ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ 1.1 Εισαγωγή Η ποσότητα του νερού του πλανήτη µας είναι σταθερή. Αυτό που µεταβάλλεται καθηµερινά είναι η ποιότητα και η ποσότητα του διαθέσιµου νερού. Το νερό συνεχώς ανακυκλώνεται ακολουθώντας το γνωστό υδρολογικό κύκλο (Gray, 1994). Το 97.5% του νερού που βρίσκεται στη γη είναι αλµυρό και από αυτό το 99.99% βρίσκεται στους ωκεανούς και θάλασσες και το υπόλοιπο σε λίµνες που έχουν αλµυρό νερό. Συνεπώς µόνο το 2.5% περίπου της συνολικής ποσότητας νερού που βρίσκεται στην γη δεν είναι αλµυρό και µικρό ποσοστό αυτού είναι διαθέσιµο για χρήση από τον άνθρωπο. Το 75% του γλυκού νερού βρίσκεται στους πόλους µε τη µορφή πάγου, το 24% βρίσκεται στα διάφορα υπόγεια υδροφόρα και µόνο το 1% της συνολικής ποσότητας του γλυκού νερού βρίσκεται στις λίµνες, ποταµούς και έδαφος. Όπως διαπιστώνει ο Gray (1994), αν και φαίνεται ότι υπάρχει πολύ νερό στη γη ένα ελάχιστο ποσοστό (0.01%) βρίσκεται σε λίµνες και ποταµούς και είναι άµεσα διαθέσιµο στον άνθρωπο και το ίδιο περίπου ποσοστό (0.01%) βρίσκεται σε µορφή εδαφικής υγρασίας και είναι διαθέσιµο µόνο στα φυτά. Η κατανοµή του νερού κατά την πορεία του υδρολογικού κύκλου φαίνεται στην Εικόνα 1.1. To νερό εξατµίζεται από την επιφάνεια της γης (ωκεανούς, θάλασσες, λίµνες, έδαφος, φυτά) και επιστρέφει στη γη µε τη µορφή διαφόρων κατακρηµνίσεων. Από τις κατακρηµνίσεις αυτές το 80% πέφτει απευθείας στους ωκεανούς και το υπόλοιπο στη γη για να εφοδιάσει τα υπόγεια νερά, να κάνει να τρέξουν τα ποτάµια, να γεµίσουν οι λίµνες και να ζήσουν φυτά και ζώα επάνω στη γη. Συνεπώς οι κατακρηµνίσεις που πέφτουν στη γη είναι η µόνη πηγή γλυκού νερού από το οποίο ένα ποσοστό απορρέει στους ποταµούς και επιστρέφει στους ωκεανούς και θάλασσες και ένα ποσοστό διεισδύει στο έδαφος για να εµπλουτίσει τα υπόγεια υδροφόρα. Τα τελευταία υπερχειλίζουν προς τις ζώνες εκροής που µπορεί να είναι θάλασσες, ποταµοί, λίµνες ή τεχνικές γεωτρήσεις (Smith 1990). Εικόνα 1.1 Υδρολογικός κύκλος (προσαρµογή από τον Gray, 1994) 1

Oι ποταµοί µε τους παραπόταµους τους συλλέγουν το νερό απορροής των αντίστοιχων λεκανών και το µεταφέρουν σε άλλα µεγαλύτερα επιφανειακά υδατοσυστήµατα ενώ ταυτόχρονα το νερό αυτό χρησιµοποιείται από τον άνθρωπο. Ο Αξιός ποταµός, µήκους 380 χιλιοµέτρων, πηγάζει από την ορεινή περιοχή του βορειό-δυτικού τµήµατος του Κρατιδίου των Σκοπίων και αφού διασχίσει, µε τους πολυάριθµους παραποτάµους του, το κύριο τµήµα του FYROM, χύνεται στον Θερµαικό Κόλπο, δυτικά της Θεσσαλονίκης. Μόνο τα τελευταία 80 