Προσοχή και συνείδηση Κεφάλαιο 3 Δρ. Άννα Παυλίνα Χαραλάμπους
Προσοχή Η προσοχή είναι το μέσο με το οποίο επιλέγουμε για ενεργητική επεξεργασία μια περιορισμένη ποσότητα πληροφοριών από το άπειρο αριθμό των πληροφοριών που μας είναι διαθέσιμες μέσω των αισθήσεων μας, μέσω των αποθηκευμένων στη μνήμη μας πληροφοριών και μέσω των υπολοίπων γνωστικών μας λειτουργιών ( Duncan, 1999, MoPer, 1999, Posner & Fernandez- Duque, 1999).
Η φύση της προσοχής και της συνείδησης Η προσοχή περιλαμβάνει τόσο συνειδητές όσο και ασυνείδητες διαδικασίες. Ενώ η μελέτη των συνειδητών διαδικασιών της προσοχής δεν παρουσιάζει δυσκολίες, οι ασυνείδητες διαδικασίες είναι δυσκολότερο να μελετηθούν, δεδομένουν ότι βρίσκονται εκτός της συνειδητής μας επίγνωσης.
Η φύση της προσοχής και της συνείδησης Η λειτουργία της προσοχής είναι ιδιαίτερα σημαντική για το άτομο. Οι νοητικοί μας πόροι δεν είναι ανεξάντλητοι. Ο αριθμός πληροφοριών που μπορούμε να επεξεργαστούμε σε μια δεδομένη στιγμή δεν είναι άπειρος. Για να εστιάσουμε τη προσοχή μας στα ερεθίσματα που μας ενδιαφέρουν, πρεπει να απομακρίνουμε τη προσοχή μας από αρκετά εξωτερικά και εσωτερικα ερεθίσματα
Δοκιμάστε να το κάνετε Γράφετε το όνομα σας συνέχεια σε ένα χαρτί, ενώ ταυτόχρονα προσπαθείστε να θυμηθείτε ό,τι μπορείτε για το υπνοδωμάτιο που κοιμόσασταν όταν ήσασταν 10 ετών. Προσπαθήστε ταυτόχρονα να δώσετε προσοχή στις σωματικές σας αισθήσεις (στο χτύπο της καρδίας σας, στην αναπνοή σας, στο τι νοιώθετε στα δάχτυλα σας στα χέρια, στα πόδια σας κτλ.)
Η φύση της προσοχής και της συνείδησης Η εστίαση της προσοχής μας αυξάνει τη πιθανότητα να αντιδράσουμε γρήγορα και με ακρίβεια στα ερεθίσματα που μας ενδιαφέρουν Η προσοχή συνδέεται με τη λειτουργία της μνήμης (π.χ Είναι πίο πιθανό να θυμόμαστε στο μέλλον μια πληροφορία που της δώσαμε προσοχή παρά μια πληροφορία που δεν δώσαμε σημασία)
Η φύση της προσοχής και της συνείδησης Η συνείδηση συνδέεται άμεσα με το αίσθημα της επίγνωσης όσο και με το περιεχόμενο της επίγνωσης, μέρος του οποίου είναι τα πράγματα, οι καταστάσεις ή οι σκέψεις, στα οποία στρέφουμε συνειδητά την προσοχή μας
Συνειδητή προσοχή Η σημασία της προσοχής είναι μεγάλή, ιδιαίτερα οι συνειδητές διαδικασίες της προσοχής. Εξυπηρετεί τρεις βασικους σκοπους: Α)ελέγχει το πως αλληλεπιδρούμε με το περιβάλλον μας Β)συνδέει το παρελθον μας (αναμνήσεις) με το παρόν μας (αισθήσεις) Γ) ελέγχει και σχεδιάζει τις μελλοντικές μας δράσεις
Ελεγχόμενες και αυτόματες διαδικασίες Κάποιες γνωστικές διαδικασίες μπορούν να διαφοροποιηθούν βάση του αν απαιτούν η όχι συνειδητό έλεγχο ( Schneider & Shiffrin, 1977). Οι αυτόματες διαδικασίες δεν απαιτούν συνειδητό έλεγχο, απαιτούν ελάχιστη ή και καθόλου προσπάθεια, εκτελούνται παράλληλα και πραγματοποιούνται σχετικά γρήγορα. Οι ελεγχόμενες διαδικασίες απαιτούν συνειδητό έλεγχο, εκτελούνται διαδοχικά η μια μετά την άλλη και χρειάζονται σχετικά πολύ χρόνο για να πραγματοποιηθούν.
