ΣΤΕΓ ΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΡΑΜΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ

ΣΤΕΓ ΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΡΑΜΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙA ΜΕ ΘΕΜΑ : " Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΗΣ ΣΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΤΗΣ ΔΡΑΜΑΣ, Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ: ΤΟ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΟΙΚΗΜΑ ΤΖΗΜOY ΤΥΡHΝΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ ΝΙΚΟΛΕΤΤΑ ΧΑΡΙΤΙΔΟΥ ΜΑΡΙΑ ΔΡΑΜΑ 2008

Η παρούσα πτυχιακή εργασία είναι αφιερωμένη στους γονείς μας 1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στα πλαίσια της πτυχιακής εργασίας των σπουδαστριών κατά αλφαβητική σειρά, Τυρηνοπούλου Μαργαρίτα, Φουντούλη Νικολέττα και Χαριτίδου Μαρία συντάχθηκε μελέτη για την ενσωμάτωση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στο αστικό τοπίο, που αντλήθηκε ως θέμα από το εργαστήριο της Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής του ΤΕΙ Καβάλας Παράρτημα Δράμας Τμήμα Αρχιτεκτονικής Τοπίου. Η έρευνα για τη μελέτη, ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 2007 και ολοκληρώθηκε τον Φεβρουάριο του έτους 2008. Σε αυτό το σημείο θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον επιβλέποντα καθηγητή μας Κύριο Σπιτάλα Νικόλαο καθηγητή του ΤΕΙ Αρχιτεκτονικής Τοπίου και υπεύθυνο του εργαστηρίου της Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής τόσο για την επιστημονική του καθοδήγηση όσο και για τους ωφέλιμους διαλόγους που είχαμε κατά τη διάρκεια της εργασίας, την κα. Τζήμου Μαρία ιδιοκτήτρια της οικίας καθώς και τον καθηγητή Γεωργιάδη Νικόλαο υπεύθυνο του μαθήματος Ιστορία τέχνης για τις πολύτιμες συμβουλές του. Τυρηνοπούλου Μαργαρίτα Φουντούλη Νικολέττα Χαριτίδου Μαρία 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΔΡΑΜΑΣ 2.1. Ορισμοί 2.2. Το νομικό πλαίσιο που διέπει τα διατηρητέα κτίρια.. 2.3. Γενικά.. 2.4. Πολιτικές για την αρχιτεκτονική και το αστικό περιβάλλον στην Ελλάδα. 2.5 Ιστορική εξέλιξη της αρχιτεκτονικής κατά περιόδους 2.6 Η εικόνα της πόλης 2.7 Αρχιτεκτονική της πόλης Κατοικίες ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΛΛΩΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ 3.1. Παραδείγματα εσωτερικού 3.2. Παραδείγματα εξωτερικού 3.3. Συμπεράσματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 4.1 Τοπογραφία 4.2 Κλιματολογικά στοιχεία 4.3.Θέση της πόλης : Γεωγραφική και πολιτική θέση, Θέση της οικίας Τζήμου. 4.4.Σύντομο ιστορικό της οικίας Τζήμου 4.5.Περιγραφή του κτιρίου 4.6.Ανάλυση του εσωτερικού χώρου 4.7.Ανάλυση του περιβάλλοντα χώρου. 4.8.Ανάλυση της γύρω περιοχής της οικίας 4.9. Δυνατά και Αδύνατα σημεία 4.10. Ιδεόγραμμα (Master plan) 4.11. Συμπεράσματα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ 5.1.Διαμόρφωση εναλλακτικών λύσεων για αριστοποίηση της χρήσης 5.2.Αξιολόγηση των εναλλακτικών λύσεων 5.3.Επιλογή και αιτιολόγηση της λύσης 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΣΥΝΘΕΣΗ 6.1. Γενικά χαρακτηριστικά περιοχής παρέμβασης 6.2.Φυτοτεχνική Μελέτη 6.2.1. Προεργασία Φυτεύσεις 6.2.2. Κατάλογος νέων φυτών 6.2.3. Σπορά χλοοτάπητα 6.3.Μελέτη Άρδευσης 6.3.1.Δίκτυο άρδευσης 6.3.2.Επιλογή διατομών 6.3.3. Διάταξη δικτύου 6.3.4. Τεχνικές προδιαγραφές φυτικών υλικών του αρδευτικού δικτύου 6.3.4.1. Προγραμματιστής 4 στάσεων 6.3.4.2. Ηλεκτροβάνα 1 6.3.4.3. Καλώδια NYY 6.4.Μελέτη Φωτισμού ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΓΕΝΙΚΟΣ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ.. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Γλωσσάρι αρχιτεκτονικών όρων 2. Πίνακες 3. Χάρτες 4. Φωτογραφικό υλικό 5.Σκαρίφημα λεπτομερειών άρδευσης 6.Νομογράφημα απωλειών πιέσεως σωλήνων Helithen R 6 και 9 ATM 7. Σχέδια ανάλυσης και σύνθεσης 4

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα πτυχιακή παρουσιάζεται η παραδοσιακή αρχιτεκτονική και η ενσωμάτωση της στο αστικό τοπίο της Δράμας και πιο συγκεκριμένα αφορά την περίπτωση της οικίας Τζήμου. Ο νομός Δράμας είναι από τις πόλεις εκείνες που από το τελευταίο τέταρτο του 19 ου αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται οι επιδράσεις του νεοκλασικισμού στη μορφολογία των κτισμάτων. Ο νομός της Δράμας με το μεγαλύτερο ποσοστό γεωργικής γης και αρδευόμενων εκτάσεων χαρακτηρίζεται από το ενεργειακό, υδατικό, δασικό και εργατικό δυναμικό. Η περιοχή μειονεκτεί στις υποδομές οι οποίες είναι ανεπαρκείς, στο εκπαιδευτικό και ερευνητικό δυναμικό το οποίο είναι χαμηλό καθώς και στη προσιτότητα και πρόσβαση από τη λοιπή χώρα. Η κοινοτική πρωτοβουλία για τη δημιουργία βαλκανικής πινακοθήκης έχει ως βασικό σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων μέσω της υλοποίησης πλέγματος δράσεων. Η μελέτη αυτή προσπαθεί να ενώσει την παραδοσιακή αρχιτεκτονική με το αστικό περιβάλλον και την κοινοτική πρωτοβουλία ώστε να μπορέσει ο αναγνώστης να καταλάβει ότι ο συνδυασμός αυτός συντελεί στην ανάπτυξη της ανταγωνιστικότητας, στην ανακάλυψη νέων πηγών εισοδήματος και στην παράλληλη προστασία της φυσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς του νομού Δράμας. 5

Λέξεις κλειδιά: ενσωμάτωση,αρχιτεκτονική,παραδοσιακό,παραδοσιακή αρχιτεκτονική, αστική αρχιτεκτονική, διατηρητέα μνημεία. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός της παρούσας πτυχιακής εργασίας είναι η προσπάθεια ένταξης των παραδοσιακών μνημείων στο αστικό περιβάλλον και η προβολή τους για την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης της Δράμας. Εκτός από την εκλογή του συγκεκριμένου θέματος καταλήξαμε στην επιλογή ενός παραδοσιακόυ κτιρίου το οποίο είναι αντιπρωσοπευτικό δείγμα ώστε η πρόταση μας για την ενσωμάτωση του να μπορεί να εφαρμοστεί και σε παρόμοιες περιπτώσεις. Το οίκημα στο οποίο αναφέρεται η παρούσα πτυχιακή είναι η ιδιωτική κατοικία (οικία Τζήμου, Ταξιαρχία) που ξεχωρίζει λόγω της αρχιτεκτονικής και αιθητικής του σημασίας. Η αρχιτεκτονική του κτίσματος αποτελεί παράδειγμα των εκλεκτικιστικών τάσεων που επικράτησαν την περίοδο του μεσοπολέμου στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία. Σήμερα συμβάλλει στην πολιτιστική κληρονομιά της πόλης και στην ιστορική μνήμη των κατοίκων της. 6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Προσέγγιση στο πρόβλημα Για να γίνει επέμβαση σε ένα κτίριο διατηρητέο, είτε με σκοπό την επισκευή είτε κάποια αλλαγή χρήσης, πρέπει να προηγηθούν : - Η γνώση του κτιρίου και των ζημιών (με την αποτύπωσηφωτογράφηση-τεκμηρίωση και την επισήμανση-καταγραφή των ζημιών και του μεγέθους τους) - Η διάγνωση και η ερμηνεία των ζημιών και φθορών - Ο καθορισμός του αντικειμένου της επεμβάσεως Η Μελέτη Η μελέτη περιλαμβάνει ένα μέρος αναλυτικό, ένα μέρος προγραμματισμού και ένα μέρος συνθετικό. Στην ανάλυση εξετάζονται : - ο προσανατολισμός, οι κλιματικοί παράγοντες, το έδαφος - η υγρομετρική και η υγρασιακή κατάσταση - η στατική συμπεριφορά του κτιρίου - η δομή και τα οικοδομικά στοιχεία, και η συμπεριφορά τους σε συνάρτηση με άλλα στοιχεία της οικοδομής - τα υλικά, η φύση τους, και ο τρόπος εφαρμογής τους. Ο προγραμματισμός περιλαμβάνει : - Το κτιριολογικό πρόγραμμα - Την εφαρμογή της νομοθεσίας οικοδομικών έργων και της προστασίαςπεριορισμών - Την ικανοποίηση νεότερων απαιτήσεων : πυρασφάλειαπυροπροστασία, προστασία από βιολογικούς παράγοντες, ηλεκτρομηχανολογικές εγκαταστάσεις κλπ. - Τον προσδιορισμό των προδιαγραφών που πρέπει να ισχύουν για τις επεμβάσεις, τις κατασκευές, τα υλικά και τα τελειώματα. Στο συνθετικό μέρος αναφέρονται : - η επιλογή της προσωρινής λύσης : υποστηρίξεις-αντιστηρίξεις-δεσίματα κλπ. - η επιλογή της οριστικής λύσης και της τεχνικής που θα χρησιμοποιηθεί - ο σχεδιασμός όλων των βοηθητικών κατασκευών που θα απαιτηθούν - ο τελικός σχεδιασμός που συμπληρώνεται από σύνταξη προδιαγραφών, οργάνωση εργοταξίου και κοστολόγηση 7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΔΡΑΜΑΣ 2.1 Ορισμοί Αρχιτεκτονική είναι τόσο η τέχνη όσο και η επιστήμη του σχεδιασμού (με την έννοια της μελέτης, όχι μόνο του γραφικού σχεδίου) και της υλοποίησης κτιρίων. Ένας πιο γενικός ορισμός θα περιλάμβανε τα σχεδιασμό όλων των κτιστών υποδομών στο περιβάλλον, από το μακροσκοπικό επίπεδο του σχεδιασμού πόλεων ως το μικροσκοπικό του σχεδιασμού επίπλων και προϊόντων καθημερινής χρήσης. Η αρχιτεκτονική περιλαμβάνει όχι μόνο το σχεδιασμό αλλά και το προϊόν της υλοποίησης. Ετυμολογικά, ο όρος προέρχεται από το ελληνικό αρχή και τέχνη τεκτονική (κατασκευή/δημιουργία).( Αναστασίου Κ. Ορλανδού, Ιωάννου Ν. Τραύλου, Αθήνα 1986 ). Παραδοσιακό : Η λέξη αυτή εμφανίζεται με δύο έννοιες : α) Αυτό που έχει διαμορφωθεί από παλιά και έχει συγκεκριμένα αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά. β) Αυτό που γίνεται όπως απαιτεί η παράδοση, που συμφωνεί με τα πρότυπα που καθιερώθηκαν από την παράδοση. Παραδοσιακή αρχιτεκτονική είναι η αρχιτεκτονική που έχει διαμορφωθεί από παλαιότερους χρονους και έχει συγκεκριμένα αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά. Αστική αρχιτεκτονική είναι η αρχιτεκτονική που διαμορφώνεται μέσα στον αστικό ιστό. Διατηρητέα μνημεία : Στο ειδικό καθεστώς προστασίας των μεταγενέστερων του έτους 1830 κτιρίων, βάσει των Νόμων 5351/32 και 1469/50, μπορούν να υπαχθούν, με την ιδιότητά τους ως διατηρητέων, δύο κατηγορίες κτισμάτων : τα κτίσματα που χαρακτηρίζονται ως έργα τέχνης και αυτά που έχουν ιστορική σπουδαιότητα. Ως έργα τέχνης χαρακτηρίζονται τα ανθρώπινα δημιουργήματα που έχουν καλλιτεχνική ιδιαιτερότητα, που προκαλούν στο θεατή αισθητική απόλαυση. Ιστορικής σημασίας είναι τα κτίσματα που συνδέονται με σπουδαίο ιστορικό γεγονός ή με το βίο μιας ιστορικής προσωπικότητας ή όσα έχουν 8