χιλιοµέτρα του Αξιού βρίσκονται σε Ελληνικό έδαφος (Χάρτης 1.1). Η λεκάνη απορροής του Αξιού, που βρίσκεται στην ελληνική επικράτεια (Χάρτης 1.2), έχει έκταση 1.200.000 στρέµµατα, από τα οποία περίπου 950.000 αναπτύχθηκαν γεωργικά και σήµερα η λεκάνη αυτή είναι µία από τις πλέον αναπτυγµένες γεωργικές περιοχές της Χώρας, όπου καλλιέργειες µεγάλης αξίας όπως βαµβάκι, αραβόσιτος, τεύτλα, ρύζι και λαχανικά καταλαµβάνουν σηµαντικό τµήµα της καλλιεργούµενης γης. Η κατανοµή των κυρίων καλλιεργειών στη λεκάνη Αξιού κατά την περίοδο 1991-93 παρουσιάζεται στον Πίνακα 1.1. Ενδεικτικά η στρεµµατική κατανοµή των καλλιεργειών στα τέσσερα τεταρτηµόρια της λεκάνης κατά το 1991 παρουσιάζεται στις Εικόνες 1.2, 1.3, 1.4 και 1.5. Στον νότιο τµήµα της λεκάνης οι κύριες καλλιέργειες ήταν ρύζι, βαµβάκι και αραβόσιτος ενώ κατά την ίδια περίοδο στο βόρειο τµήµα της λεκάνης αυτές ήταν σιτάρι και βαµβάκι. Πίνακας 1.1. Χρήση γης στη λεκάνη Αξιού* Καλλιέργεια Στρέµµατα/έτος 1991 1992 1993 Αραβόσιτος 71.622 102.121 80.682 Βαµβάκι 155.054 133.104 165.034 Ρύζι 74.279 67.524 103.062 Τεύτλα 14.732 12.509 12.375 Σιτάρι 143.803 143.687 192.257 Κηπευτικά 10.183 9.300 31.430 Μηδική 27.559 28.763 27.212 Λοιπά 9.430 10.100 10.000 Σύνολο 506.682 507.108 622.052 *τα στοιχεία αυτά συλλέχθηκαν από τις κατατόπου ιευθύνσεις Γεωργίας Στο νότιο τµήµα της λεκάνης υπάρχει αρδευτικό δίκτυο που τροφοδοτείται εξολοκλήρου µε το νερό του Αξιού. Στο βόρειο τµήµα υπάρχει περιορισµένης έκτασης επιφανειακό αρδευτικό δίκτυο ενώ στο υπόλοιπο η άρδευση γίνεται µε νερό γεωτρήσεων. Οµως το περιορισµένο επιφανειακό δίκτυο της βόρειας περιοχής δεν είναι τίποτε άλλο παρά το παλαιό στραγγιστικό στο οποίο κατά τα τελευταία έτη διοχετεύεται νερό του Αξιού µέσω του ρυθµιστικού φράγµατος. Εκτενής περιγραφή του αρδευτικού και στραγγιστικού δικτύου της λεκάνης Αξιού έγινε κατά τη µελέτη της υφιστάµενης κατάστασης και αυτή στηρίχθηκε σε επιτόπου επισκέψεις και διερεύνηση της περιοχής αλλά και στη σχετική βιβλιογραφική ενηµέρωση (Κωνσταντινίδης 1989, NEDECO, ΟΗΕ, Master Plan, 1978, Τζιµούρτας & Χριστοδούλου, 1991). Οι ήµοι και Κοινότητες της λεκάνης υδροδοτούνται από αντλήσεις υπογείων νερών µε εξαίρεση το ήµο Αξιουπόλεως και παρακείµενες Κοινότητες που υδροδοτούνται από φυσικές ορεινές πηγές. Επιπλέον το µεγαλύτερο ποσοστό του νερού υδροδότησης της πόλης της Θεσ/νίκης προέρχεται από άντληση υπογείων νερών της λεκάνης Αξιού. 2

Χάρτης 1.1. Λεκάνη απορροής του ποταµού Αξιού/Βαρδάρη 3

Χάρτης 1.2. Λεκάνη Αξιού 4