Πολλά από τα έργα που αρχικά απαιτούν ελεγχόμενες διαδικασίες στο τέλος γίνονται αυτόματα: 1. Η οδήγηση ενός αυτοκινήτου 2. Η εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας 3. Η εκμάθηση της ανάγνωσης 4. Διάφορες δεξιότητες που μαθαίνουμε στα πρώτα στάδια της ζωής μας (δέσιμο κορδωνιών, το να κάνουμε ποδήλατο)
Αυτοματοποίηση Η διαδικασία μέσω της οποίας μια δεξιότητα μετατρέπεται από ολοκληρωτικά συνειδητή σε σχετικά αυτόματη ονομάζεται αυτοματοποίηση. Η αυτοματοποίηση είναι αποτέλεσμα της εξάσκησης.
Σημασία της αυτοματοποίησης Σε πολλές περιπτώσεις οι αυτόματες διαδικασίες μπορεί να σώσουν τη ζωή του ατόμου Π.χ. Παράπονα εκπαιδεύομενων δυτών για την επανάληψη διαδικασιών ασφαλείας Όμως σε κάποιες περιπτωσεις μπορεί να αποτελέσουν απειλή για τη ζωή του (απροσεξίες- mindlessness) - (Langer, 1989) Π.χ. Αεροπορικό δυστύχημα 1982- κουμπί αντιψυκτικού οργάνου OFF
Αυτόματες διαδικασίες: Οικεία έργα στα οποία ένα άτομο έχει εξασκηθεί πολύ Έργα σχετικά εύκολα Μπορούμε να εμπλακούμε ταυτόχρονα σε πιο πολλές απο μια Ελεγχόμενες διαδικασίες: Έργα σχετικά καινούρια για ένα άτομο. Έργα μεγαλύτερης δυσκολίας Σπανίως εκτελούμε πιο πολλές από μια
Ανθρώπινα σφάλματα - James Reason (1) Λάθη (mistakes): (1990) Το να αποφασίσετε οτι δεν χρειάζεται να μελετήσετε για τις εξετάσεις σας και έτσι να μην πάρετε μαζί σας σε μια τριήμερη εκδρομή το βιβλιο σας που τελικά όταν έρθει η στιγμή των εξετάσεων διαπιστώνεται οτι έπρεπε να το είχατε κάνει. και (2) απροσεξίες (slips): Να έχετε σκοπό να πάρετε μαζί σας το βιβλίο σας στην εκδρομή και να έχετε σχεδιάσει να μελητήσετε εκεί αλλά στη βιασύνη σας να φύγετε και να αφήσετε το βιβλίο σπίτι σας. Τα λάθη είναι σφάλματα που αφορούν ελεγχόμενες διαδικασίες ενώ οι απροσεξίες σφάλματα που αφορούν αυτόματες διαδικασίες
Πως μπορούμε όμως να ελαχιστοποιήσουμε την πιθανότητα αρνητικών συνεπειών απο τις απροσεξίες;
Δύο απο τις πιο χρήσιμες για τον άνθρωπο αυτόματες διαδικασίες είναι: ο εθισμός εξοικείωση με κάποιο ερέθισμα λόγω της επαναλαμβανόμενης παρουσίας του, όπου σταδιακά του δίνουμε όλο και λιγότερη προσοχή και ο αποεθισμός οταν μία αλλαγή στο οικείο ερέθισμα ακόμα και ανεπαίσθητη, παρακινεί το άτομο να προσέξει ξανά το ερέθισμα.