σπουδαιότητα για την ιστορία της αρχιτεκτονικής. Στην τελευταία περίπτωση πρέπει οπωσδήποτε να συντρέχει και η προϋπόθεση της ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας του έργου. Ο χαρακτηρισμός ενός οικοδομήματος ως ιστορικού και διατηρητέου είναι δυνατόν να αφορά όχι μόνο το κτίριο καθαυτό αλλά και τον εσωτερικό του χώρο ως ενιαίο σύνολο, που περιλαμβάνει την επίπλωση και, γενικώς, τα κινητά πράγματα που βρίσκονται στο χώρο αυτό και συνδέονται με ορισμένη χρήση του, εφόσον ο συγκεκριμένος αυτός χώρος, ως ενιαίο σύνολο, συνδέεται με την κοινωνική ή πολιτική ιστορία του νεότερου ελληνικού κράτους ή ορισμένης περιοχής και η διατήρηση της χρήσεώς του αυτής συμβάλλει στη διαφύλαξη της ιστορικής μνήμης. Ο πιο πάνω χαρακτηρισμός δεν αποκλείεται σε περίπτωση κατά την οποία τα κινητά πράγματα που βρίσκονται στον εσωτερικό χώρο του κτιρίου ανήκουν σε πρόσωπο άλλο από τον ιδιοκτήτη του τελευταίου. Επιπλέον, ο χαρακτηρισμός κτισμάτων ως διατηρητέων μπορεί να αφορά όχι μόνο σε συγκεκριμένο κτίσμα αλλά και στο χώρο ο οποίος το περιβάλλει, αν έχει και αυτός ιδιαίτερο ιστορικό χαρακτήρα ή αισθητική αξία ή τέλει σε αναπόσπαστη ενότητα με αυτό. Ως αρχαία, κατά την έννοια του Νόμου 5351/32, προστατεύονται τα έργα αρχιτεκτονικής και άλλης τέχνης, κινητά και ακίνητα, τα οποία κατάγονται από τους αρχαιότερους χρόνους, από την πρώτη εποχή του χριστιανισμού και του μεσαιωνικού ελληνισμού(βυζαντινά).(πομιδα ). Ενσωμάτωση : σύμφωνα με την αρχιτεκτονική ορολογία σημαίνει η αλλαγή χρήσης ενός κτιρίου από ιδιωτική σε δημόσια, για αστικό, φυσικό τοπίο κτλ. 9

2.2. Το νομικό πλαίσιο που διέπει τα διατηρητέα κτίρια NΟΜΟΣ 1577/1985, όπως αντικαταστάθηκε με το ΝΟΜΟ 2831/2000 "Τροποποίηση των διατάξεων του ν. 1577/1985 "Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός" και άλλες πολεοδομικές διατάξεις" (ΦΕΚ 140/Α'/13.6.2000) Άρθρο 4 Προστασία αρχιτεκτονικής και φυσικής κληρονομιάς. (1) 1. Με προεδρικά διατάγματα, που εκδίδονται με πρόταση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων ή του κατά περίπτωση αρμόδιου Υπουργού, ύστερα από αιτιολογική έκθεση της κατά περίπτωση αρμόδιας υπηρεσίας του, γνώμη του αρμόδιου Συμβουλίου Χωροταξίας, Οικισμού και Περιβάλλοντος ή του κατά περίπτωση αρμόδιου Συμβουλίου του αρμόδιου Υπουργείου και του Α.Π.Α.Σ. εάν ζητηθεί από τον Υπουργό και γνώμη του οικείου δημοτικού ή κοινοτικού συμβουλίου, με σκοπό τη διατήρηση και ανάδειξη της ιδιαίτερης ιστορικής, πολεοδομικής, αρχιτεκτονικής, λαογραφικής, κοινωνικής και αισθητικής φυσιογνωμίας τους, μπορεί να χαρακτηρίζονται: α) οικισμοί ή τμήματα πόλεων ή οικισμών ή αυτοτελή οικιστικά σύνολα εκτός αυτών, ως παραδοσιακά σύνολα, β) χώροι, τόποι, τοπία ή ζώνες ιδιαίτερου κάλλους και φυσικοί σχηματισμοί που συνοδεύουν ή περιβάλλουν ακίνητα καιστοιχεία αρχιτεκτονικής κληρονομιάς ως χώροι, τόποι ή ζώνες προστασίας των παραδοσιακών συνόλων, όπως και αυτοτελείς φυσικοί σχηματισμοί ανθρωπογενούς χαρακτήρα, εντός ή εκτός οικισμών, ως περιοχές που έχουν ανάγκη ιδιαίτερη προστασία, και να θεσπίζονται ειδικοί όροι και περιορισμοί δόμησης και να καθορίζονται χρήσεις, κατά παρέκκλιση από τις διατάξεις του νόμου αυτού και από κάθε άλλη γενική ή ειδική διάταξη, με την επιφύλαξη των διατάξεων του άρθρου 9 του π. δ. 437/1985 "Καθορισμός και ανακατανομή αρμοδιοτήτων των 10

Υπουργείων" (ΦΕΚ 157 Α'). Αν η γνώμη του δημοτικού ή κοινοτικού συμβουλίου δεν περιέλθει στην αρμόδια υπηρεσία του κατά περίπτωση αρμόδιου Υπουργείου σε διάστημα δυο (2) μηνών από την λήψη του σχετικού εγγράφου από αυτόν, το διάταγμα εκδίδεται και χωρίς τη γνωμοδότηση αυτή. Ο χαρακτηρισμός σύμφωνα με την περίπτωση β', εφόσον δεν θεσπίζονται ειδικοί όροι, μορφολογικοί περιορισμοί δόμησης και χρήσεις γης, μπορεί να γίνεται με απόφαση του κατά περίπτωση αρμόδιου Υπουργού, ύστερα από αιτιολογική έκθεση της αρμόδιας υπηρεσίας του Υπουργείου, που δημοσιεύεται στην εφημερίδα της Κυβερνήσεως. 2. α) Με απόφαση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων ή του κατά περίπτωση αρμόδιου Υπουργού που εκδίδεται σύμφωνα με αιτιολογική έκθεση της αρμόδιας υπηρεσίας του Υπουργείου, που δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, μπορεί να χαρακτηρίζονται ως διατηρητέα, μεμονωμένα κτίρια ή τμήματα κτιρίων ή συγκροτήματα κτιρίων, ως και στοιχεία του περιβάλλοντος χώρου αυτών, όπως αυλές, κήποι, θυρώματα και κρήνες, καθώς και μεμονωμένα στοιχεία πολεοδομικού (αστικού ή αγροτικού) εξοπλισμού ή δικτύων, όπως πλατείες, κρήνες, διαβατικά, λιθόστρωτα, γέφυρες που βρίσκονται εντός ή εκτός οικισμών, για τον σκοπό που αναφέρεται στην προηγούμενη παράγραφο και να καθορίζονται ειδικοί όροι προστασίας και περιορισμοί δόμησης και χρήσης, κατά παρέκκλιση από τις διατάξεις του νόμου αυτού και από κάθε άλλη γενική ή ειδική διάταξη. Με όμοια απόφαση μπορεί να χαρακτηρίζεται ως διατηρητέα η χρήση ακινήτου με ή χωρίς κτίσματα εντός ή εκτός οικισμών. Η παραπάνω έκθεση αποστέλλεται στην αρμόδια πολεοδομική υπηρεσία και στον οικείο δήμο ή κοινότητα, ο οποίος εντός πέντε (5) ημερών από τη λήψη της υποχρεούται να την αναρτήσει στο δημοτικό ή κοινοτικό κατάστημα. Για την ανάρτηση αυτή δημοσιεύεται από το σχετικό δήμο ή κοινότητα σχετική πρόσκληση προς τους ενδιαφερόμενους σε μια τοπική εφημερίδα, αν εκδίδεται ή σε μια εφημερίδα της πρωτεύουσας του νομού. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να διατυπώσουν αντιρρήσεις προς την αρμόδια υπηρεσία του κατά περίπτωση αρμόδιου Υπουργείου μέσα σε προθεσμία είκοσι (20) ημερών από την ημερομηνία δημοσίευσης της πρόσκλησης. Αν ο δήμος ή η κοινότητα δεν τηρήσει όσα αναφέρονται προηγουμένως, η περαιτέρω διαδικασία χαρακτηρισμού συνεχίζεται νόμιμα μετά την πάροδο ενός μηνός από την αποστολή της έκθεσης στο δήμο ή την κοινότητα. Η παραπάνω διαδικασία μπορεί να παραλείπεται 11