Εικόνα 1.2. Κατανοµή καλλιεργειών στο Νότιο-Ανατολικό τµήµα της λεκάνης του Αξιού κατά το 1991. Βαµβάκι Ρύζι Καλαµπόκι Τεύτλα Κηπευτικά Σιτάρι Μηδική Λοιπά Χέρσα έντρα Επίσπορα 24592 33773 24700 4201 7579 12005 6223 3298 1247 101 648 Βαµβάκι Ρύζι Καλαµπόκι Τεύτλα Κηπευτικά Σιτάρι Μηδική Λοιπά Χέρσα έντρα Επίσπορα Εικόνα 1.3. Κατανοµή καλλιεργειών στο Νότιο- υτικό τµήµα της λεκάνης του Αξιού κατά το 1991. Βαµβάκι Ρύζι Καλαµπόκι ΚηπευτικάΤεύτλα Σιτάρι Μηδική Λοιπά έντρα Επίσπορα 78109 39946 32143 2604 5686 4808 8636 2575 132 1449 Βαµβάκι Ρύζι Καλαµπόκι Κηπευτικά Τεύτλα Σιτάρι Μηδική Λοιπά έντρα Επίσπορα 5

Εικόνα 1.4. Κατανοµή καλλιεργειών στο Βόριο-Ανατολικό τµήµα της λεκάνης του Αξιού κατά το 1991 Βαµβάκι Ρύζι Καλαµπόκι Τέυτλα Κηπευτικά Σιτάρι Μηδική 12026 0 8618 2605 0 63137 8220 Βαµβάκι Ρύζι Καλαµπόκι Τέυτλα Κηπευτικά Σιτάρι Μηδική Εικόνα 1.5. Κατανοµή καλλιεργειών στο Βόριο- υτικό τµήµα της λεκάνης του Αξιού κατά το 1991 Βαµβάκι Ρύζι Καλαµπόκι Τέυτλα Κηπευτικά Σιτάρι Μηδική 40327 560 6161 2240 0 63853 4480 Βαµβάκι Ρύζι Καλαµπόκι Τέυτλα Κηπευτικά Σιτάρι Μηδική 6

Ο έλεγχος της ρύπανσης στη λεκάνη του Αξιού, όπως και στις υπόλοιπες λεκάνες απορροής διακρατικών ποταµών της Μακεδονίας-Θράκης, είναι πρωταρχικής σηµασίας για τη Χώρα µας. Το φορτίο των ρύπων στις εν λόγω λεκάνες έχει διπλή προέλευση, από τις οποίες η µία, που στις περισσότερες περιπτώσεις είναι και οι σοβαρότερη, είναι ανεξέλεγκτη ευρισκόµενη υπό τον έλεγχο γειτονικής χώρας. Με τις πολιτικό-οικονοµικές συγκαιρίες των τελευταίων ετών στην Νότια Βαλκανική, ο έλεγχος των ρύπων από και προς τα υδατοσυστήµατα της κάθε λεκάνης απορροής των διακρατικών αυτών ποταµών έχει ιδιαίτερη οικονοµική και κοινωνική σηµασία. Οι ποταµοί είναι αποδέκτες των νερών απορροής των λεκανών τους. Τα νερά αυτά προέρχονται είτε από άµεσες κατακρηµνίσεις και λιώσιµο χιονιού ή πάγων, ή είναι νερά υπερχειλίσεις υπογείων υδροφόρων και απορροής και στράγγισης γης. Η φυσική ποιότητα και ποσότητα των νερών απορροής µιας λεκάνης εξαρτάται από τη γεωλογία και τις κλιµατικές συνθήκες της λεκάνης. Λεκάνες µε ασβεστούχα πετρώµατα έχουν νερό απορροής σκληρό και καθαρό ενώ λεκάνες µε αδιαπέρατα πετρώµατα όπως γρανίτες έχουν νερό µαλακό, ελαφρώς όξινο και θολό λόγω των εναιωρήσει σωµατιδίων που περιέχουν (Gray 1994). Την φυσική αυτή σύσταση έχουν και τα νερά των ποταµών που υδροµαστεύουν τις λεκάνες αυτές, αντίστοιχα. Όµως η φυσική κατάσταση της ποιότητας των νερών ενός ποταµού σπάνια διατηρείται κατά µήκος του καθόσον ποταµοί ή παραπόταµοι του γίνονται αποδέκτες γεωργικών, αστικών