Ο εθισμός είναι εξαιρετικά σημαντικός επειδή μας επιτρέπει να αποστρέφουμε τη προσοχή μας απο οικεία και σταθερά ερεθίσματα και να την εστιάζουμε σε καινούρια. Αν δεν υπήρχε αυτό το φαινόμενο το σύστημα προσοχής του ανθρώπου θα ήταν πολύ επιβαρημένο. Πόσο εύκολό θα ήταν να λειτουργήσουμε αποτελεσματικά σε ένα περιβάλλον με αμέτρητα ερεθίσματα αν δεν είχαμε την ικανότητα να εθιστούμε σε κάποια;
Οι τέσσερις βασικές λειτουργίες της προσοχής 1. Κατανεμημένη προσοχή (divided apen on) 2. Επαγρύπνηση (vigilance) και ανίχνευση σήματος (signal detec on) 3. Αναζήτηση (search) 4. Επιλεκτική προσοχή (Selec ve APen on)
Οι τέσσερις βασικές λειτουργίες της προσοχής Κατανεμημένη προσοχή (divided apen on) Συχνά καταφέρνουμε και κατανέμουμε συνετά, όπως χρειάζεται, τους νοητικούς μας πόρους (που σχετίζονται με την προσοχή) σε κάθε έργο. Οι πεπειραμένοι οδηγοί μπορούν εύκολα να μιλούν και να οδηγούν ταυτόχρονα
Οι τέσσερις βασικές λειτουργίες της προσοχής Επαγρύπνηση (vigilance) και ανίχνευση σήματος (signal detec on) Πολλές φορές βρισκόμαστε σε επαγρύπνηση προσπαθώντας να ανιχνεύσουμε την εμφάνιση ενός συγκεκριμένου ερεθίσματος που μας ενδιαφέρει (σήμα- στόχος). Eίμαστε προετοιμασμένοι να αναλάβουμε άμεση δράση όταν τελικά ανιχνεύσουμε το σήμα- στόχο. Παράδειγμα: Όταν περπατάμε σε ένα σκοτεινό δρόμο, θα προσπαθήσουμε ίσως να ανιχνεύσουμε επικίνδυνους ήχους ή φιγούρες.
Οι τέσσερις βασικές λειτουργίες της προσοχής Αναζήτηση (search) Συχνά διενεργούμε ενεργητική αναζήτηση συγκεκριμένων ερεθισμάτων. Παράδειγμα: Πολλές φορές επίσης, οι περισσότεροι από εμάς ψάχνουμε συνεχώς που αφήσαμε τα γυαλιά μας, τα κλειδία μας ή άλλα αντικείμενα.
Αναζήτηση Θετικά σφάλματα (αναγνωρίζουμε λανθασμένα την παρουσία ενός σήματος- στόχου, όταν στην πραγματικότητα απουσιάζει) συμβαίνουν όταν υπάρχουν περισπασμοί (distracters). Όσο πιο πολύ μοίαζουν οι περισπασμοί με το στόχο τόσο πιο πολλά θετικά σφάλματα κάνουμε. Οι επαγγελματίες που σχεδιάζουν συσκεβασίες διαφόρων προιόντων εκμεταλλεύονται την επίδραση των περισπασμών
Treisman Η θεωρία συνένωσης χαρακτηριστικών Αναζήτηση χαρακτηριστικών- εξετάζουμε το περιβάλλον για ένα ή περισσότερα συγκεκριμένα διακριτά χαρακτηριστικά γνωρίσματα (χρώμα, μέγεθος, ή προσανατολισμός). Συνδιαστική αναζήτηση- όταν το σήμα- στόχος δεν έχει κανένα ιδιαίτερο διακριτό χαρακτηριστικό ψάχνουμε για ένα συγκεκριμένο συνδιασμό (συνένωση) χαρακτηριστικών απαιτεί επιπλέον στάδιο γνωστικής επεξεργασίας
Η θεωρία της ομοιότητας ( Duncan & Humpheys, 1989, 1992) H δυσκολία ανίχνευσης στόχου δεν αυξάνεται μόνο λόγω της ομοιότητας μεταξύ σήματος- στόχου και περισπασμών. Ενας επιπλέον παράγοντας είναι η ομοιότητα μεταξύ των περισπασμών (οι ποικιλόμορφοι περισπασμοί δυσκολεύουν την ανίχνευση)
T + * H K & ) { F M R G A Q % D C W L / V N! : O
Οι τέσσερις βασικές λειτουργίες της προσοχής Επιλεκτική προσοχή (Selec ve APen on) Αγνοώντας η δίνοντας λιγότερη σημασία σε κάποια ερεθίσματα, μπορούμε να δώσουμε μεγαλύτερη προσοχή σε άλλα σημαντικά ερεθίσματα. Η εστίαση της προσοχής μας σε συγκεκριμένα ερεθίσματα αυξάνει την ικανότητα μας να επεξεργαζόμαστε αυτά τα ερεθίσματα και μέσω άλλων γνωστικών διαδικασιών (λεκτική κατανόηση, επίλυση προβλήματος) Παράδειγμα: Μπορούμε να εστίαζουμε τη προσοχή μας στο διαβάσμα ενός βιβλίου ή στην παρακολούθηση μιας διάλεξης, αγνοώντας ερεθίσματα όπως ένα ραδιόφωνο ή μια τηλεόραση που παίζει ή άτομα που εισέρχονται καθυστερημένα στην αίθουσα της διάλεξης
Η μελέτη της επιλεκτικής προσοχής Cherry (1953)- To φαινόμενο του κόκτειλ πάρτι Αφορά την παρακολούθηση μιας συνομιλίας ανάμεσα σε περισπασμούς άλλων ομιλιών.