εφόσον η έκθεση κοινοποιηθεί απευθείας στον ενδιαφερόμενο. Στην τελευταία αυτή περίπτωση ο ενδιαφερόμενος μπορεί να διατυπώσει τις αντιρρήσεις του μέσα σε ένα μήνα από την κοινοποίηση της έκθεσης. β)από την κοινοποίηση της αιτιολογικής έκθεσης για το χαρακτηρισμό κτιρίου ως διατηρητέου, απαγορεύεται κάθε επέμβαση στο εν λόγω κ0τίριο για χρονικό διάστημα ενός έτους ή μέχρι τη δημοσίευση της σχετικής απόφασης ή τη γνωστοποίηση στην αρμόδια πολεοδομική υπηρεσία για τη μη περαιτέρω προώθηση της σχετικής διαδικασίας χαρακτηρισμού. Οικοδομικές εργασίες που εκτελούνται στο προς χαρακτηρισμό κτίριο με οικοδομική άδεια που εκδόθηκε πριν από την κοινοποίηση της αιτιολογικής έκθεσης, διακόπτονται. Όταν ολοκληρωθεί η προβλεπόμενη διαδικασία και το κτίριο κριθεί διατηρητέο, τότε το όποιο κόστος της οικοδομικής άδειας, καθώς και των εργασιών οι οποίες έχουν προηγηθεί της διακοπής και αντιβαίνουν στους όρους κήρυξης του κτιρίου ως διατηρητέου, επιβαρύνουν το Ειδικό Ταμείο Εφαρμογής Ρυθμιστικών Πολεοδομικών Σχεδίων (Ε.Τ.Ε.Ρ.Π.Σ.). Με απόφαση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημόσιων Έργων καθορίζονται οι λεπτομέρειες εφαρμογής της διάταξης αυτής. 3. Με απόφαση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημόσιων έργων, ύστερα από γνωμοδότηση του Α.Π.Α.Σ., μπορεί να καθορίζονται: α) κατηγορίες διατηρητέων και κριτήρια αξιολόγησης για την υπαγωγή των προς χαρακτηρισμό κτιρίων στις κατηγορίες αυτές, β) ειδικότεροι όροι και περιορισμοί ως προς τις δυνατότητεςεπέμβασης επί των διατηρητέων κτιρίων κατά κατηγορία, γ) μεταβατικές διατάξεις ως προς το καθεστώς των ήδη χαρακτηρισμένων κτιρίων ως διατηρητέων, σε σχέση με την κατάταξη σε κατηγορίες και τις δυνατότητες επέμβασης επί αυτών. Με απόφαση του κατά περίπτωση αρμόδιου Υπουργού, μετά από γνωμοδότηση του αρμόδιου Συμβουλίου, μπορεί να καθορίζονται επί μέρους περιοχές της χώρας και οικισμοί ή τμήματα αυτών, εντός των οποίων έχουν εφαρμογή οι διατάξεις των ανωτέρων. 4. α) Αιτήσεις οικοδομικών αδειών για την ανέγερση οικοδομών ή 12

προσθηκών σε υφιστάμενα κτίρια σε όμορα ακίνητα διατηρητέων κτιρίων παραπέμπονται υποχρεωτικώς στην πρωτοβάθμια Ε.Π.Α.Ε. της αρμόδιας πολεοδομικής υπηρεσίας για έγκριση, με κριτήριο την προστασία και ανάδειξη της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας του διατηρητέου κτιρίου. β) Με τη διαδικασία που καθορίζεται στην παράγραφο 2 περίπτωση α' μπορεί να οριστούν ειδικοί όροι και περιορισμοί δόμησης ή χρήσης κατά παρέκκλιση από κάθε γενική ή ειδική διάταξη και σε ακίνητα που είναι όμορα με τα διατηρητέα κτίρια ή σε ζώνες γύρω από αυτά, για την προστασία και την ανάδειξη των διατηρητέων κτιρίων. Εφόσον με τους παραπάνω όρους και περιορισμούς δεν μπορεί να εξαντληθεί ο ισχύων συντελεστής δόμησης του υπόψη ομόρου ακινήτου ή αυτού που βρίσκεται μέσα στην παραπάνω ζώνη, για το ακίνητο αυτό εφαρμόζονται οι διατάξεις για τη μεταφορά συντελεστή δόμησης, που ισχύουν για τα ακίνητα και διατηρητέα κτίρια. 5. α) Ακίνητα και στοιχεία αρχιτεκτονικής κληρονομιάς ανακατασκευάζονται στην αρχική τους μορφή αν έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα ή έχει κινηθεί γι αυτά η διαδικασία χαρακτηρισμού τους ως διατηρητέων με την κοινοποίηση στους ενδιαφερόμενους ή στον οικείο δήμο ή κοινότητα της αιτιολογικής έκθεσης χαρακτηρισμού και βρίσκονται σε κατάσταση επικινδύνου ετοιμορροπίας και επιβάλλεται η κατεδάφισή τους, εφόσον δεν υφίσταται η δυνατότητα άμεσης αποσόβησης του κινδύνου με ηπιότερα μέτρα, όπως αντιστηρίξεις, υποστηλώσεις, επισκευές, μερικές κατεδαφίσεις. Η ανακατασκευή γίνεται βάση λεπτομερούς μελέτης αποτύπωσης και φωτογραφικής και κάθε άλλης δυνατής τεκμηρίωσης της υφιστάμενης κατάστασης που απαιτείται πριν από την υλοποίηση των μέτρων που επιβάλλονται από το σχετικό πρωτόκολλο επικινδύνου ετοιμορροπίας και κατεδάφισης του κτιρίου, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 7 του π.δ. 13/22.4.1929 (ΦΕΚ 153 Α') "περί επικίνδυνων οικοδομών". Στη μελέτη αποτύπωσης προσδιορίζονται και όλα τα αρχιτεκτονικά μέλη ή τμήματα του κτιρίου που φέρουν γλυπτικό ή επίπλαστο διάκοσμο και τα οποία διασώζονται κατά την κατεδάφιση για να χρησιμοποιηθούν στην ίδια θέση ή ως πρότυπα στην ανακατασκευή του κτιρίου. Η ανακατασκευή εγκρίνεται με απόφαση του κατά περίπτωση Υπουργού, που εκδίδεται ύστερα από αιτιολογική έκθεση της αρμόδιας Υπηρεσίας του. β) Διατηρητέα κτίρια τα οποία έχουν κατεδαφιστεί από γεγονότα που οφείλονται σε ανωτέρα βία, όπως σεισμό, πυρκαγιά, πλημμύρα ή 13

