Γεωγραφικά Προβλήµατα της,, ΤΜΧΠΠΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ταχύτατη διάδοση της τηλεµατικής στην Ευρώπη, τα συνεχώς αναδιαµορφούµενα πρότυπα και εξελισσόµενα συστήµατα καθιστούν δυσχερή για πολλούς τοπικούς χώρους, και κατηγορίες χρηστών την παρακολούθηση των εξελίξεων, µε αποτέλεσµα να δηµιουργούνται µεγάλες διαφορές στη χρήση της τηλεµατικής, ανάµεσα στις διαφορετικές αυτές κατηγορίες. Η εισήγηση επιχειρεί να διερευνήσει τις εξελίξεις αυτές στον τηλεπικοινωνιακό χώρο της Ευρώπης, όπως αυτές αντιµετωπίζονται τόσο από την επίσηµη θέση της επιτροπής της Κοινότητας (έκθεση Bangemann) όσο και όπως αυτές κατανοούνται από τις εθνικές αρχές (παράδειγµα Ελλάδας) και να θέσει το ζήτηµα για την περίπτωση της Ελλάδας, προεκτείνοντας την προβληµατική στο επίπεδο της σχέσης της τηλεµατικής µε το καινοτοµικό περιβάλλον στη χώρα. Βιβλιογραφική αναφορά Σκάγιαννης,Π. (1996) Γεωγραφικά Προβλήµατα της Κοινωνίας της Πληροφορίας στην ΕΕ. Στο Περιφερειακή Ανάπτυξη, Χωροταξία και Περιβάλλον στο Πλαίσιο της Ενωµένης Ευρώπης. Τόµος Ι: Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση και Περιφερειακή Ανάπτυξη. σελ. 136-148. Αθήνα: ΤΟΠΟΣ/ ΣΕΠ.
Εισαγωγή Η ανάπτυξη των νέων υποδοµών 1 και ιδιαίτερα των υποδοµών τηλεπικοινωνιών και πληροφορικής, δηλαδή της τηλεµατικής, αποτελούν τόσο αποτέλεσµα όσο και αίτιο νέων χωρικών διαφοροποιήσεων. Τα νέα δίκτυα έρχονται είτε να απαντήσουν σε ανάγκες που προκύπτουν από την ανάπτυξη των διαφόρων οικονοµικών δραστηριοτήτων (οδηγούνται δηλαδή από τη ζήτηση), είτε να εγκατασταθούν σε χωρικές ενότητες µε σκοπό να προσελκύσουν νέες οικονοµικές δραστηριότητες (λειτουργούν ως στοιχείο προσφοράς, ή εξοπλισµού των χωρικών ενοτήτων). Οι δυνατότητες που παρέχονται από τα σύγχρονα δίκτυα και την περί αυτών δευτερογενή και τριτογενή δραστηριότητα συντείνουν µε το δικό τους τρόπο στις νέες χωρικές αναδιαρθρώσεις που παρατηρούνται ως αποτέλεσµα των µεταβολών του κυρίαρχου φορντικού Παραδείγµατος κεφαλαιακής συσσώρευσης (βλ Π.Σκάγιαννης, 1994). Για παράδειγµα, από τη µια µεριά υπάρχει η τάση αποκέντρωσης των παραγωγικών δραστηριοτήτων που υλοποιείται µέσω της δυνατότητας που δίνουν τα δίκτυα για µεταφορά µεγάλου όγκου δεδοµένων, άρα ανάπτυξης διαφόρων επί των δικτύων νέων υπηρεσιών και εφαρµογών τους (π.χ. τηλε-εργασία, τηλε-ιατρική, τηλε-εκπαίδευση, τηλε-διοίκηση/διαχείριση, τηλε-κατανάλωση, τηλε-αναψυχή, τηλε-συνεννόηση [διάσκεψη]). Από την άλλη εµφανίζεται και τάση συγκέντρωσης, ιδιαίτερα προωθηµένων µονάδων σύλληψης και υλοποίησης δραστηριοτήτων που σχετίζονται µε τις σχετικές τεχνολογίες (π.χ. Silicon Valley), είτε µονάδων παραγωγής (χρηστών των δικτύων) που για λόγους δικών τους οικονοµιών τείνουν να δηµιουργούν νέους χωρικούς πόλους κεφαλαιακής συσσώρευσης. Η προδιαγραφόµενη εξελικτική διαδικασία σκιαγραφεί ένα στάδιο της ίδιας της κοινωνικής εξέλιξης, ιδιαίτερα αν λάβει κανείς υπόψη του, ότι αφ ενός η διάχυση της πληροφορίας, και αφ ετέρου η χρήση της προωθηµένης πληροφορικής αποτελούν συνιστώσες των µεταφορντικών καθεστώτων συσσώρευσης. Είναι χαρακτηριστικό µάλιστα των καιρών ότι η ίδια η συζήτηση για τη µετα-βιοµηχανική κοινωνία έχει πλέον παραχωρήσει τη θέση της στη νέα συζήτηση για την κοινωνία της πληροφορίας. Στην αντιφατική αυτή πορεία της χωρικής αναδιάρθρωσης στην κοινωνία της πληροφορίας, τα δίκτυα εµφανίζουν αυτό που ονοµάζουµε χωρική και χρηστική επιλεκτικότητα (P.Skayannis, 1990, Π.Σκάγιαννης, 1992). Η χωρική επιλεκτικότητα εκφράζει την τάση των δικτύων να προσανατολίζονται χωρικά οδηγούµενα από τη ζήτηση ή επιδιώκοντας τη δηµιουργία περιβάλλοντος προσφοράς. Η επιλεκτικότητα χρήσης υπερκεράζοντας το χωρικό ζήτηµα εκφράζει την τάση των δικτύων να προσανατολίζονται προς οµάδες χρηστών ή µεµονωµένους χρήστες που έχουν όµως αυξηµένες απαιτήσεις για διακίνηση µεγάλων όγκων δεδοµένων. Οι δύο µορφές αυτές της επιλεκτικότητας τείνουν να συµπλέκονται στο βαθµό που συµπίπτουν οι τεχνολογικές απαιτήσεις. Αυτονόητα γεννάται το ζήτηµα της αντίστοιχης επιλεκτικότητας στην πρόσβαση σε όποιο µέτρο είναι και τα αντίστοιχα δίκτυα εξειδικευµένα ή υψηλών δυνατοτήτων. Με τον τρόπο αυτό δηµιουργούνται χωρο-χρηστικές ενότητες που είναι διαφοροποιηµένες ως προς την πρόσβασή τους στα σύγχρονα δίκτυα, µε αποτέλεσµα 1 Νέες υποδοµές είναι οι υποδοµές που έχουν ενσωµατωµένη την τεχνολογία της πληροφορικής 1