Ακουστική επισκίαση Για να μελετήσει αυτό το φαινόμενο ο Cherry εφήυρε ένα έργο (ακουστική επισκίαση (shadowing) για να μελετήσει την επιλεκτική προσοχή σε ένα πειραματικό περιβάλλον.
Διχωτική παρουσίαση (Dicho c presenta on) παράθυρο- σκύλος- φωτιά δρόμος- αέρας- δέντρο δρόμος- αέρας- δέντρο
Οι συμμετέχοντες μπορούν αποτελεσματικά να επισκιάσουν τα διαφορετικά μηνύματα στο έργο διχωτικής ακοής. Μπορούσαν να παρατηρήσουν αλλαγές στο τόνο της φωνής ή την αλλαγή της φωνής από ανδρική σε γυναικεία στο παραμελημένο μήνυμα. Δεν μπορούσαν να παρατηρήσουν σημασιολογικές αλλαγές στο παραμελημένο μήνυμα ούτε το ότι το μήνυμα άλλαζε από αγγλικά στα γερμανικά
Παράγοντες που βοηθούν στο να προσέχουμε επιλεκτικά το μήνυμα του ομιλητή- στόχου 1. Τα αισθητικά χαρακτηριστικά της ομιλίας 2. Η ένταση του ήχου 3. Το σημείο όπου βρίσκεται η πηγή του ήχου
Μοντέλα για τη λειτουργία της επιλεκτικής προσοχής 1. Το μοντέλο φίλτρου του Broadbent 2. Το μοντέλο φίλτρου αρχικής επιλογής του Moray 3. Το μοντέλο αποδυνάμωσης της Τreisman 4. To μοντέλο φίλτρου τελικής επιλογής των Deutsch & Deutsch 5. To συνθετικό μοντέλο του Νeisser
Το μοντέλο φίλτρου του Broadbent Οι εισερχόμενες πληροφορίες φιλτράρονται αμέσως μόλις περάσουν το στάδιο της αισθητηριακής καταγραφής Πολλαπλά κανάλια πληροφοριών Φίλτρο προσοχής επιτρέπει μονο σε ένα κανάλι να προχωρίσει στο στάδιο της αντιληπτικής επεξεργασίας όπου αποδίδεται νόημα στις πληροφορίες Αισθητηριακή καταγραφή Φίλτρο Επεξεργασία
Το μοντέλο αποδυνάμωσης της Τreisman Δεν υπάρχει φίλτρο που παρεμποδίζει την είσοδο ερεθισμάτων που δεν αποτελούν στόχο αλλά ένας άλλος μηχανισμός επιλογής που τα αποδυναμώνει Όλα τα ερεθίσματα περνούν στο στάδιο επεξεργασίας, αλλά αυτα που δεν έχουν τα χαρακτηριστικά του στόχου περνούν αποδυναμωμένα Ε Ρ Ε Θ Ι Σ Μ Α Τ Α Αισθητηριακή καταγραφή Αποδυνάμωση Επεξεργασία
To μοντέλο φίλτρου τελικής επιλογής των Deutsch & Deutsch To φίλτρο που εμποδίζει την είσοδο κάποιων ερεθισμάτων και επιλέγει κάποια ενεργοποιείται αργότερα στην όλη διαδικασία (μετά την αντιληπτική επεξεργασία). Ε Ρ Ε Θ Ι Σ Μ Α Τ Α Αισθητηριακή καταγραφή Επεξεργασία Φίλτρο Μνήμη
Παρατηρήσεις σχετικά με την επιλεκτική προσοχή Κάποιοι γνωστικοί ψυχολόγοι τονίζουν ότι τα υπάρχοντα θεωρητικά μοντέλα για τη προσοχή είναι πολύ απλά για να μπορούν να εξηγήσουν τις σύνθετες λειτουργίες της προσοχής. Π.χ. Ο Εysenck τόνισε πως το άγχος παρεμποδίζει το έργο της προσοχής.