και βιοµηχανικών αποβλήτων. Η διάβρωση εδαφών αγροτική γης θεωρείται µια δυναµική µη σηµειακή πηγή ρύπανσης επιφανειακών υδατοσυστηµάτων που συλλέγουν τα νερά απορροής µιας λεκάνης. Σε αυτές τις περιπτώσεις από τους διαφόρους ρύπους που µελετούνται παγκόσµια, διότι είναι αυτοί που κυρίως συµβάλουν στην υποβάθµιση της ποιότητας των αποδεκτών, περιλαµβάνονται κυρίως διάφορες µορφές φωσφορικών αλάτων και αζώτου και υπολειµµάτων γεωργικών φαρµάκων. Η στράγγιση των εδαφών µε την ταυτόχρονη έκπλυση θρεπτικών στοιχείων από το έδαφος, κυρίως νιτρικών και γεωργικών φαρµάκων, είναι άλλη µία σηµαντική µησηµειακή πηγή ρύπανσης υπογείων και επιφανειακών υδατοσυστηµάτων γεωργικών περιοχών. Οι Squillance & Thurman (1992) υπολόγισαν ότι οι κύριες ποσότητες των γεωργικών φαρµάκων που ρυπαίνουν τον ποταµό Cedar της Iowa προέρχονται από επιφανειακή απορροή και υπόγεια στράγγιση εδαφών, αντίστοιχα. Για τα γεωργικά φάρµακα alachlor, atrazine, cyanazine, metolachlor και metribuzin βρήκαν ότι οι συγκεντρώσεις τους στο νερό του ποταµού, όταν νερά προερχόµενα από υπόγεια στράγγιση εδαφών συνιστούσαν το κύριο όγκο του νερού, ήταν <0.1 µg/l (µέση τιµή 0.2 µg/l) ενώ όταν ο κύριος όγκος του νερού προερχόταν από νερά επιφανειακής απορροής οι αντίστοιχες συγκεντρώσεις υπερέβαιναν τα 50 µg/l. Συνεπώς η διάβρωση εδαφών µε την επιφανειακή απορροή νερού συνιστά την σηµαντικότερη µη σηµειακή πηγή ρύπανσης επιφανειακών υδατοσυστηµάτων. Τα νερά απορροής αγροτικών περιοχών δεν είναι οι µόνες πηγές ρύπανσης ποταµών. Οι Kimbourgh & Litke (1996) ανακοίνωσαν πρόσφατα ότι µελετώντας τη διακύµανση των συγκεντρώσεων γεωργικών φαρµάκων στα νερά δύο παραποτάµων του ποταµού Plate του Colorado από τους οποίους ο ένας συνέλεγε τα νερά απορροής αγροτικών περιοχών και ο άλλος τα αντίστοιχα νερά κατοικηµένων περιοχών βρήκαν ότι και οι δύο παραπόταµοι περιείχαν σηµαντικό αριθµό γεωργικών φαρµάκων (30 γεωργικά φάρµακα βρέθηκαν στα νερά του παραποτάµου που διέσχιζε αγροτική περιοχή και 22 σε εκείνον που διέσχιζε αστική περιοχή). Οι συγκεντρώσεις των γεωργικών φαρµάκων και στις δύο περιπτώσεις ήταν υψηλότερες κατά το καλοκαίρι (εποχή εφαρµογής των φαρµάκων) και κυρίως µετά από καταιγίδα. 7