τη δηµιουργία ενός νέου είδους γεωγραφικών ανισοτήτων που δεν αφορούν όµως µόνο στον εξοπλισµό των χωρικών ενοτήτων µε την σκληρή υποδοµή των δικτύων, αλλά και µε τη δυνατότητα δηµιουργικής χρήσης τους (βλ. και Π.Σκάγιαννης, 1994). Εξ άλλου, η γενίκευση των προωθηµένων δικτύων γίνεται ολοένα και από τεχνική άποψη πιο εφικτή. Μεσοπρόθεσµα, τουλάχιστον στο δυτικό κόσµο, τα προωθηµένα δίκτυα (π.χ. τεχνολογίας ΑΤΜ) και οι περισσότερες υπηρεσίες που βασίζονται σ αυτά θα είναι ευρέως διαθέσιµα, µε τέτοιο τρόπο ώστε η κλασσική γεωγραφική ανισότητα τείνει να αποτελεί δευτερεύον ζήτηµα. Η τεχνική προσπελασιµότητα αποτελεί ολοένα και λιγότερο πρόβληµα, ενώ ως ένα βαθµό πρόβληµα θα παραµένει (αν και πιθανώς µειούµενο) η οικονοµική δυνατότητα προσπέλασης διαφόρων κατηγοριών χρηστών. Η κοινωνία της πληροφορίας από γενική άποψη αποτελεί βέβαια το στάδιο της κοινωνικής εξέλιξης στο οποίο προεξάρχοντα ρόλο σε όλους τους τοµείς της παραγωγής παίζουν οι τεχνολογίες της τηλεµατικής, ενώ παράλληλα ο τοµέας των υπηρεσιών κατέχει δεσπόζουσα σχέση. Όµως, η "κοινωνία της πληροφορίας", µε τον τρόπο που συλλαµβάνεται από την ΕΕ 2 δεν νοείται ως ένα τέτοιο στάδιο της κοινωνίας, αλλά ως ένα συγκεκριµένο εγχείρηµα της ΕΕ που αποσκοπεί στην κατά το δυνατόν πλήρη απελευθέρωση των συστηµάτων υποδοµής και υπηρεσιών των τηλεπικοινωνιών και της πληροφορικής (ευρύτερα δίκτυα τηλεµατικής και τηλεϋπηρεσίες) στα πλαίσια της Ένωσης, µε το κεντρικό σκεπτικό ότι η πλήρης απελευθέρωση του τοµέα θα δώσει τη δυνατότητα στην πλήρη ανάπτυξη των συστηµάτων και της ανθρώπινης γνώσης ώστε να διευκολυνθεί η διέξοδος προς την κοινωνία της πληροφορίας. Η πίεση και οι συνακόλουθες πολιτικές απελευθέρωσης του τοµέα αυτού στην Ευρώπη, αποτελεί στην ουσία πίεση για τη µετατροπή µιας ολόκληρης κατηγορίας αγαθών από δηµόσια, που ήταν έως σήµερα, σε ιδιωτικά. Είναι γεγονός ότι η ΕΕ προχωρά µε γρήγορους ρυθµούς στην απελευθέρωση του τοµέα των τηλεπικοινωνιών, και µε κατά τι αργότερους στην ιδιωτικοποίηση των παραδοσιακών Οργανισµών (ΡΤΟ). Ένα βασικό πρόβληµα που τίθεται από την εξέλιξη προς την Κοινωνία της Πληροφορίας δεδοµένης και κατά τις επιταγές αυτές της τάσης για ελεύθερη αγορά και ιδιωτικοποίηση (και το συνακόλουθο περιορισµό του δηµόσιου τοµέα το πολύ σε ρυθµιστικές αρµοδιότητες), είναι αυτό της ισότιµης συµµετοχής στη δοµή της κοινωνίας αυτής των διαφόρων χωρικών ενοτήτων, είναι δηλαδή το ζήτηµα της συνοχής της ίδιας της κοινωνίας της πληροφορίας, και ακόµα ειδικότερα το ζήτηµα της γεωγραφίας της. Τα ζητήµατα που εγείρονται από τη γεωγραφική διαφοροποίηση δεν θίγονται όµως στο σηµαντικότερο µέχρι σήµερα κείµενο που εγκαινιάζει στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής πολιτικής τη δροµολόγηση της κοινωνίας της πληροφορίας, δηλαδή στην αναφορά Bangemann. Οπωσδήποτε, τα συνθετικά στοιχεία του προβλήµατος είναι πολυποίκιλα. Στην εισήγηση όµως αυτή, θα αναλυθούν ορισµένα µόνο ζητήµατα που κρίνονται ως τα ουσιαστικότερα. 2 Ως εκ τούτου η κατά ΕΕ "κοινωνία της πληροφορίας" όπου εννοεί την πολιτική αυτή θα γράφεται εις το εξής µε κεφαλαία αρχικά. 2
Βάσει των παραπάνω, προκύπτει µια διαφοροποιηµένη εικόνα του χωρικού διαχωρισµού από την κλασσική που αναφέρεται στη χωρική κατανοµή του πάγιου κεφάλαιου και υπό την κλασσική έννοια στη χωρική διαίρεση της απασχόλησης. 1. Από τη χωρική ανισοκατανοµή του πάγιου κεφάλαιου στην ανισοκατανοµή της εφαρµοσµένης γνώσης Η συνήθης αναφορά σε γεωγραφικές ανισότητες γίνεται στη βάση ποσοτικών στοιχείων που εκφράζονται µε δείκτες. Τέτοια στοιχεία και δείκτες σε πολλές των περιπτώσεων είναι πράγµατι ικανά να συλλάβουν ορισµένες παραµέτρους του προβλήµατος της χωρικής διαφοροποίησης. Παρ όλ αυτά, δεν είναι σε θέση να ερµηνεύσουν την ίδια τη χωρική διαφοροποίηση, ούτε τις γενεσιουργές της αιτίες. Στην κατεύθυνση αυτή, συνεισφέρουν άλλα στοιχεία, τα λεγόµενα ποιοτικά που είναι σε θέση να διερευνήσουν τις αιτιότητες των φαινοµένων, αλλά και να κάνουν µε ή χωρίς τα ποσοτικά στοιχεία