κρίνονται κατεδαφιστέα με πρωτόκολλα επικινδύνως ετοιμορρόπου οικοδομής, επανακατασκευάζονται σύμφωνα με τις διατάξεις του προεδρικού διατάγματος της 15.4.1988 (ΦΕΚ 317 Δ'). γ) Οι διατάξεις της παραγράφου 4 του άρθρου 32 του ν. 1337/1983 έχουν εφαρμογή για τα διατηρητέα κτίρια που αναφέρονται στην παράγραφο 2α, καθώς και για τα κτίρια για τα οποία έχει κοινοποιηθεί στον ενδιαφερόμενο ή στον οικείο δήμο ή κοινότητα ή πολεοδομική υπηρεσία αιτιολογική έκθεση για το χαρακτηρισμό τους ως διατηρητέων. Οι ίδιες διατάξεις έχουν εφαρμογή και για τα κτίρια εκείνα, για τα οποία εκδίδεται πρωτόκολλο επικινδύνως ετοιμορρόπου οικοδομής, μετά την κοινοποίηση της αιτιολογικής έκθεσης χαρακτηρισμού τους ως διατηρητέων. 6. Με απόφαση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημόσιων Έργων ή του κατά περίπτωση αρμόδιου Υπουργού, που δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, μπορεί να αναστέλλεται για χρονικό διάστημα έως ένα έτος, σε οικισμούς ή τμήματά τους, σε περιοχές εκτός οικισμών ή σε μεμονωμένα ακίνητα εντός ή εκτός οικισμών, η έκδοση οικοδομικών αδειών, κάθε εργασία ανέγερσης νέων κτιρίων, κατεδάφισης, προσθήκης, αλλαγής εξωτερικής εμφάνισης υφιστάμενων κτιρίων και διαμόρφωσης των κοινόχρηστων χώρων, ή να επιβάλλονται όροι για την εκτέλεση των εργασιών αυτών με σκοπό τη σύνταξη πολεοδομικής μελέτης ή και ειδικού κανονισμού δόμησης για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η αναστολή μπορεί να παραταθεί για ένα ακόμα έτος, εφόσον οι σχετικές μελέτες έχουν προοδεύσει σημαντικά και προκύπτει αυτό τεκμηριωμένα. 7. Αίτηση για κατεδάφιση, επισκευή ή προσθήκη σε κτίριο που κατά την κρίση της πολεοδομικής υπηρεσίας μπορεί να χαρακτηριστεί ως διατηρητέο, παραπέμπονται στην πρωτοβάθμια Ε.Π.Α.Ε. Η παραπομπή αυτή είναι υποχρεωτική αν το κτίριο βρίσκεται σε παραδοσιακό οικισμό. Αν η επιτροπή κρίνει ότι η επισκευή δεν θίγει το κτίριο ή ότι δεν συντρέχει λόγος να κινηθεί η διαδικασία χαρακτηρισμού του κτιρίου ως διατηρητέου, προωθείται η διαδικασία λοιπής οικοδομικής άδειας αν συντρέχουν και οι λοιπές νόμιμες προϋποθέσεις. Σε κάθε άλλη περίπτωση, με αιτιολογημένη έκθεση της Ε.Π.Α.Ε. αποστέλλεται στην αρμόδια υπηρεσία του κατά περίπτωση αρμόδιου Υπουργείου. Στην περίπτωση αυτή η άδεια χορηγείται όταν γνωστοποιηθεί στην πολεοδομική υπηρεσία ότι το κτίριο δεν κρίνεται διατηρητέο ή έχουν παρέλθει δώδεκα (12) μήνες από την κατάθεση του σχετικού φακέλου 14

κατεδάφισης στην αρμόδια υπηρεσία του κατά περίπτωση αρμόδιου Υπουργείου, χωρίς να εκδοθεί απόφαση χαρακτηρισμού του κτιρίου ως διατηρητέου. Ειδικότερα με απόφαση του κατά περίπτωση αρμόδιου Υπουργού και για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, μπορούν να καθορίζονται περιοχές εντός ή εκτός παραδοσιακών οικισμών εντός των οποίων οι αιτούμενες άδειες κατεδάφισης υποχρεωτικά παραπέμπονται στην πρωτοβάθμια Ε.Π.Α.Ε., μετά τη γνωμοδότηση της οποίας αποστέλλονται στην υπηρεσία που έχει την αρμοδιότητα χαρακτηρισμού και τηρείται η διαδικασία του προηγούμενου εδαφίου. Άρθρο 9 "7. Το μέγιστο επιτρεπόμενο ύψος του κτιρίου ορίζεται σε συνάρτηση με τον επιτρεπόμενο συντελεστή δόμησης της περιοχής ως εξής: Το μέγιστο ύψος του κτιρίου σε κάθε σημείο των όψεών του μετριέται από την οριστική στάθμη του εδάφους του οικοπέδου ή από τη στάθμη του πεζοδρομίου, αν οι όψεις τοποθετούνται επί της ρυμοτομικής γραμμής και αυτή ταυτίζεται με την οικοδομική γραμμή. Αν δεν είναι δυνατόν να μετρηθεί το μέγιστο ύψος στην όψη του κτιρίου, λόγω εσοχής ορόφου από αυτήν ή λόγω επαφής του κτιρίου στο όριο του οικοπέδου, το μέγιστο ύψος μετριέται από τη στάθμη του φυσικού εδάφους στα σημεία προβολής του ορόφου σε αυτό ή στα σημεία επαφής του κτιρίου με το όριο. Το ύψος αυτό, σύμφωνα με την παράγραφο 1 του άρθρου 17, μπορεί να προσαυξηθεί μέχρι 1,50μ. ή και περισσότερο μετά από έγκριση της Ε.Π.Α.Ε. Σε οικόπεδα με πρόσωπα σε περισσότερους του ενός κοινόχρηστους χώρους, για τα οποία ισχύουν διαφορετικά μέγιστα επιτρεπόμενα ύψη και το ένα τουλάχιστον από αυτά δεν ορίζεται βάσει της παραγράφου αυτής, επιβάλλεται η τήρηση του μικρότερου από τα επιτρεπόμενα ύψη μέχρι την απόσταση των 9,0 μ. από την οικοδομική γραμμή στην οποία αντιστοιχεί αυτό, εκτός αν ορίζεται διαφορετικά από τους ειδικούς νόμους δόμησης της περιοχής." (2) "9. Ειδικές διατάξεις, σχετικά με τα επιτρεπόμενα ύψη κτιρίων για την προστασία αρχαιολογικών χώρων, παραδοσιακών οικισμών, ιστορικών τόπων, έργων τέχνης, μνημείων, διατηρητέων κτιρίων, αεροδρομίων ή παρόμοιων χρήσεων ή που καθορίζουν ύψος κτιρίων με απόλυτο υψόμετρο ή αριθμητικά ή με ειδικά προσδιοριζόμενα επίπεδα ή ύψος κτιρίων που η σεισμική επικινδυνότητα της περιοχής το επιβάλλει, κατισχύουν των διατάξεων της παρ. 7". (3) 15

Άρθρο 20 "1. Απαγορεύεται: α) η τοποθέτηση φωτεινών ή μη επιγραφών ή διαφημίσεων πέρα από το ιδεατό στερεό του οικοπέδου και πάνω από το μέγιστο επιτρεπόμενο ύψος του κτιρίου, β) η τοποθέτηση φωτεινών ή μη επιγραφών και διαφημίσεων σε περιοχές ειδικής προστασίας, αρχαιολογικούς χώρους (4), παραδοσιακούς οικισμούς, ιστορικά κέντρα (4), χώρους ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, μνημεία, παραδοσιακά κτίρια ή σύνολα και στον περιβάλλοντα χώρο αυτών, εκτός αν άλλως ορίζεται από τις ειδικές για κάθε περίπτωση διατάξεις. 1. Όπως αντικαταστάθηκε με το άρθρο 3 του Ν. 2831/ 2000 (ΦΕΚ 140/A'/ 13.6.2000). 2.Όπως αντικαταστάθηκε με την παράγραφο 5 του άρθρου 7 του N. 2831/2000 3.Όπως αντικαταστάθηκε με την παράγραφο 7 του άρθρου 7 του N. 2831/2000 (ΦΕΚ 140/A'/13.6.2000). 4. Για θέματα υπαίθριων διαφημίσεων στην κεντρική περιοχή των Αθηνών, βλ. άρθρο 2 τουn. 2833/2000 (ΦΕΚ 140/A'/13.6.2000). (ΦΕΚ 271/Α'/24.12.1997) Άρθρο 9 4. Mε προεδρικό διάταγμα, που εκδίδεται με πρόταση των Yπουργών Περιβάλλοντος, Xωροταξίας και Δημοσίων Έργων και Πολιτισμού, καθορίζονται οι προϋποθέσεις και η διαδικασία με τις οποίες μπορεί να παρέχονται επιχορηγήσεις ή άλλα οικονομικά κίνητρα, σε κυρίους ή νομείς κτιρίων που έχουν υπαχθεί στις διατάξεις του άρθρου 5 του ν. 1469/1950 και του άρθρου 52 του κ.ν. 5351/1932 και της παραγράφου 2 του άρθρου 4 του ν. 1577/1985 ή ευρίσκονται σε οικισμούς που έχουν μνημειακό ή ιστορικό χαρακτήρα ή εν γένει παραδοσιακό χαρακτήρα σύμφωνα με την παράγραφο 1 του άρθρου 4 του ν. 1577/1985 για την ανακατασκευή τους και τη διατήρηση των αρχιτεκτονικών, ιστορικών, καλλιτεχνικών και στατικών στοιχείων τους σύμφωνα με τις υποδείξεις της αρμόδιας υπηρεσίας του Yπουργείου Πολιτισμού ή του Yπουργείου Περιβάλλοντος 16

Xωροταξίας και Δημόσιων Έργων, ακόμα και όταν η καταστροφή οφείλεται σε ανώτερη βία. Mε το ίδιο προεδρικό διάταγμα καθορίζεται το ύψος της χορηγούμενης επιχορηγήσεως σε ποσοστό της απαιτούμενης για τους ανωτέρω σκοπούς δαπάνης των εκτελεστέων έργων. Tο ποσοστό αυτό μπορεί να κυμαίνεται κατά οικισμούς επί τη βάσει κριτηρίων αναγομένων στην πυκνότητα (μεγάλο αριθμό ή σπάνια) των κτιρίων του πρώτου εδαφίου σε αυτούς, τη σπανιότητα και το είδος του χαρακτήρα του οικισμού, καθώς και στον κίνδυνο και το ρυθμό αλλοιώσεως του χαρακτήρα του. Mε το ίδιο διάταγμα καθορίζονται οι κυρώσεις που επιβάλλονται για πράξεις ή παραλείψεις αντίθετες προς τις ρυθμίσεις του. 17