Ποίοι άλλοι παράγοντες μπορεί να παρεμποδίσουν το έργο της προσοχής;
Μερικοί παράγοντες επηρεασμού της προσοχής 1. Η γενικότερη διέγερση του ατόμου 2. Το ενδιαφέρον του ατόμου για συγκεκριμένα ερεθίσματα 3. Η φύση του έργου 4. Η εξάσκηση που έχει κάνει κάποιο άτομο στην εκτέλεση κάποιου έργου
Φαινόμενο Stroop Το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας για την επιλεκτική προσοχή έχει επικεντρωθεί στην επεξεργασία ακουστικών πληροφοριών, ωστόσο η επιλεκτική προσοχή μπορεί να μελετηθεί μέσω της οπτικής επεξεργασίας πληροφοριών. Ένα έργο που επινοήθηκε από τον John Ridley Stroop για το σκοπό αυτό είναι το Stroop Task.
Διάβασε μεγαλόφωνα τις ακόλουθες λέξεις
Μωβ
Καφέ
Κόκκινο
Μπλε
Πράσινο
Ονόμασε μεγαλόφωνα, όσο το δυνατόν πιο γρήγορα το χρώμα του μελανιού κάθε λέξης
Μωβ
Καφέ
Κόκκινο
Μπλε
Πράσινο
Φαινόμενο Stroop To φαινόμενο αυτό επιδεικνύει τη δυσκολία που αντιμετωπίζει το άτομο να στρέψει τη προσοχή του επιλεκτικά στο χρώμα του μελανιού και να αγνοήσει τη λέξη που είναι γραμμένη με το μελανι αυτού του χρώματος (που δηλωνει ένα άλλο χρώμα) Εξήγηση: Το δίαβασμα είναι μια αυτόματη διαδικασία για τους ενήλικες και είναι έτσι δεν είναι ευκολο να την ελέγξουμε συνειδητα (MacLeod, 1991, 1996)
Νευροψυχολογία της προσοχής Michael Posner (1992) Eντόπισε ένα πρόσθιο σύστημα προσοχής, το οποίο εστιάζεται στους μετωπιαίους λοβούς και στον έλικα του προσαγωγίου (cingulate gyrus), και ένα οπίσθιο, το οποίο εστιάζεται στον βρεγματικό λοβό, σε ένα τμήμα του θαλάμου και σε ορισμένες περιοχές του μεσεγκέφαλου που σχετίζονται με τις κινήσεις των ματιών. Το πρόσθιο σύστημα ενεργοποιείται ιδιαίτερα όταν πρέπει να προσέξουμε τη σημασία λέξεων ή όταν πρέπει να αντιδράσουμε σε καινούρια ερεθίσματα ή όταν σχεδιάζουμε ή επιλέγουμε μια ενέργειά μας ανάμεσα σε διάφορες εναλλακτικές ενέργειες. Το οπίσθιο σύστημα ενεργοποιείται κατά τη διάρκεια έργων που απαιτούν οπτικοκινητική προσοχή.
Μονόπλευρη χωρική παραμέληση H μονόπλευρη χωρική παραμέληση (unilateral spa al neglect) είναι μια συνέπεια βλάβης στον δεξιό βρεγματικό λοβό.