κατανοητή τη διαδικασία διαµόρφωσης της χωρικής διαφοροποίησης. Στο πεδίο της κοινωνίας της πληροφορίας συχνά και όχι πάντα άδικα επιστρατεύονται τα ποσοτικά στοιχεία προκειµένου να καταδείξουν τις πτυχές της γεωγραφικής ανισότητας. Αν όµως αναλογιστεί κανείς την ίδια την έννοια της κοινωνίας της πληροφορίας, όπως θα δειχτεί στο κείµενο αυτό, η ανεπάρκεια τέτοιων θεωρήσεων θα έρθει στην επιφάνεια και η δόµηση διαφορετικών εννοιών θα αποδειχθεί αναγκαία. Η προσπάθεια συστηµατοποίησης της χωρικής αναφοράς στην περίπτωση των επικοινωνιακών δικτύων έχει εκφραστεί µε µια σειρά δείκτες που µπορούν να χωριστούν σε τρεις ευρύτερες κατηγορίες: στους τεχνικούς, οι σηµαντικότεροι των οποίων είναι η τηλεφωνική διείσδυση, ο βαθµός της ψηφιακοποίησης του δικτύου, τα ποσοστά βλαβών, κ.ά., στους οικονοµικούς, ως σηµαντικότεροι των οποίων µπορούν να θεωρηθούν οι βαθµός διείσδυσης νέων τεχνολογιών (ο λόγος της δαπάνης της κοινωνίας για τεχνολογία πληροφορικής, και επικοινωνιών 3 προς το ΑΕΠ), διάφοροι λόγοι επενδύσεων, κ.ά., και στους λειτουργικούς, ή δείκτες χρήσης: τέτοιοι είναι οι χρόνοι αναµονής, οι λόγοι επαγγελµατικής προς άλλες χρήσεις, κ.ά. (βλ. Π.Σκάγιαννης, 1994). Στην πραγµατικότητα, οι δείκτες αυτοί δίνουν µια σαφή µεν εικόνα για αυτό που θέλουν να περιγράψουν αλλά µια περιορισµένη εικόνα όσον αφορά την πραγµατική ανταπόκριση των χωρικών ενοτήτων στη χρήση των δικτύων τηλεµατικής. Η χωρική διαφοροποίηση στο επίπεδο αυτό (και αντίστοιχα η χωρική συνοχή) προσδιορίζεται από µια σειρά παραγόντων που θα µπορούσαν να ονοµαστούν παράγοντες βάσης, και από ένα δεύτερο συνθετότερο επίπεδο που ορίζει ένα σύστηµα χωρικής ιεραρχίας Το πρώτο επίπεδο αφορά σε παράγοντες όπως: τη φυσική/τεχνική δυνατότητα πρόσβασης στα δίκτυα της κοινωνίας της πληροφορίας, την οικονοµική δυνατότητα για την πρόσβαση, την εκτεταµένη αποτελεσµατική και επωφελή 3 Στη δαπάνη αυτή περιλαµβάνονται οι τηλεπικοινωνιακές υπηρεσίες, το τηλεπικοινωνιακό υλικό, το υλικό Η/Υ, το λογισµικό, ο εξοπλισµός γραφείου, οι υπηρεσίες, και η υποστήριξη και συντήρηση του υλικού. 3
χρήση των υπηρεσιών, τη συνεισφορά στην ανάπτυξη των τοµέων της τεχνολογίας της πληροφορικής. Αυτά συνοδεύονται από τις γενικές οικονοµικές και κοινωνικές προϋποθέσεις για την πρόσβαση και την αποτελεσµατική χρήση, και από την απαιτούµενη θεσµική πολιτική που θέτει τα ρυθµιστικά πλαίσια. Για να προσδιοριστεί µε βάση τα παραπάνω το σύστηµα της χωρικής ιεραρχίας, είναι κατ'αρχήν σκόπιµη η κατηγοριοποίηση των λειτουργιών που αναφέρονται στην τηλεµατική. Μια τέτοια κατηγοριοποίηση των λειτουργιών σε πολύ γενικές γραµµές µπορεί να γίνει ως εξής: α) Η τελική χρήση, β) Η παροχή πληροφοριών, δηλαδή η κατοχή, παραγωγή και διαχείριση της πληροφορίας, γ) Η παροχή υπηρεσιών, δηλαδή η κατοχή και διαχείριση των εγκαταστάσεων που απαιτούνται για τη διαχείριση της παραπάνω πληροφορίας, δ) Η παροχή του δικτύου, δηλαδή η κατοχή ή ενοικίαση και διαχείριση του δικτύου. Όλες οι παραπάνω λειτουργίες παρέχουν δυνατότητες για την τοπική ανάπτυξη είτε άµεσα, είτε έµµεσα, ενώ µπορούν να διεκπεραιωθούν τοπικά ή από απόσταση. Η ολοκλήρωση των τεσσάρων αυτών λειτουργιών στο τοπικό επίπεδο µπορεί να συνεισφέρει στην τοποθέτηση του τοπικού χώρου σε µια καλή θέση στη χωρική ιεραρχία της διαίρεσης της εργασίας. Παρ όλ αυτά η εκτέλεση των λειτουργιών αυτών δεν αρκεί για το σκοπό αυτό. Οι διαβαθµίσεις µέσα σε κάθε µια λειτουργία µπορούν να κυµαίνονται από υψηλές βασιζόµενες στη γνώση, ως εφαρµοσµένες-τεχνικές. Η κατηγοριοποίηση αυτή είναι που προσδίδει στις περιφέρειες και την τελική θέση τους στην ιεραρχία. Για παράδειγµα, η λειτουργία της παροχής πληροφορίας µπορεί να κυµαίνεται από τη συλλογή και εισαγωγή ανεπεξέργαστων δεδοµένων, µέχρι την πολύπλοκη επεξεργασία και διαχείριση. Στην τελευταία περίπτωση, η απαιτούµενη τεχνογνωσία και επενδύσεις είναι µεγαλύτερες, ενώ το γεγονός της τοπικοποίησης ενός συστήµατος µπορεί να προκαλέσει αλυσιδωτές αναπτυξιακές επιπτώσεις. Μπορεί δηλαδή κανείς να ισχυριστεί ότι υπάρχει µια διαίρεση της εργασίας εντός του τοµέα της τηλεµατικής και µάλιστα διαίρεση τέτοια που καθιστά αναγνωρίσιµα τα στοιχεία της πιθανής εξωτερικής κυριαρχίας και ελέγχου. Η ιεράρχηση αυτή µπορεί σχηµατικά να αποδοθεί σε ένα διάγραµµα που συµπλέκει λειτουργίες και διαβαθµίσεις, του παρακάτω τύπου: ίκτυο Υπηρεσία Πληροφορία Χρήση Χρήση Αποτελεσµατική χρήση Ικανότητα αναπαραγωγής Καινοτοµική σύλληψη Στο παραπάνω αυτό διάγραµµα η κάθε χωρική ενότητα µπορεί να καταλάβει µια θέση, η οποία όσο περισσότερο πλησιάζει προς το άνω δεξί άκρο είναι ισχυρότερη, 4