2.3 Γενικά Η επικράτηση και η ακμή του νεοκλασικισμού στο χώρο της σύγχρονης Ελλάδας είχε ως αποτέλεσμα τη σταδιακή εγκατάλειψη των μορφών της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής που ταυτίζεται στη συνείδηση των κατοίκων με τη μορφολογία της αστικής αρχιτεκτονικής της Τουρκοκρατίας. Ο πολεοδομικός ιστός των πόλεων εμπλουτίζεται με κτίσματα που ανήκουν στα ρεύματα τα οποία επικράτησαν στην αρχιτεκτονική κατά το τέλος του 19 ου αιώνα και στις αρχές του 20 ου. Όμως με το κύμα της αστυφιλίας που εκδηλώθηκε μεταπολεμικά, αυτά τα μικρά ή μεγάλα σύνολα, που αποτελούν «μουσεία ζωντανής αρχιτεκτονικής», άρχισαν να καταστρέφονται με σκοπό την κάλυψη των στεγαστικών αναγκών του πληθυσμού και την οικονομική εκμετάλλευση των οικοπέδων. Σε ορισμένες επαρχιακές πόλεις, όπου η τάση της «ανοικοδόμησης» άργησε να εκδηλωθεί, διατηρήθηκαν μερικά σύνολα και μεμονωμένα κτήρια που αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς. Η Δράμα ανήκει στην κατηγορία των πόλεων που είχαν διατηρήσει την αρχιτεκτονική τους εικόνα μέχρι, σχετικά, πρόσφατα. Τα κτίσματα της ελληνικής συνοικίας και του εμπορικού κέντρου, που εξέφραζαν στη διαμόρφωσή τους την επίδραση του νεοκλασικισμού και των ρευμάτων που ακολούθησαν, συνυπήρχαν με τα παραδοσιακά κτίσματα της μουσουλμανικής δυναστείας. Δυστυχώς, μέσα στα πλαίσια της πολεοδομικής ανασυγκρότησης της πόλης, καταστράφηκε μεγάλο μέρος από τις παραδοσιακές κατοικίες που υπήρχαν στο χώρο της πρώην μουσουλμανικής συνοικίας. Αφετηρία για την έρευνα αυτή αποτέλεσε ο προσδιορισμός ενός ικανού αριθμού κτιρίων με νεοκλασικές επιδράσεις τα οποία διατηρούνται ακόμη στη Δράμα και δίνουν την ευκαιρία για τη διερεύνηση της εφαρμογής του ρυθμού σε πόλεις της Μακεδονίας. Η μελέτη επικεντρώθηκε στα ιδιωτικά κτίσματα μικρής κλίμακας που ανεγέρθηκαν στο τέλος του 19 ου αιώνα και στις πρώτες δεκαετίες του 20 ου. Μαζί με τα ξενοδοχεία, τις καπναποθήκες και τα δημόσια κτίρια των αρχών του αιώνα προσδίδουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στην πόλη και συντελούν στη διατήρηση της οπτικής μνήμης του παρελθόντος. Η πτυχιακή μας εργασία στηρίζεται στη μελέτη των παραδοσιακών κτισμάτων μέσα από τη βιβλιογραφία που υπάρχει. Επιδιώκεται η κατανόηση της αρχιτεκτονικής τους, η σπουδαιότητα τους για τη σημερινή κοινωνία καθώς και ο τρόπος ένταξης τους στον αστικό ιστό. 18

2.4 Πολιτικές για την αρχιτεκτονική και το αστικό περιβάλλον στην Ελλάδα Το αστικό περιβάλλον ως πλαίσιο άσκησης αρχιτεκτονικής: η σημερινή εικόνα, η νομοθεσία και οι πολιτικές. Εισαγωγή Η αρχιτεκτονική δεν είναι η μοναδική συνιστώσα στη διαμόρφωση του χώρου: φυσικό περιβάλλον, κοινωνία, πολιτισμός, οικονομία και άλλοι παράγοντες προσδιορίζουν τα πλαίσια της αρχιτεκτονικής δραστηριότητας και δέχονται αντίστοιχα τις επιπτώσεις της σε μια συνεχή ανάδραση. Το αστικό περιβάλλον διαμορφώνεται διαχρονικά από τη σχέση και την δυναμική των συνιστωσών αυτών και έχει σαν αποτέλεσμα σε κάθε εποχή να καθρεφτίζει ακριβώς τις σχέσεις, τις διαστάσεις και τις αντιθέσεις τους: ένταξη στο φυσικό περιβάλλον, κοινωνική συνοχή, πολιτισμική άνθηση παλαιότερα, οικονομική ανάπτυξη σήμερα. Στα πλαίσια αυτά, η αρχιτεκτονική ως θεμελιώδες στοιχείο της ιστορίας, του πολιτισμού και του τρόπου ζωής κάθε χώρας, εκφράζει όλα αυτά μαζί σε κάθε εποχή και διαμορφώνει την πολύτιμη κληρονομιά της. Το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην διακήρυξη για την ποιότητα (ΕΕ2001), - θεωρεί την αρχιτεκτονική ποιότητα ως συστατικό στοιχείο του περιβάλλοντος χώρου, αγροτικού και αστικού. - επισημαίνει την σημασία της ιστορικής συνέχειας, της ποιότητας των δημόσιων χώρων, την κοινωνική όσμωση και τον πλούτο της αστικής ποικιλομορφίας στα κοινά χαρακτηριστικά των ευρωπαϊκών πόλεων, - διαπιστώνει το γεγονός ότι μια ποιοτική αρχιτεκτονική βελτιώνει το πλαίσιο ζωής και την σχέση των πολιτών με το περιβάλλον τους και συμβάλλει στην κοινωνική συνοχή, στην απασχόληση, στην περιφερειακή και οικονομική ανάπτυξη, και - Ενθαρρύνει τα κράτη-μέλη για τη γνώση και προαγωγή της αρχιτεκτονικής και του αστικού σχεδιασμού, την ευαισθητοποίηση των πολιτών, την διατήρηση της κληρονομιάς, την αναζήτηση της αρχιτεκτονικής ποιότητας και την ενσωμάτωσή της, μέσα από κοινοτικές δράσεις, προγράμματα και χρηματοδοτήσεις. 19

Το αστικό περιβάλλον στην Ελλάδα Αντίθετα από το φυσικό περιβάλλον, για το οποίο υπάρχουν πολιτικές και θεσμικό πλαίσιο προστασίας, το αστικό περιβάλλον στην Ελλάδα μένει χωρίς διαμορφωμένες ποιοτικές πολιτικές προστασίας ή ανάπτυξης και εξελίσσεται ανεξέλεγκτα τόσο προς τα έξω όσο και στο εσωτερικό του. Η σημερινή εικόνα Σήμερα η εικόνα του, εκτός από λίγες εξαιρέσεις, χαρακτηρίζεται από χαμηλή ποιότητα τόσο από πλευράς αισθητικής, όσο και πολεοδομικής, κοινωνικής, περιβαλλοντικής, πολιτισμικής αλλά και από πλευράς αρχιτεκτονικής. Από τα προβλήματα που εμφανίζονται, τα κυριότερα είναι η άναρχη αστική διάχυση, η επιβάρυνση και αλλοίωση του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος, οι ελλιπείς υποδομές και η υποβάθμιση της ποιότητας ζωής. Στο εσωτερικό του αστικού ιστού η φυσιογνωμία και ο χαρακτήρας διαχρονικά αλλοιώνονται και σταδιακά χάνεται η συνοχή του από μη προσαρμοσμένες αρχιτεκτονικές και άλλες παρεμβάσεις, (π.χ. δίκτυα υποδομής μεταφορών, ανεπιτυχής χωροθέτηση νέων λειτουργιών και χρήσεων, αύξηση υψών και συντελεστών, δημιουργία κτιρίων μνημειακού χαρακτήρα χωρίς σημαίνοντα λόγο, κ.ά.). Tην ποιοτική υποβάθμιση και αποδόμηση του αστικού ιστού ακολουθεί η υποβάθμιση της ποιότητας ζωής, η κοινωνική υποβάθμιση των κατοίκων, η γκετοποίηση περιοχών, με τις συνακόλουθες κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις στο αστικό περιβάλλον. Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα που παρουσιάζονται είναι η αλλαγή χρήσης περιαστικών αγροτικών ή ακόμη και δασικών περιοχών για την ανάπτυξη τουριστικών εγκαταστάσεων, παραθεριστικής κατοικίας και άλλων ειδικών χρήσεων. Συνακόλουθες επιπτώσεις είναι η μείωση ή καταστροφή γεωργικής γης υψηλής παραγωγικότητας και δασικών εκτάσεων, η υπερβολική φόρτιση της παράκτιας ζώνης, η σύγκρουση χρήσεων γης, η περιβαλλοντική υποβάθμιση, η αλλοίωση των κοινωνικοοικονομικών δομών της περιφέρειας. Ο περιαστικός χώρος, το μεταβατικό στάδιο μεταξύ δομημένου και αδόμητου χώρου, έπαυσε 20