Εκτός όµως από τις µη-σηµειακές πηγές ρύπανσης, οι ποταµοί έχουν και σηµαντικές σηµειακές πηγές ρύπανσης σε φωσφορικά, νιτρικά, µέταλλα, διάφορα ανόργανα ανιόντα, οργανική ύλη, µικροοργανισµούς, γεωργικά φάρµακα, πολυχλωριωµένες και πολύ-αρωµατικές οργανικές ενώσεις και διάφορους υδρογονάνθρακες. Οι σηµειακές αυτές πηγές εντοπίζονται σε θέσεις εισροής γεωργικών, αστικών και βιοµηχανικών αποβλήτων, σε εισροές προερχόµενες από ατυχήµατα διαρροής εργοστασίων της βιοµηχανίας χηµικών προϊόντων, όπως αυτά που συνέβηκαν την περασµένη δεκαετία στην Βασιλεία της Ελβετίας µε αποτέλεσµα σηµαντικές ποσότητες γεωργικών φαρµάκων να διαρρεύσουν στο νερό του Ρήνου ποταµού και σε αµέλεια όπως το πλύσιµο ψεκαστικών µηχανηµάτων ή απόχυση ψεκαστικού διαλύµατος γεωργικών φαρµάκων απευθείας σε κάποιο ποταµό. Η µεταφορά, κατανοµή και τύχη των γεωργικών φαρµάκων στο περιβάλλον παρουσιάζεται στην Εικόνα 1.6 (Leonard et al, 1976). Όµως σήµερα οι σηµαντικότεροι τρόποι αποµάκρυνσης γεωργικών φαρµάκων από τον τόπο εφαρµογής τους θεωρούνται: α) η έκπλυση (leaching) προς τα αβαθή και βαθιά υπόγεια νερά β) απορροή (runoff) µε ταυτόχρονη διάβρωση εδαφών, προς τα επιφανειακά νερά γ) µεταφορά ψεκαστικού υγρού κατά τον ψεκασµό σε µεγάλες αποστάσεις (drift) και δ) εξάτµιση γεωργικών φαρµάκων από τις ψεκασµένες επιφάνειες, µεταφορά αυτών δια της ατµόσφαιρας και επαναφορά στη γη δια των κατακρηµνίσεων (βροχή, χιόνι) (Arnold 1995). Η µεταφορά γεωργικών φαρµάκων δια της ατµόσφαιρας και εναπόθεση αυτών σε µακρινούς τόπους έδωσε την ερµηνεία στην παρουσία των κλασσικών οργανοχλωριωµένων εντοµοκτόνων (DDT, lindane, dieldrin, eldrin) στους πάγους και χιόνι των Πόλων της γης ως και σε αποµονωµένα νησιά των ωκεανών όπου ποτέ δεν είχα χρησιµοποιηθεί τα φάρµακα αυτά. Μάλιστα, όπως ανακοινώθηκε (Fellin et al 1996) ακόµη και σήµερα διάφορα γεωργικά φάρµακα µαζί µε άλλους οργανικούς ρύπους βρίσκονται στον αέρα του Βορείου Πόλου και µάλιστα σε συγκεντρώσεις όµοιες µε εκείνες πυκνοκατοικηµένων περιοχών της Βορείου Αµερικής και Ευρώπης. Η διαπίστωση κατά τα τελευταία έτη ότι η πηγή αυτή ρύπανσης του περιβάλλοντος είναι αρκετά σηµαντική και για πολλά γεωργικά φάρµακα οδήγησε την Υπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος των ΗΠΑ (EPA, Environmental Protection Agency) στην απαγόρευση της χρήσης parathion και ορισµένων καπνιστικών εδάφους όπως του Telone (1,3-D) διότι διαπιστώθηκε ότι η ρύπανση της ατµόσφαιρας από αυτά συνιστά πλέον σηµαντικό κίνδυνο για την υγεία των ανθρώπων. Για την Πολιτεία της Καλιφόρνια υπολογίστηκε ότι περίπου η µισή ποσότητα της εφαρµοζόµενης δόσης από το ζιζανιοκτόνο molinate, που χρησιµοποιείται στην ορυζοκαλλιέργεια, διαφεύγει στην ατµόσφαιρα υπό µορφή ατµού. Η ποσότητα του molinate που διαφεύγει στην ατµόσφαιρα υπολογίστηκε σε µερικές εκατοντάδες χιλιάδες κιλά το χρόνο (Sieber & Woodrow 1995). Επίσης