και δηµιουργεί τη δυνατότητα ενάρετων κύκλων στην κατεύθυνση της απόκτησης πλεονεκτηµάτων και µεγαλύτερου οφέλους, µέσω της διαµόρφωσης εκπαιδευµένου ανθρώπινου δυναµικού, της δηµιουργίας υποστηρικτικών δραστηριοτήτων, της δηµιουργίας τοπικών αγορών για νέα προϊόντα, και της ανάπτυξης προϊόντων πληροφορίας για τις ανάγκες της ίδιας της περιφέρειας. Έτσι, για παράδειγµα, µια πόλη που κάνει χρήση ενός συστήµατος, π.χ. έχει πρόσβαση σε τράπεζα πληροφοριών για τις αγορές βιοµηχανικών πρώτων υλών, δεν έχει καµιά σχέση µε µια άλλη πόλη που φιλοξενεί τις επιχειρήσεις που συλλέγουν, εκτιµούν και οργανώνουν την πληροφορία και τη διανοµή της, αν απλώς µιλήσει κανείς για τη φάση της παροχής πληροφορίας. Τα ανάλογα ισχύουν και για τις άλλες φάσεις. Το πρόβληµα έτσι του χωρικού διαχωρισµού εν σχέσει µε τα δίκτυα γίνεται αρκετά πιο πολύπλοκο, καθώς η έννοια του ευνοηµένου ή όχι χώρου δεν ταυτίζεται πια µε την ύπαρξη ή όχι µιας υποδοµής ή υπηρεσίας, αλλά, προοπτικά, κυρίως µε τη θέση στην ιεραρχία των πληροφοριακών συστηµάτων που ο χώρος αυτός καταλαµβάνει. Σηµαντικό ρόλο στην υποστήριξη της θέσης της κάθε χωρικής ενότητας, και κάθε φορά στο επίπεδό της παίζουν οι γενικότερες συνθήκες της διευρυµένης αναπαραγωγής της κοινωνίας της πληροφορίας που είναι σχετικές µε την παιδεία και ειδικότερα την παιδεία στην πληροφορική, καθώς και µε την εν γένει ανάπτυξη της δυνατότητας επενδύσεων σε οικονοµικούς τοµείς που αξιοποιούν είτε άµεσα είτε εν δυνάµει διάφορες µορφές τηλεµατικής. 2. Η στοιχειοθέτηση των δυνατοτήτων της πρόσβασης και τα βασικότερα εµπόδια: το πρόβληµα της Καθολικής Υπηρεσίας Βεβαίως, οι διάφορες εφαρµογές της τηλεµατικής υλοποιούνται µέσα από τα παντοειδή σύγχρονα δίκτυα. Τα βασικότερα δίκτυα και υπηρεσίες για τα οποία σήµερα µπορεί να γίνεται λόγος είναι α) το δηµόσιο τηλεφωνικό δίκτυο (PSTN), β) το δίκτυο κινητών υπηρεσιών (ιδιαίτερα το GSM), γ) το ψηφιακό δίκτυο ενοποιηµένων υπηρεσιών (ISDN), δ) το σύστηµα νοικιασµένων γραµµών, ε) τα δίκτυα καλωδιακής τηλεόρασης, στ) τα δίκτυα υπηρεσιών τύπου internet. Σε όλες τις περιπτώσεις, υπάρχουν γεωγραφικές ανισότητες στην παροχή των δικτύων αυτών, τόσο διεθνώς όσο και εντός της ΕΕ. Η οικονοµική και τεχνική ευκολία πρόσβασης στα δίκτυα αυτά καθορίζει το πρώτο επίπεδο της γεωγραφικής ανισοκατανοµής. Για όλα τα δίκτυα παίζει ρόλο χρόνος αναµονής για σύνδεση, η ποιότητα της σύνδεσης και οι περαιτέρω υπηρεσίες που υποστηρίζονται. Η γεωγραφική ανισότητα όµως µπορεί να προεκταθεί και σε άλλα δύο επίπεδα: το πρώτο είναι αυτό που αναφέρθηκε στην προηγούµενη ενότητα (λειτουργίες των δικτύων και διαβαθµίσεις τους), ενώ το δεύτερο συνάγεται από τη δυνατότητα υπερνίκησης των διαφόρων εµποδίων που εγείρονται στην πορεία της ανάπτυξης των τηλεµατικών δικτύων και υπηρεσιών, δηλαδή στα τεχνικο-οργανωτικά, οικονοµικά-χρηµατοδοτικά και στα γενικότερα πολιτισµικά-εκπαιδευτικά εµπόδια που τίθενται από την κοινωνία γενικά και ειδικότερα ως προς τον υπό εξέταση τοµέα. Η υπερνίκηση των εµποδίων αντιµετωπίζεται βέβαια µε επενδύσεις και µέτρα πολιτικής που µπορεί να έχουν περισσότερο ή λιγότερο έντονο ρυθµιστικό 5
χαρακτήρα, και στα οποία δεν θα αναφερθούµε στην εισήγηση αυτή. Προϋπόθεση όµως για την εφαρµογή των µέτρων πολιτικής αποτελεί η απόφαση της κοινωνίας είτε σε Ευρωπαϊκό είτε σε εθνικό επίπεδο, για το ποια από τα δίκτυα και υπηρεσίες θα είναι διαθέσιµα στην ευρύτερη κοινωνία, και µε ποιους όρους. Με την έννοια αυτή, εξέχουσα θέση στις εξελίξεις, και στη σύγχρονη συζήτηση, κατέχει το ζήτηµα της Καθολικής Υπηρεσίας KY (Universal Service Obligation), που ορίζεται ως η πρόσβαση σε ένα καθορισµένο ελάχιστο αριθµό υπηρεσιών προδιαγεγραµµένης ποιότητας για όλους τους χρήστες, σε προσιτή τιµή, και το αίτηµα της οποίας συνοψίζεται σε ένα πρώτο επίπεδο