σταδιακά να υπάρχει και το ανάγλυφο της τοπογραφίας του εδάφους χάνεται κάτω από την επεκτατική συνέχεια του δομημένου χώρου. Η αρχιτεκτονική, με νομικό εργαλείο τον Γ.Ο.Κ. (Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός) και πρότυπο την πολυκατοικία, περιορίζεται σε μεμονωμένα κτίρια χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια ένταξης και προσαρμογής τους στον ευρύτερο χώρο που τα περιβάλλει. Το (αισθητικά κακό) πρότυπο του αστικού χώρου (Αθήνα, Θεσσαλονίκη) οδηγεί σε μίμηση και επανάληψη σε όλες τις πόλεις και στους μικρότερους οικισμούς (πολυκατοικία, συνεχές σύστημα) και κατά μήκος των οδικών αξόνων. Η επανάληψη των ίδιων στοιχείων δημιουργεί την συνεχή πόλη, τοπίο χωρίς ξεκάθαρα όρια, ανεξάρτητα τοπογραφίας εδάφους, χωρίς σημεία αναγνώρισης του χώρου (τοπόσημα), χωρίς εισόδους-εξόδους, κεντρικές λειτουργίες και δημόσιους κοινόχρηστους χώρους πολιτισμού και αναψυχής, χωρίς πράσινο. Τα γήπεδα, τα εμπορικά πάρκα, οι multi-plex κινηματογράφοι και τα Malls αποτελούν τους σημερινούς χώρους συλλογικότητας, τους τόπους συγκέντρωσης: αντί των πλατειών και παραδοσιακών κέντρων, το μετα-αστικό τοπόσημο της μετά-πολης. Η αρχιτεκτονική δημοσίων κτιρίων που θα έδινε ένα πρόσωπο στην πόλη, ουσιαστικά δεν υφίσταται, αφού η τρέχουσα μέθοδος των εργολαβιών τύπου πακέτο (μελετοκατασκευές) ουσιαστικά την έχει αντικαταστήσει. Τα αίτια ή γενεσιουργές αδυναμίες Τα κύρια αίτια της ανεξέλεγκτης αστικοποίησης εντοπίζονται στην έλλειψη σχεδιασμού ή την αδυναμία εφαρμογής του, στην πολεοδομική νομοθεσία και την καταστρατήγησή της, στην σχεδόν απεριόριστη δυνατότητα δόμησης εκτός σχεδίου, στην ένταξη σε σχέδιο περιοχών πολλαπλάσιας έκτασης από την αναγκαία, στην αυθαίρετη δόμηση, στην εμπορευματοποίηση και οικοδομική εκμετάλλευση της γης. Σημαντική παράμετρο αποτελεί για τη χώρα μας και η απαράδεκτα μεγάλη διάρκεια της διαδικασίας έγκρισης σχεδίων πόλης (πάνω από 15 χρόνια μαζί με την πράξη εφαρμογής!) Η προγραμματική νομιμοποίηση των αυθαιρέτων σε τακτά χρονικά διαστήματα, ο αποχαρακτηρισμός και η οικοπεδοποίηση δασικών εκτάσεων προκαλούν την επαναλαμβανόμενη καταστρατήγηση της νομοθεσίας. Τα κυριότερα αίτια της διαμόρφωσης του αστικού περιβάλλοντος στην Ελλάδα δεν είναι άλλα από τις εκάστοτε πολιτικές που επεβλήθησαν 21

διαχρονικά και τον τρόπο που αυτές στη συνέχεια εφαρμόστηκαν. Οι κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις του 1922 οδήγησαν στις σοφές και προοδευτικές για την εποχή πολιτικές του Ελ.Βενιζέλου για τις ελληνικές πόλεις και τους οικισμούς. Οι οικισμοί προ του 23 μνημονεύονται μέχρι σήμερα ενώ τα όρια και οι κανονισμοί τους καταστρατηγούνται δεόντως. Στην δεκαετία του 50 πρόταγμα ήταν η οικονομική ανάπτυξη και ανασυγκρότηση της χώρας, ως αναγκαίο επακόλουθο μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο και παράλληλα η εξασφάλιση στέγασης των κατοίκων της υπαίθρου που συνέρεαν στις μεγάλες πόλεις αναζητώντας καλλίτερες συνθήκες ζωής. Σημαντικός ήταν ο ρόλος διαφόρων κανονιστικών ρυθμίσεων για τον σκοπό αυτό, με κυριότερο τον ρόλο του Γ.Ο.Κ. Ο τρόπος που μεγάλωσαν οι πόλεις με την έντονη μεταπολεμική αστικοποίηση, η εικόνα που προέκυψε μετά την ένταξη των αυθαιρέτων σε σχέδιο, η αυθαίρετη και η αυθόρμητη δόμηση, η ιδιοκτησία της γης και της κατοικίας και η γαιοπρόσοδος αποδείχθηκαν πολύ ισχυροί παράγοντες για να ανατραπεί αργότερα το τοπίο με νέες πολιτικές. Προπολεμικά, τα Δ/γματα των σχεδίων πόλεων εμπεριείχαν πλήθος κανονιστικών και μορφολογικών διατάξεων, με εμφανή τη μέριμνα και για την αισθητική του υπό δημιουργίαν αστικού περιβάλλοντος. Αντιθέτως, ο μεταπολεμικός Γ.Ο.Κ. αφαίρεσε τα στοιχεία αυτά ως περιττά και υπό την πίεση της έντονης αστικοποίησης λειτούργησε ισοπεδωτικά. Σαν ένα κακό καλούπι, δεν προέβλεψε δυνατότητες προσαρμογής στις εκάστοτε συνθήκες (μέγεθος οικοπέδου, τοπογραφία, κλίσεις εδάφους, θέση οικοπέδου σε σχέση με την πόλη και τον περιβάλλοντα χώρο, θέες κλπ) και έδωσε τα στρεβλά αποτελέσματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα. Με την θέσπιση από τον Γ.Ο.Κ. γενικών κανόνων, ίδιων για όλες τις πόλεις και την εφαρμογή αυτών σε οικόπεδα συνήθως μικρά, (το αντιπροσωπευτικό μέγεθος των οικοπέδων στην Ελλάδα μετά από αλλεπάλληλες κατατμήσεις), με την έλλειψη ειδικών κανονισμών δόμησης για τις μικρότερες πόλεις, αλλά και για ειδικές περιοχές στις μητροπόλεις (όπως π.χ. γύρω από δημόσιους χώρους ή σε περιοχές με μεγάλες κλίσεις), έπλασε την πανομοιότυπη εικόνα όλων σχεδόν των ελληνικών πόλεων, μικρών και μεγάλων, ισοπεδώνοντας την ιδιαιτερότητα της φυσιογνωμίας τους. Παρόλο που ο Γ.Ο.Κ. του 1985, θέλησε να προασπίσει την αρχιτεκτονική ελευθερία έναντι των προηγούμενων Γ.Ο.Κ. και παρόλο που προέβλεψε σε πλήθος περιπτώσεων την δυνατότητα εξειδίκευσης ή/και τροποποίησής του με τους ειδικούς πολεοδομικούς κανονισμούς ώστε να υπάρχει προσαρμογή στο εκάστοτε αστικό περιβάλλον, σήμερα 20 χρόνια μετά, οφείλουμε να παραδεχθούμε ότι κατά την εφαρμογή του: - δεν έγινε ευρεία χρήση αυτών των δυνατοτήτων με αποτέλεσμα να 22

λειτουργήσουν ισοπεδωτικά οι ελευθερίες που προέβλεψε (π.χ. αυτόματη κατάργηση της πρασιάς ή προκηπίου με την κατάργηση του συστήματος του πανταχόθεν ελεύθερου, εξάντληση υψών σε περιοχές με μεγάλες κλίσεις) - δεν στάθηκε δυνατό να προταχθεί η αρχιτεκτονική ποιότητα έναντι της εργολαβικής αδηφάγου εκμετάλλευσης αλλά και της τάσης πλεονεξίας των οικοπεδούχων (τυπικό παράδειγμα οι ημιυπαίθριοι χώροι που σήμερα έχουν γίνει καθεστώς) Η αναζήτηση των αιτίων αυτών των διαπιστώσεων συνδέεται ασφαλώς και με τις προτεραιότητες της πολιτικής και της μικροπολιτικής για τις επεκτάσεις των σχεδίων πόλεων, την βαρύτητα σε κριτήρια κοινωνικά (ένταξη πυκνοδομημένων άρα ήδη διαμορφωμένων περιοχών, κλιμάκωση εισφορών γης) έναντι κριτηρίων ολοκληρωμένης πολεοδομικής και αρχιτεκτονικής αντιμετώπισης των πόλεων. Έτσι οι ελληνικές πόλεις (ή έστω τα μεταγενέστερα τμήματά τους) δεν σχεδιάζονται πια εκ των προτέρων, αλλά αφήνονται να δομηθούν με κάθε νομότυπο ή παράνομο τρόπο και η εκ των υστέρων ένταξή τους σε σχέδιο, με την απαράδεκτα μεγάλη χρονική διάρκεια έγκρισης, δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια διορθωτικών και συμπληρωματικών παρεμβάσεων. Οι αρχές της ρυμοτομίας προηγούμενων ιστορικών περιόδων (θέες, άξονες προοπτικές κλπ) τείνουν να εκλείψουν από την προβληματική του σχεδιασμού της σημερινής αστικής ανάπτυξης. Ενώ στην δεκαετία του 60 είχε εφαρμοστεί ευρέως μια πολιτική διεύρυνσης του δημόσιου χώρου της πόλης, με την επιβολή πρασιών και στοών η πολιτική αυτή συν τω χρόνω εγκαταλείφθηκε. Άλλα μέτρα όπως η συνένωση και διαμόρφωση των ακαλύπτων χώρων στο εσωτερικό των οικοδομικών τετραγώνων που εισηγήθηκαν τα ΑΕΙ μετά από έρευνα, ουδέποτε υλοποιήθηκαν, παρά την σχετική πρόβλεψη στον ΓΟΚ (ενοποίηση ακαλύπτων και ενεργό ΟΤ). Στα παραπάνω συνηγορεί και το γεγονός ότι, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, δεν αναπτύχθηκε στις ελληνικές πόλεις η πολιτική των λεγόμενων μεγάλων στρατηγικών παρεμβάσεων που έδωσε διεθνώς την ευκαιρία σύνδεσης της πολεοδομίας με την αρχιτεκτονική και υπέρβασης των κανονιστικών μόνο πλαισίων της τρέχουσας πολεοδομικής πρακτικής και παραγωγής νέου αστικού τοπίου, συνήθως σε συνδυασμό με την διατήρηση μνημείων της σύγχρονης αρχιτεκτονικής ιστορίας. Πλήθος περιοχών κρίσιμων για την αστική φυσιογνωμία αναμένουν την εφαρμογή ολοκληρωμένων πολιτικών αναπλάσεων (αποβιομηχανοποιημένες ζώνες, σχολάζουσες λιμενικές περιοχές, πρώην στρατόπεδα και άλλα δημόσια ακίνητα) και αποτελούν ένα λανθάνον δυναμικό. Η ανάδειξή τους θα εξαρτηθεί από την 23