υπολογίσθηκε ότι η µεγαλύτερη ποσότητα του εντοµοκτόνου diazinon που χρησιµοποιείται στην Kεντρική Κοιλάδα (Central Valley) της Καλιφόρνιας διαφεύγει στην ατµόσφαιρα µέσα στις επόµενες 1-2 εβδοµάδες µετά τον ψεκασµό και 1/3 από το ένα εκατοµµύριο κιλά µεθυλο-βρωµιδίου που χρησιµοποιούνται ετήσια στην Καλιφόρνια επίσης διαφεύγει στην ατµόσφαιρα (Sieber & Woodrow 1995). Στον Πίνακα 1.2 παρουσιάζονται ορισµένα στοιχεία από τις συγκεντρώσεις τριών γεωργικών φαρµάκων στον αέρα κατοικηµένων περιοχών που βρίσκονται γύρω από την Κοιλάδα του Sacramento της Καλιφόρνιας. Τα γεωργικά αυτά φάρµακα χρησιµοποιούνται στην ορυζοκαλλιέργεια. Μεταξύ των φαρµάκων αυτών το molinate έχει την υψηλότερη πτητικότητα και όντως οι συγκεντρώσεις στον αέρα ήταν από τις µεγαλύτερες που µετρήθηκαν και µάλιστα αυτές ήταν σηµαντικές ακόµη και στον αέρα περιοχών αρκετά µακριά (Davis). Νέες έρευνες (Βaker et al, 1996) ανέφεραν ότι 8

το molinate ως και διάφορα αλογονωµένα καπνογόνα εδάφους έχουν την υψηλότερη συχνότητα και την µεγαλύτερη συγκέντρωση στον αέρα πολλών αγροτικών περιοχών της Καλιφόρνια. Το molinate χρησιµοποιείται ευρέως στην ορυζοκαλλιέργεια της λεκάνης Αξιού και όπως έδειξαν και αποτελέσµατα που θα συζητηθούν στα επόµενα κεφάλαια, υπολείµµατα του βρίσκονται σε όλα τα υδατοσυστήµατα της λεκάνης ακόµη και σε αποµακρυσµένες περιοχές όπως είναι οι πηγές του Αγίου Νικολάου Ναούσης. Πίνακας 1.2. Συγκεντρώσεις γεωργικών φαρµάκων στον αέρα κατοικηµένων περιοχών γύρω από την Κοιλάδα του Sacramento της Καλιφόρνια στην περίοδο από 12 Μαίου-12 Ιουνίου 1986 (Προσαρµοσµένο από την εργασία των Seiber & Woodrow, 1995). Mέσος όρος συγκέντρωσης σε ng/m 3 Tοποθεσία Parathion Paraoxon molinate Thiobencarb methyl methyl Maxwell 6,2 (25,7) 0,8 (3,1) 650 (1700) 29 (64,5) Williams 3,1 (21,8) 0,6 (1,1) 200 (420) 12,9 (23,3) Trowbridge 0,32 (1,1) <0,5 150 (280) 67,2 (250) Robbins 0,27 (0.72) 0,5 60 (140) 14,2 (40,8) Davis <0,5 0,5 <20 <2 Γεωργικά φάρµακα σε σηµαντικές συγκεντρώσεις βρέθηκαν και στο νερό της βροχής και της οµίχλης αγροτικών περιοχών (Glotfelty et al, 1990, Seiber 1993). Για παράδειγµα τα εντοµοκτόνα parathion, chlorpyrifos, diazinon και methidathion βρέθηκαν στον αέρα και στο νερό της οµίχλης πολλών αγροτικών περιοχών σε συγκεντρώσεις µεγαλύτερες από 100 ng/m 3 και 100 µg/l, αντίστοιχα. Τα ανωτέρω γεωργικά φάρµακα είναι µεταξύ αυτών που χρησιµοποιούνται ευρέως στη λεκάνη του Αξιού και υπολείµµατα τους βρίσκονται στα διάφορα υδατοσυστήµατα της λεκάνης. Για την πρόβλεψη της πιθανότητας µετακίνησης των γεωργικών φαρµάκων από τον τόπο εφαρµογής τους προς τα διάφορα άλλα τµήµατα του περιβάλλοντος πχ υπόγεια νερά, επιφανειακά νερά, κ.