στην υποχρέωση των τηλεπικοινωνιακών οργανισµών δηµόσιων ή ιδιωτικών να παρέχουν άµεσες ψηφιακές συνδέσεις καλής ποιότητας ανεξαρτήτως τόπου, και καλά επίπεδα συντήρησης των δικτύων. Σε ένα δεύτερο όµως επίπεδο εγείρεται το ερώτηµα ποιες από τις υπηρεσίες των δικτύων θα παρέχονται γενικά, και µάλιστα σε τιµές τέτοιες που θα είναι προσιτές από τις ευρείες µάζες των καταναλωτών, ανάλογα κάθε φορά µε τον τύπο της υπηρεσίας και του καταναλωτή 4. Το πρόβληµα που θέτει η ΚΥ δεν είναι ένα γνήσιο πρόβληµα οριοθέτησης του δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα, έχει όµως κάποια κοινά χαρακτηριστικά: ανεξάρτητα από τον παροχέα, η ΚΥ θέτει το θέµα του βαθµού της ελευθερίας πρόσβασης στα δίκτυα, τόσο από τεχνική όσο και από οικονοµική άποψη. Η πλήρης ελευθερία πρόσβασης προσιδιάζει περισσότερο στα χαρακτηριστικά των δηµοσίων αγαθών. Οι διαφοροποιήσεις στην πρόσβαση είναι δυνατό να έχουν και χωρικό χαρακτήρα εξαρτώµενο από την ύπαρξη της κατάλληλης υποδοµής στο χώρο και από την οικονοµική δυνατότητα των υποψηφίων χρηστών, αλλά και έµµεσα από τη δυνατότητα χρήσης του δικτύου που προϋποθέτει συγκεκριµένη τεχνογνωσία. Ένα δεύτερο επίπεδο που προκύπτει είναι το είδος της χρήσης, το οποίο επίσης είναι δυνατό να υπόκειται σε χωρικές διαφοροποιήσεις. Έτσι, το πρόβληµα της ΚΥ συµπληρώνεται από δύο άλλα συναφή θέµατα: α) της βελτίωσης της οικονοµικής προσιτότητας των τηλεφωνικών υπηρεσιών, και β) της δηµόσιας πρόσβασης στις υπηρεσίες της κοινωνίας της πληροφορίας, δηλαδή την πρόσβαση σε προωθηµένες υπηρεσίες στους τοµείς της εκπαίδευσης-κατάρτισης, υγείας και δηµοσίων πληροφοριών. Τα τρία αυτά θέµατα (η ΚΥ και τα δύο τελευταία) σχετίζονται µε µια σειρά προβλήµατα πολλά από τα οποία έχουν χωρικές προεκτάσεις. Η πρώτη βασική χωρική προέκταση που παρατηρείται αφορά στο γενικό επίπεδο ανάπτυξης των τηλεµατικών δικτύων και υπηρεσιών ανάµεσα σε διάφορες χώρες της ΕΕ. Για παράδειγµα, µια απόφαση για υπαγωγή του ISDN στο καλάθι των ΚΥ θα είχε ως αποτέλεσµα την παρότρυνση των κρατών µελών που είναι σχετικά πίσω στον τοµέα αυτό να επιταχύνουν τις διαδικασίες εγκατάστασής του, µε πιθανή συνέπεια όµως τη µη επιτυχία στο εγχείρηµα. Η διαφοροποίηση που θα προέκυπτε θα ενέτεινε τις συναφείς χωρικές ανισότητες, χωρίς όµως κανείς να µπορεί σοβαρά να ισχυριστεί ότι αυτό θα αποτελούσε τον κύριο λόγο για τη µη υιοθέτηση της σχετικής υπαγωγής. Στην αντίθετη κατεύθυνση (δηλαδή της εξοµάλυνσης των χωρικών/κοινωνικών ανισοτήτων) λειτουργεί το παράδειγµα της υπαγωγής στο καλάθι των ΚΥ υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας σε προσιτές τιµές για µερίδες του πληθυσµού που δεν έχουν σταθερή διεύθυνση, η είναι άστεγοι. 4 Το ακριβές περιεχόµενο της ΚΥ δεν έχει ακόµα καθοριστεί από την ΕΕ (Φθινόπωρο 1995) 6
3. Η εκφρασµένη πολιτική της ΕΕ για τα δίκτυα των νέων υποδοµών και οι Ελληνικές επίσηµες θέσεις Η πολιτική της ΕΕ για τα δίκτυα των νέων υποδοµών, στοιχειοθετείται από ένα σώµα οδηγιών και κανονισµών που βασίζονται στα Green Papers (και στις γενικότερες κατευθύνσεις της Λευκής Βίβλου), στις αποφάσεις των Συµβουλίων Υπουργών, και άλλων παρεµφερών συναντήσεων κορυφής, συµπεριλαµβανοµένων των συναντήσεων της G7 στις οποίες η ΕΕ συµµετέχει ως όγδοο µέλος, και τις αποφάσεις των οποίων υιοθετεί. Ειδικότερα, το ζήτηµα της Κοινωνίας της Πληροφορίας στοιχειοθετείται από την αναφορά της επιτροπής Bangemann (Μ.Bangemann, 1994), η οποία όπως έχει αναφερθεί υποστηρίζει την απελευθέρωση του τοµέα των τηλεπικοινωνιών (υποδοµή και υπηρεσίες), και την ιδιωτικοποίηση των φορέων, χωρίς να δίνει την απαιτούµενη έµφαση σε κοινωνικά και χωρικά ζητήµατα που ενδεχόµενα προκύπτουν. Στο ελληνικό επίπεδο, το αντίστοιχο των κατευθύνσεων της παραπάνω αναφοράς αποτελεί η σχετική έκθεση του ΥΒΕΤ 5 για την "Ελληνική Στρατηγική στην Κοινωνία της Πληροφορίας", η οποία όµως διαφοροποιείται από την έκθεση της επιτροπής Bangemann. Σύµφωνα µε τις επίσηµες θέσεις της σηµερινής ελληνικής κυβέρνησης, όπως αυτές έχουν εκφραστεί από τον π.υπουργό Βιοµηχανίας Κ.