι ιδιαιτερότητες και οι απαιτήσεις των επισκεπτών βοηθούν ώστε να κατανοηθούν οι ανάγκες τους και τι ακριβώς ζητάνε από μία εξόρμηση τους στη φύση. Οι επισκέπτες μπορούν να είναι οργανωμένοι σε ομάδες, ταξιδεύοντας με οδηγούς ή μεμονωμένα. 27