δυνατότητα εφαρμογής πολιτικών συντονισμού μεταξύ των συναρμοδίων φορέων και του ιδιωτικού τομέα, και ενιαίας διαχειριστικής αντίληψης με στόχο την πόλη αυτή καθ εαυτή και όχι την κακώς εννοούμενη εμπορική αξιοποίηση. Ιδιαίτερα, επισημαίνεται η οικονομική, διοικητική και εκτελεστική αδυναμία του ευρύτερου δημόσιου τομέα και της τοπικής αυτοδιοίκησης τόσο για την απαλλοτρίωση των προβλεπόμενων από τα σχέδια πόλεως περιοχών πρασίνου, όσο και για την υλοποίηση των προβλεπόμενων πάρκων σε υφιστάμενους δημόσιους ελεύθερους χώρους, βάσει εκπονημένων μελετών (Ελληνικό, Γουδή κ.α.). Εν κατακλείδι είναι αδύνατον να πετύχουμε την ανάπτυξη μιας παιδείας αστικού σχεδιασμού (urban design) αν δεν κατακτήσουμε μια ικανότητα διαχείρισης της αστικής ανάπτυξης και κυρίως του δημόσιου χώρου (urban management). Στην έννοια της διαχείρισης περιλαμβάνεται και η πολιτική παιδεία επίτευξης συνεναίσεων και συνεργασιών μεταξύ των «εμπλεκομένων φορέων». Οι πολιτικές Η εικόνα του αστικού περιβάλλοντος που περιγράφεται πιο πάνω δεν οφείλεται σε ανυπαρξία ρυθμιστικής και κανονιστικής νομοθεσίας. Πολυνομία, ασάφειες, αλληλοκαλύψεις και κενά αποτελούν τα ευαίσθητα σημεία της. Προβλήματα παρουσιάζονται κυρίως στον έλεγχο και την εφαρμογή της νομοθεσίας, στο πλήθος των συναρμόδιων φορέων και τις δαιδαλώδεις και χρονοβόρες διαδικασίες αλλά και σε διαρθρωτικές αδυναμίες της διοίκησης. Επισημαίνεται συνοπτικά παρακάτω πως επέδρασαν στην διαμόρφωση του αστικού περιβάλλοντος στην Ελλάδα οι εκάστοτε πολιτικές που επεβλήθησαν μέσω διαφόρων κανονιστικών ρυθμίσεων. Οι πολεοδομικές πολιτικές της δεκαετίας του 20 βασισμένες στις συγκυρίες και τα κοινωνικοπολιτικά κριτήρια της εποχής, λειτούργησαν σωστά και ανταποκρίθηκαν στους στόχους τους, δίνοντας δυνατότητες αστικής διαμόρφωσης των οικιστικών πυρήνων που προϋπήρχαν στην ελληνική ύπαιθρο. Η καταστρατήγησή των διατάξεων για τους οικισμούς προ του 23 σήμερα, μέσω της συνεχούς διεύρυνσης των ορίων των παλαιών οικισμών, δίνει την δυνατότητα νομότυπης παράκαμψης των δυσμενών όρων της εκτός σχεδίου δόμησης, με αποτέλεσμα την απεριόριστη και ανεξέλεγκτη διάχυση των οικισμών στον περιβάλλοντα χώρο. 24

Ο Γ.Ο.Κ. του 55 με τους πολύ υψηλούς συντελεστές δόμησης (Σ.Δ.) θεωρήθηκε ως η αρχή του φαινομένου (και του κακού για το αστικό περιβάλλον). Κατά γενική ομολογία, ο ρόλος των Γ.Ο.Κ. είναι βασικός ως προς το περιβάλλον που προέκυψε. Απεδείχθη λανθασμένη η θέσπιση γενικών κανόνων για όλες τις πόλεις ανεξαρτήτως μεγέθους και η έλλειψη ειδικών κανονισμών δόμησης για τις μικρότερες πόλεις. Από την εφαρμογή του Γ.Ο.Κ. του 85 διαπιστώνονται σήμερα οι αρνητικές συνέπειες της αυθαίρετης μετατροπής των ημιυπαίθριων χώρων, που επιφέρουν μια μεγάλη αύξηση του ΣΔ σε όλο τον αστικό χώρο, ιδιαίτερα δε στις περιοχές με υψηλές πυκνότητες. Θα πρέπει ακόμη να αναφερθεί ο τρόπος που μεγάλωσαν οι πόλεις κατά την έντονη μεταπολεμική αστικοποίηση ( απλώθηκαν όπως η κηλίδα του λαδιού ), η εκτός σχεδίου δόμηση και ο ρόλος της στα όρια και κυρίως στις εισόδους των πόλεων και στην παρόδια δόμηση, αλλά και η εικόνα που προέκυψε μετά την ένταξη των αυθαιρέτων στο σχέδιο. Τέλος, αξίζει να μνημονευθεί και η αυθόρμητη δόμηση, όπου ο καθένας χτίζει όπως θέλει, σιγά- σιγά προσθέτει χώρους και πανωσηκώματα, αφήνοντας αναμονές για το μέλλον και έτσι δημιουργείται η εικόνα μιας πόλης συγκεχυμένης, «.ενός τοπίου ημιτελούς, ατελείωτoυ, σε αντίθεση με το τελειωμένο τοπίο άλλων ευρωπαϊκών πόλεων.», όπως συνήθιζε να λέει ο Τρίτσης Σε αντίθεση με τα παραπάνω, θετικά αποτελέσματα είχαν οι πολιτικές μείωσης των συντελεστών δόμησης, ο καθορισμός ζωνών οικιστικού ελέγχου (ΖΟΕ)- από τις οποίες ελάχιστες δυστυχώς εγκρίθηκαν- και οι πολιτικές προστασίας, αναβάθμισης και αναβίωσης των παραδοσιακών οικισμών μέσα από άλλες χρήσεις. Ο χαρακτηρισμός και η θέσπιση ειδικών όρων δόμησης για τους παραδοσιακούς οικισμούς της χώρας με Π. Δ/γματα (1975-78 και 1989) κατάφεραν ως ένα σημείο να τιθασεύσουν τις ασύμβατες παρεμβατικές τάσεις, αν και πολλοί το αμφισβήτησαν. Στο ίδιο πνεύμα, θετικές παρεμβάσεις έγιναν και με τα προγράμματα του ΕΟΤ μετατροπής σπιτιών σε ξενώνες, σε αντιπροσωπευτικούς παραδοσιακούς οικισμούς (Βάθεια, Οία, Βυζίτσα, Πάπιγγο, Μεστά, Φισκάρδο, κ.α., 1976-90) Οι προοπτικές Θετικές επιπτώσεις στην μελλοντική εικόνα του αστικού περιβάλλοντος αναμένεται να έχουν εφεξής οι διεθνείς πολιτικές κατευθύνσεις που ενσωματώνουν παγκόσμιες και κοινοτικές αρχές περιβαλλοντικής προστασίας, κοινωνικής ανασυγκρότησης και ολοκληρωμένης (integral) 25

αντιμετώπισης. Οι αρχές της Ατζέντας 21 για το περιβάλλον, οι αρχές της Habitat Agenda για την βιώσιμη ανάπτυξη των πόλεων και των οικισμών και η ενσωμάτωση της αρχής της αειφορικότητας σε όλες τις αναπτυξιακές πολιτικές αποτελούν τα βασικά πλαίσια πολιτικών για το αστικό περιβάλλον, κατά συνέπεια και για την αρχιτεκτονική. Η ενασχόληση της ΕΕ με τα αστικά θέματα συνδέεται με την ενίσχυση δύο μεγάλων ευρωπαϊκών πολιτικών: της πολιτικής περιβάλλοντος και της κοινωνικής και οικονομικής συνοχής. Η δράση της ΕΕ στα αστικά θέματα χαρακτηρίστηκε από την έμφαση που δόθηκε σε δύο βασικές αρχές: την ολοκληρωμένη αντιμετώπιση και την αειφόρο ανάπτυξη. Παρόλο που δεν υπήρξε μια κοινοτική αστική πολιτική, πολλές κοινοτικές πολιτικές ανέπτυξαν μια αστική διάσταση, με την μορφή χρηματοδότησης σχετικών προγραμμάτων, νομοθεσίας, διατύπωσης αρχών καλής πρακτικής και σχεδιασμού (π.χ. Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου-ΣΑΚΧ) και στήριξης δικτύων συνεργασίας και ανταλλαγής εμπειρίας μεταξύ των ευρωπαϊκών πόλεων. Στο πλαίσιο της Κοινωνικής και Οικονομικής Συνοχής, η αστική διάσταση ξεκίνησε με τα πρώτα αστικά πιλοτικά προγράμματα (1989-93), πέρασε στην κοινοτική πρωτοβουλία URBAN και τέλος στην πλήρη ένταξη αστικών προγραμμάτων στα κυρίως περιφερειακά προγράμματα ανάπτυξης (Προγράμματα Habitat Agenda, 2005-), αλλά και μέσα από κατευθύνσεις για τα φιλικά προς το περιβάλλον κτίρια και για την εξοικονόμηση ενέργειας στα κτίρια και τις πόλεις. Οι κοινοτικές πολιτικές που σχετίζονται με την προστασία του περιβάλλοντος και την αειφορική αστική ανάπτυξη, ενσωματώνονται στο εθνικό δίκαιο και εφαρμόζονται είτε ως οδηγίες ή μέσα από την συμμετοχή της χώρας σε κοινοτικά προγράμματα και πρωτοβουλίες. Το κοινοτικό πλαίσιο δράσης για τις πόλεις και τα κοινοτικά αστικά πιλοτικά προγράμματα αποτελούν βασικές πολιτικές και παρεμβάσεις για την προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης των πόλεων στην Ελλάδα. Ιδιαίτερη σημασία για το αστικό περιβάλλον στην Ελλάδα έχει η ολοκλήρωση και εφαρμογή του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού σε όλα τα επίπεδα (εθνικό, περιφερειακό και τοπικό), η ενσωμάτωση φιλοπεριβαλλοντικών πολιτικών και πολιτικών ποιοτικής αναβάθμισης στον σχεδιασμό (αναπλάσεις, αύξηση του ποσοστού κοινόχρηστου πρασίνου μέσα στις πόλεις κ.α.), αλλά και στην αρχιτεκτονική τώρα πια, με κάθε τρόπο. 26