Σηµίτη, η εγκαθίδρυση της Κοινωνίας της Πληροφορίας ενέχει πέντε βασικούς κινδύνους: α) τον κοινωνικό αποκλεισµό και την ανεργία, β) τη συρρίκνωση της δηµοκρατίας και των ατοµικών ελευθεριών, γ) την απειλή για τη διαφύλαξη της ιδιωτικής ζωής και του ιδιωτικού απορρήτου, δ) την απειλή για τη διαφύλαξη της πολιτισµικής ιδιαιτερότητας και της Ευρωπαϊκής ταυτότητας, και ε) το ζήτηµα της συνοχής (C.Simitis, 1994). Ταυτόχρονα, οι επίσηµες ελληνικές θέσεις δίνουν µεγάλη σηµασία στο ρόλο του δηµόσιου τοµέα, καθώς η υπόθεση της Κοινωνίας της Πληροφορίας θεωρείται µακροχρόνιας έµπνευσης, εµπεριέχουσα ζητήµατα που αφορούν σε ολόκληρη την κοινωνία, και συνεπώς η εγκατάλειψη της διαµόρφωσης της πολιτικής του τοµέα στα χέρια των µεγάλων πολυεθνικών επιχειρήσεων δεν θεωρείται ότι προσφέρεται για την πλέον ωφέλιµη κοινωνικά πορεία. Οι απόψεις αυτές αποτελούν διαφοροποιηµένη πολιτική, που όµως δεν αρνείται τη γενική πορεία της απελευθέρωσης και της ιδιωτικοποίησης του τηλεπικοινωνιακού τοµέα και οργανισµών, παρά τις εσωτερικές αντιθέσεις στην Ελλάδα που κυρίως προέρχονται από τον ίδιο το χώρο του ΟΤΕ που τόσο στο επίπεδο των συνδικάτων όσο και συχνά στο επίπεδο της ιοίκησης αντιδρά σε τέτοιες προοπτικές, για λόγους όµως που µάλλον είναι συντεχνιακοί παρά αντικατοπτρίζοντες µια γενικότερη κοινωνική στρατηγική. Τελευταία φαίνεται όµως ότι τέτοιοι προβληµατισµοί επανέρχονται στο προσκήνιο και στην Ευρώπη. Έτσι, πρόσφατα δηµοσιεύτηκε η είδηση ότι συντάσσεται Ευρωπαϊκή χάρτα για τις επιχειρήσεις Κοινής Ωφελείας (συµπεριλαµβανοµένων των τηλεπικοινωνιών) που προτείνεται να παραµείνουν υπό τον έλεγχο του ηµοσίου. Για το σκοπό αυτό, θα τροποποιηθεί και το κεφάλαιο περί 5 ΥΒΕΤ: Υπουργείο Βιοµηχανίας Έρευνας και Τεχνολογίας 7
ανταγωνισµού στη Συνθήκη της Ρώµης (Το Βήµα [Β.Χαραλαµπίδου], 21/5/1995:21Ε3). Ανεξάρτητα από το αν η πληροφορία αυτή είναι ακριβής, ή από το αν µια τέτοια προοπτική τελικά θα υλοποιηθεί δεδοµένων των µέχρι σήµερα επικρατουσών νεο-φιλελεύθερων τάσεων, το γεγονός είναι ότι η διαµάχη για το χαρακτήρα των οργανισµών αυτών δεν έχει ακόµη τελειώσει, και επανέρχεται συνεχώς στο προσκήνιο. Πέρα από το επίπεδο της γενικής πολιτικής κατεύθυνσης, στο επίπεδο της τεχνικής υποδοµής, οι Ευρωπαϊκές προτεραιότητες, όπως καθορίζονται από την αναφορά Bangemann, επικεντρώνονται σε πρώτη φάση στην εγκαθίδρυση του ISDN και σε δεύτερη φάση στην εγκαθίδρυση του ISDN ευρέως φάσµατος που θα βασίζεται στην τεχνολογία ασύγχρονης µετάδοσης Asynchronous Transfer Mode (AΤΜ). Το Ευρωπαϊκό δίκτυο τεχνολογίας ΑΤΜ θα έχει τη δυνατότητα µετάδοσης πολυµέσων, και θα αποτελεί τη σπονδυλική στήλη της Κοινωνίας της Πληροφορίας στην Ευρώπη, µαζί µε το δίκτυο της κινητής τηλεφωνίας ξηράς GSM, και τα δορυφορικά δίκτυα. Στα δίκτυα αυτά θα στηρίζονται οι υπηρεσίες (όπως π.χ. το internet), και πάνω σ αυτές οι διάφορες κατηγορίες εφαρµογών (π.χ.τηλε-εκπαίδευση, τηλε-εργασία). Βέβαια, ειδικά για την περίπτωση του ISDN υπάρχουν σήµερα αρκετές αµφισβητήσεις, καθώς η καθυστέρηση της ανάπτυξης του δικτύου αυτού έχει προσφέρει χώρο για την ανάπτυξη άλλων ανεξάρτητων δικτύων τα οποία διασυνδεόµενα µεταξύ τους βάσει της πολιτικής της Παροχής Ανοιχτού ικτύου (Open Network Provision: ONP) εν πολλοίς υποκαθιστούν τις λειτουργίες που θα προσέφερε το ISDN. Μια κατεύθυνση στη λογική αυτή είναι η δηµιουργία του "Έξυπνου ικτύου" (Intelligent Network) (βλ. R.Mansel, 1993). Παρ όλ αυτά το δίκτυο ISDN εξακολουθεί να έχει εν δυνάµει πολλά πλεονεκτήµατα για τις µικροµεσαίες επιχειρήσεις και άλλους καταναλωτές αποτελώντας µια σοβαρή εκδοχή για τις απαιτήσεις που ενέχουν οι διαδικασίες της χωρικής ανάπτυξης. Το πρόβληµα που µέχρι σήµερα έχει τεθεί από το σχεδιασµό της νέας Ευρωπαϊκής υποδοµής δεν είναι όµως µόνο τεχνικό, αλλά ίσως περισσότερο φιλοσοφικό και πολιτικό µε τις εξής έννοιες: πρώτον αµφισβητείται η συνολική αυτή κατεύθυνση ως νέος τρόπος ζωής για την ανθρωπότητα. Ο ίδιος ο M. Bangemann θεωρεί ότι "η Κοινωνία της Πληροφορίας είναι στενά συνδεδεµένη µε ένα νέο τύπο κοινωνικής συµπεριφοράς: περισσότερη ατοµικότητα και ευελιξία" (M. Bangemann, 1994:10), πράγµα που για µεν την Ευρωπαϊκή Επιτροπή που εκφράζει µπορεί να είναι αυτονόητο, αλλά δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι είναι εξ ίσου αυτονόητο για την πλειονότητα των Ευρωπαίων πολιτών. εύτερον (αν συµφωνήσει κανείς µε την παραπάνω κατεύθυνση της Επιτροπής) προκύπτει νέα αµφισβήτηση, αυτή της δυνατότητας της παροχής της τηλεµατικής υποδοµής, και πιο συγκεκριµένα των υπηρεσιών, µε ίσους όρους σε όλους τους πολίτες και σε όλες τις γεωγραφικές περιοχές της Ευρώπης. Αλλά ακόµα και αν θεωρητικά αυτό µπορεί να γίνει, ή να σχεδιαστεί για να γίνει έτσι, προκύπτει η τρίτη αµφισβήτηση εάν όλοι οι πολίτες και οι περιοχές θα έχουν ίση δυνατότητα χρήσης της υποδοµής και των υπηρεσιών, έστω και µε τα µέτρα της επίδειξης, εκπαίδευσης και κατάρτισης, κ.λπ. που λαµβάνονται συνοδευτικά µε την προώθηση του εγχειρήµατος. Οι διαφοροποιήσεις της ελληνικής κυβέρνησης έρχονται µεν να απαντήσουν σε κάποια από τα προβλήµατα αυτά, αλλά δεν θίγουν το ζήτηµα στη ρίζα του. Ένα όµως τελευταίο αλλά όχι λιγότερο σηµαντικό θέµα είναι αυτό της γεωγραφικής διάστασης των παραπάνω. Είναι γεγονός ότι δεν υπάρχουν ούτε µπορούν να 8
υπάρξουν "ίσες" περιφέρειες. Υπάρχει όµως η διαδικασία σύγκλισης και ολοκλήρωσης που συνθέτει την έννοια της συνοχής, όπως αυτή έχει τεθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Η ίδια όµως η επιδίωξη της συνοχής, ως Ευρωπαϊκή πολιτική, αποτελεί και µεθόδευση παρέµβασης για τις χώρες και τις περιφέρειες εκείνες που θεωρούνται λιγότερο ανεπτυγµένες, συνολικά, ή σε διάφορους επί µέρους τοµείς όπως είναι και η Κοινωνία της Πληροφορίας. Η εν προκειµένω όµως παρεµβατική πολιτική (της συνοχής) έρχεται σε αντίθεση µε τις επιταγές πολιτικών όπως αυτή του τύπου Bangemann που ρέπουν περισσότερο στην σχεδόν πλήρη αυτονοµία της αγοράς περιορίζοντας το δηµόσιο στις ελάχιστες ρυθµιστικές αρµοδιότητες. Ο αντίλογος θα ήταν βέβαια, ότι οι µεγάλες επιχειρήσεις προκειµένου να εξασφαλίσουν αγορές ευνοούν την ανάπτυξη των περιφερειών. Όµως, τότε η ανάπτυξη κλίνει προς τις κατευθύνσεις που οι επιχειρήσεις αυτές επιλέγουν, διότι το ερώτηµα που τίθεται γι αυτές είναι η επίτευξη του µέγιστου κέρδους. Στο βαθµό που το µέγιστο κέρδος µπορεί να επιτευχθεί µε την απλή πώληση προϊόντων και υπηρεσιών δεν υφίσταται λόγος ανάληψης συνθετότερων λειτουργιών από τις (ή στις) λιγότερο ανεπτυγµένες περιφέρειες. Συµπεράσµατα Ο εξοπλισµός των περιφερειών µε δικτυακές υποδοµές και η διαθεσιµότητα σχετικών υπηρεσιών δεν αποτελούν τα µοναδικά στοιχεία χωρικής διαφοροποίησης. Οι ταχύτατες τεχνολογικές εξελίξεις καθιστούν εξ ίσου αν όχι περισσότερο σηµαντικές τις διαφοροποιήσεις εν σχέσει µε τις διαβαθµίσεις των δυνατοτήτων χρήσης και παρέµβασης στο επίπεδο των δικτύων και υπηρεσιών. Η εν πάσει περιπτώσει διαφοροποιηµένη εξάπλωση των δικτύων και υπηρεσιών θέτει από τη µια πλευρά το ζήτηµα της υπερνίκησης των εµποδίων, και από την άλλη το ερώτηµα της έκτασης και του τρόπου της διαθεσιµότητας, δηλαδή το πρόβληµα της καθολικότητας των υπηρεσιών. Η πολιτική της ΕΕ προς τη φιλελευθεροποίηση δεν απαντά στα χωρικά ζητήµατα που προκύπτουν, ενώ ταυτόχρονα ενέχει διαφόρους κινδύνους που αφορούν σε ζητήµατα δηµοκρατίας και συνοχής, όπως και σε ζητήµατα ουσιαστικών δυνατοτήτων συµµετοχής στην κοινωνία της πληροφορίας. Κατά συνέπειαν, το χωρικό πρόβληµα που προκύπτει από την ανάπτυξη της τηλεµατικής έχει πολλές διαστάσεις µε αιχµή τα προβλήµατα που άπτονται των τεχνικών, οικονοµικών δυνατοτήτων χρήσης, και της προστασίας των ιδιαιτεροτήτων. Οι δυνατότητες που κατακτούν οι διάφορες χωρικές ενότητες µέσα στο παραπάνω πλαίσιο καθορίζουν σε σηµαντικό βαθµό την αντικειµενική βάση για ανάπτυξη καινοτοµικών δραστηριοτήτων σε δύο επίπεδα: το πρώτο αφορά στη χρήση των δυνατοτήτων που παρέχει η τηλεµατική. Οι δυνατότητες αυτές εκτείνονται σε όλους τους τοµείς της οικονοµικής δραστηριότητας και αφορούν στην καινοτοµία τόσο στα προϊόντα, όσο και στις διαδικασίες παραγωγής. Το δεύτερο επίπεδο αφορά στην ανάπτυξη της ίδιας της τηλεµατικής (δίκτυα και υπηρεσίες). Προεξάρχοντα ρόλο και στα δύο επίπεδα παίζει το γενικό και ειδικό επίπεδο εκπαίδευσης/κατάρτισης που εµπεδώνεται σε κάθε χωρική ενότητα. Η βαθειά και ενσυνείδητη χρήση της τηλεµατικής είναι δυνατό να οδηγήσει σε διαφορετικούς τρόπους ζωής και εργασίας µέσω της προσέλκυσης οικονοµικών δραστηριοτήτων, της νέου τύπου οργάνωσης και δικτύωσης και της υιοθέτησης 9