Συμπερασματικές παρατηρήσεις Η αρχιτεκτονική δεν λειτουργεί μόνη της αλλά μέσα σε συγκεκριμένα πλαίσια, περιβαλλοντικά, κοινωνικά, πολιτισμικά και οικονομικά. Βασική επιδίωξη για την αρχιτεκτονική θα πρέπει να είναι η αντιμετώπιση κάθε κτιρίου όχι μεμονωμένα αλλά ως αναπόσπαστου μέρους ενός συνόλου, η αρμονική ένταξή του στον περιβάλλοντα χώρο -οικιστικό ή μη-, στην φυσιογνωμία και τον χαρακτήρα του αστικού περιβάλλοντος (υπενθυμίζεται η κατάργηση των επιτροπών αρχιτεκτονικού ελέγχου που λειτουργούσαν σ αυτή την κατεύθυνση). Η διαμόρφωση του αστικού περιβάλλοντος στην Ελλάδα διαχρονικά επηρεάστηκε από τις ιστορικές συνθήκες, τις κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις της χώρας και τις αντίστοιχες πολεοδομικές πολιτικές που εφαρμόστηκαν με σκοπό την κάλυψη στεγαστικών αναγκών αλλεπάλληλων πληθυσμιακών ροών προς τις μεγάλες πόλεις. Για την αισθητική εικόνα του σημερινού αστικού περιβάλλοντος στην Ελλάδα ευθύνεται εξίσου ο τρόπος εφαρμογής των πολεοδομικών πολιτικών, οι κοινωνικές και οικονομικές πιέσεις για έντονη αστική ανάπτυξη, τα ανύπαρκτα ή ελλιπή πολεοδομικά και ρυμοτομικά σχέδια, οι υπερβολικοί όροι δόμησης (ύψη, πυκνότητες, συντελεστές, αποστάσεις), ο Γ.Ο.Κ., αλλά σε μεγάλο βαθμό και η αρχιτεκτονική, από αρχιτέκτονες ή μη. Για το θεσμικό πλαίσιο, το οποίο αν και όταν υπάρχει δεν εφαρμόζεται στην νεοελληνική πραγματικότητα, είναι ανάγκη να γίνουν προσπάθειες εξειδίκευσης των γενικών διατάξεων, έγκαιρης εφαρμογής, παρακολούθησης και ελέγχων προς αποφυγήν καταστρατηγήσεων. Οι μεγάλες πολεοδομικές παρεμβάσεις στον αστικό ιστό αναβαθμίζουν τις πόλεις και δίνουν νέες δυνατότητες στην αρχιτεκτονική. Αν κατακτήσουμε μια παιδεία συναινετικού σχεδιασμού και ολοκληρωμένης διαχείρισης θα μπορέσουμε να αναπτύξουμε και τον αστικό σχεδιασμό (urban design) σε προγράμματα μεγάλης κλίμακας. Θετικές επιπτώσεις αναμένεται να έχουν οι διεθνείς και οι κοινοτικές πολιτικές που βασίζονται στις αρχές της αειφορίας και 27

της ολοκληρωμένης αντιμετώπισης. Οι αρχές αυτές καλό είναι να περάσουν και στην αρχιτεκτονική. 2.4. Ιστορική εξέλιξη της αρχιτεκτονικής κατά περιόδους o Παλαιοληθική - Νεολιθική εποχή Στην ευρύτερη περιοχή της Δράμας παρουσιάζονται ενδείξεις οίκησης από την Παλαιολιθική ακόμη εποχή, ενώ εμφανίζεται σημαντικός αριθμός μικρών οικισμών από τη Νεολιθική ως το τέλος των ρωμαϊκών χρόνων. Στα όρια της σημερινής πόλης εντοπίζονται ευρήματα Νεολιθικής εποχής στο λόφο «Αρκαδικός», όπου τοποθετείται ένας από τους πιο σημαντικούς οικισμούς στην πεδιάδα της Δράμας. Από την επιφανειακά έρευνα του λόφου, τα αρχαιότερα ίχνη ζωής στον προϊστορικό αυτόν οικισμό ανήκουν στη Μέση Νεολιθική εποχή και συνεχίζονται ως και την πρώιμη εποχή του Σιδήρου. o Υστεροκλασσικοί ελληνιστικοί χρόνοι ρωμαική εποχή Οι παλαιότερες ελληνικές επιγραφές και γλυπτά που βρέθηκαν μέχρι τώρα ανάγονται στους υστεροκλασσικούς ελληνιστικούς χρόνους. Οι άφθονες επιγραφικές μαρτυρίες που χρονολογούνται στο 2 ο αιώνα μ.χ. τεκμηριώνουν την ύπαρξη οικισμού στη θέση αυτή κατά την εποχή της ρωμαιοκρατίας. Δεν υπάρχουν ακόμη φιλολογικές πηγές που να δίνουν πληροφορίες και στοιχεία για τον οικισμό που προΰπήρχε στη θέση της Δράμας. Τα κτιριακά λείψανα που έχουν εντοπισθεί ανασκαφικά είναι ελάχιστα, ανήκουν στην ρωμαϊκή εποχή και δεν επαρκούν για τον προσδιορισμό της έκτασης, της μορφής και της ανάπτυξης του οικισμού. Η ύπαρξη του βεβαιώνεται κυρίως από τα κινητά ευρήματα που κατά καιρούς έχουν βρεθεί μέσα στην πόλη. Ο μεγάλος τους αριθμός αποδεικνύει ότι προέρχονται από κτίσματα που υπήρχαν σε αυτόν το χώρο και δεν έχουν μεταφερθεί από αλλού. Εντοπίζονται συνήθως σε εκσκαφές θεμελίων. Θραύσματα επιγραφών και γλυπτών υπήρχαν σε κήπους και σε εκκλησίες ή ήταν εντοιχισμένα σε τοίχους σπιτιών και εκκλησιών. o 18 ος 20 ος αι. Οι πρώτες πληροφορίες για αυτά οφείλονται σε ξένους περιηγητές που επισκέφθηκαν την πόλη τον 18 ο και 19 ο αιώνα. Τα περισσότερα όμως ευρήματα αναφέρονται και περιγράφονται από Έλληνες λόγιους στο τέλος του 19 ου και αρχές του 20 ου αιώνα. Πολλά από αυτά 28

καταστράφηκαν ή μεταφέρθηκαν αλλού και δεν βρέθηκαν από τους μεταγενέστερους ερευνητές. Ο 19 ος αιώνας χαρακτηρίζεται από την επικράτηση του νεοκλασικισμού και του μορφολογικού πληθωρικού που τον διαδέχθηκε. Ο νεοκλασικισμός ως κίνημα κυριαρχεί στην Ευρώπη σε όλες τις μορφές της τέχνης ήδη από το 18 ο αιώνα. Η επικράτηση του ρυθμού συνέπεσε με την ανασύσταση του ελληνικού κράτους και την οικοδόμηση των πόλεων και των οικισμών που ακολούθησε. Η νεοκλασική αρχιτεκτονική έγινε θερμά αποδεκτή στον ελλαδικό χώρο και ταυτίστηκε με την εθνική αναγέννηση. Αντιπροσωπεύει το μεγαλείο του έθνους και την εποχή της ακμής του. Οι μορφές της δεν θεωρούνται ξένες προς την αρχιτεκτονική παράδοση του τόπου. Είναι η συνέχεια αυτών που γεννήθηκαν στην Ελλάδα και παρέμειναν ζωντανές στο ελληνικό περιβάλλον. Η νεοκλασική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα παρουσιάζεται αν όχι σαν συνέχεια, τουλάχιστον σαν αυθόρμητη αναβίωση. Αντιπροσωπεύει ένα νέο προσανατολισμό προς την Ευρώπη. Το σπίτι της εποχής της Τουρκοκρατίας αντικαθίσταται από ένα άλλο ρυθμό που έρχεται από τη Δύση. Οι αρχιτέκτονες που δημιουργούν τις πρώτες ελληνικές πόλεις επηρεάζονται άμεσα από τα μνημεία της αρχαιότητας που τους περιβάλλουν. o Τουρκοκρατία Κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας, οι χριστιανοί κάτοικοι της πόλης μάζευαν τα διάσπαρτα παντού ευρήματα και τα τοποθετούσαν στο προαύλιο της Μητρόπολης και αργότερα στην αίθουσα του αναγνωστηρίου. Μετά την απελευθέρωση από την τούρκικη κυριαρχία πολλά από αυτά μεταφέρθηκαν στο χώρο του Διοικητηρίου. Τα περισσότερα ευρήματα ανήκουν στη ρωμαϊκή εποχή κατά τη διάρκεια της οποίας η περιοχή γνώρισε τη μεγαλύτερη της ανάπτυξη. Οι αρχαιολογικές έρευνες που ακολούθησαν επεσήμαναν στη Δράμα ορισμένα από τα ευρήματα που είχαν περιγράψει οι παλαιότεροι ερευνητές και παράλληλα πρόσθεσαν νέα που ενισχύουν την άποψη για την παρουσία αρχαίου οικισμού στη θέση της σημερινής πόλης, τουλάχιστον από τους ύστερους κλασσικούς χρόνους. 2.5 Η εικόνα της πόλης Στα τέλη του 19 ου αιώνα και στις αρχές του 20 ου αιώνα αναγείρονται δημόσια και ιδιωτικά κτίσματα που αντιπροσωπεύουν ολοκληρωμένες αρχιτεκτονικές συνθέσεις επηρεασμένες από τον νεοκλασικισμό της «επίσημης τέχνης» του τουρκικού κράτους και της εθνικής της ελεύθερης 29