κατηγοριών υπηρεσιών στους τοµείς της επιχειρησιακής δικτύωσης, της εκπαίδευσης, της υγείας και της διοίκησης. Αυτό είναι ακριβώς το περιβάλλον που ευνοεί την ανάπτυξη της καινοτοµίας. Προκειµένου όµως η καινοτοµική τάση στις παραγωγικές δραστηριότητες να αποτελέσει την κύρια τάση είναι απαραίτητη η συνεκτικότητα των υπηρεσιών και η συµπληρωµατικότητά τους έτσι ώστε να αποτελούν σύστηµα µε ειδικούς κανόνες ρύθµισης που να αφορούν στο µεγαλύτερο δυνατό µέρος της κοινωνίας και παραγωγής ώστε να δηµιουργείται το κατάλληλο περιβάλλον, και η τηλεµατική να είναι κατά το δυνατόν αφοµοιωµένη. Στην περίπτωση αυτή και στο βαθµό που µια χωρική ενότητα τείνει στο άνω δεξιό άκρο του διαγράµµατος δηµιουργούνται οι πρώτες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη ενός χωρικού συστήµατος καινοτοµίας. Ένα τέτοιο χωρικό καινοτοµικό σύστηµα για να ολοκληρωθεί χρειάζεται επιπροσθέτως το απαραίτητο ρυθµιστικό πλαίσιο, τις επενδύσεις στους κατάλληλους τοµείς και κυρίως τη γενική σύλληψη της κατεύθυνσής του. Η Σουµπετεριανή σύλληψη της ατοµικής πρωτοβουλίας του καινοτόµου επιχειρηµατία δεν είναι αυτονόητο ότι στη σηµερινή εποχή µπορεί να γενικευθεί αν δεν συνοδευτεί από την ένταξή της σε ένα ευρύτερο πλαίσιο όπου τον κυρίαρχο ρόλο παίζει η πολιτική. Βιβλιογραφικές Αναφορές Bangemann, M., 1994: "Information Technology in Europe: the EC Commission s view". Στο European Information Technology Observatory 94. Frankfurt/Main: EITO. Mansel, R. 1993: The New Telecommunications. London: Sage. Simitis, C., 1994: "Managing Change: the public role in the information society". Speech delivered at the "Information Society and the Transformation of the Enterprise" European Information Technology Conference. Brussels. June. Skayannis, P., 1990: "The General Conditions of Production and Infrastructure: the case of post civil-war Greece". D.Phil. University of Sussex. Σκάγιαννης, Π., 1992: "Καθεστώτα Συσσώρευσης και Μεταβολή των Γενικών Συνθηκών Παραγωγής και των Υποδοµών: χωρικές διαστάσεις". ΤΟΠΟΣ, τοµ.4. ΑΠΑΠ/Οδυσσέας. Αθήνα. Σκάγιαννης, Π., 1994: Πολιτική Προγραµµατισµού των Υποδοµών. Αθήνα: Σταµούλης. ΥΒΕΤ, 1994: "Η Ελληνική Στρατηγική στην Κοινωνία της Πληροφορίας: εργαλείο για την απασχόληση, την ανάπτυξη και την ποιότητα ζωής". mimeo. Χαραλαµπίδου, Β., 1995: "Επιχειρήσεις Κοινής Ωφελείας: οριστικά µένουν στο ηµόσιο. Συντάσσεται Ευρωπαϊκή Χάρτα για τους όρους λειτουργίας". Το Βήµα 21 Μαΐου: 21Ε3. Αθήνα. Γενική Βιβλιογραφία EΕΚ, 1993: "Ανάπτυξη, Ανταγωνιστικότητα και Απασχόληση: οι προκλήσεις και η αντιµετώπισή τους για τη µετάβαση στον 21ο αιώνα. Λευκό Βιβλίο". ελτίο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Συµπλήρωµα 6/93. Λουξεµβούργο: ΥΕΕΕΚ. 10
EC "Europe and the global information society. Recommendations to the European Council" (the Bangemann Committee Report). 26 May 1994. mimeo. EC "The Information Society in Europe: a first assessment since Corfu". December 1994. mimeo. EC "I&T Magazine, News Review", Winter 1994-1995 (DGIII and DG XIII/7). European Commission". EC- ESDP, 1994: "General Contents of the European Spatial Development Perspective". Committee on Spatial Development and ESPD Working Group. May 31. mimeo. EC- Millan, 1994: "Η Ευρωπαϊκή Επικράτεια µετά το Maastricht". Σχέδιο ανακοίνωσης του Επιτρόπου κ. Millan για την άτυπη συνεδρίαση του Συµβουλίου Υπουργών Χωροταξίας. Κέρκυρα, 4 Ιουνίου. mimeo. Καράγιωργας,.Π., 1981: ηµόσια Οικονοµική. 2 τόµοι. Αθήνα: Παπαζήσης. Läpple, D. 1973: Staat und Allgemeine Produktionsbedingungen. Grundlagen zur Kritik der Infrastrukturtheorien. Westberlin: VSA. Marx, K. εκδ. 1973: Grundrisse. Middlesex: Pelican. Musgrave R. and Musgrave P. 1980: Public Finance in Theory and Practice. Tokyo: McGraw-Hill Kogakusha. Σηµίτης, Κ., 1995: Η Βιοµηχανική Στρατηγική προς µια Nέα Αναπτυξιακή Τροχιά (οµιλίες-συνεντεύξεις). Αθήνα: ΥΒΕΤ. Φωτόπουλος, Τ., 1995: "Η Ελλάδα των Υπηρεσιών και η Κοινωνία της Πληροφόρησης". Ελευθεροτυπία, 13 Μαΐου, σελ. 9. Αθήνα Walker, A. 1984: "The Political Economy of Privatisation". Στο Le Grand, J. and Robinson, R. (επιµ.) Privatisation and the Welfare State. London: Unwin Hyman. 11