α αναπτύχθηκαν διάφορα µοντέλα. Για παράδειγµα για την περίπτωση πρόβλεψης της έκπλυσης γεωργικών φαρµάκων τα πλέον γνωστά µοντέλα είναι τα PRZM (Pesticide Root Zone Model), GLEAMS, SESOIL, VARLEACH, PELMO, PESTLA, LEACHP, MACRO κ.α. Όµως οι γνώµες των ερευνητών, όσον αφορά την πραγµατική αξία αυτών των µοντέλων είναι διφορούµενες (Gottesburnen et al, 1995, Jarvis et al, 1995) καθόσον σε καµία περίπτωση δεν κατέστη δυνατόν να προβλεφθεί επακριβώς η έκπλυση φαρµάκων προς τα υπόγεια νερά και συνεχώς εµφανίζονται νέα µοντέλα που στηρίζονται σε αυξανόµενο αριθµό παραµέτρων. Για παράδειγµα δίνεται µεγάλη έµφαση στη σηµασία της διευκολυνόµενης έκπλυσης νερού και φαρµάκων από µεγάλους πόρους του εδάφους (preferential flow) µε αποτέλεσµα την επιτάχυνση ρύπανσης υπογείων υδροφόρων (Roberts, 1990, Jarvis et al, 1995). Σχετικά πρόσφατα ανακοινώθηκαν δύο νέα µοντέλα τα CRACK-P (Armstrong et al, 1995) και PLM (Nickolls & Halls 1995) στα οποία λαµβάνεται µέριµνα για την διευκολυνόµενη κίνηση νερού προς το υπέδαφος µέσω µεγάλων πόρων σε αργιλούχα εδάφη τα οποία παρουσιάζουν ρωγµές (λόγω συστολής) µετά από περίοδο ξηρασίας. Υπάρχουν ακόµη µοντέλα πρόβλεψης µετακίνησης γεωργικών φαρµάκων προς τα διάφορα επιφανειακά υδατοσυστήµατα δια της απορροής (runoff). Τα σηµαντικότερα από αυτά είναι το CREAMS (Chemical Runoff and Erosion from Agricultural 9

Management Systems) που έγινε γνωστό στην περίοδο του 1980 και το GLEAMS (Groundwater Loading Effects of Agricultural Management Systems) που δηµιουργήθηκε αργότερα (Roberts 1990). Οµως πριν από την εφαρµογή οποιουδήποτε µοντέλου πρόβλεψης είναι επιτακτική η συλλογή πειραµατικών δεδοµένων από την υπό µελέτη περιοχή και για σειρά ετών για την διαπίστευση του κάθε µοντέλου ώστε κατά την εφαρµογή του οι προβλεπόµενες καταστάσεις να έχουν σχέση µε τις πραγµατικές συνθήκες της κάθε περιοχής για να µην προβλέπονται καταστάσεις που έχουν θέση µόνο στη σφαίρα της φαντασίας. Αυτός είναι ο λόγος που τα διάφορα µοντέλα πρόβλεψης τόσο της δυνατότητας έκπλυσης όσο και επιφανειακής απορροής γεωργικών φαρµάκων έχουν ακόµη περιορισµένη εφαρµογή και µόνο σε πολυµελετηµένες περιοχές και για πολυµελετηµένα προβλήµατα. Το παγκόσµιο ενδιαφέρον για την δυνατότητα µετακίνησης γεωργικών φαρµάκων προς τα επιφανειακά και υπόγεια υδροφόρα εκδηλώθηκε κατά την τελευταία κυρίως εικοσαετία µετά την διαπίστωση ότι σηµαντικά γεωργικά φάρµακα όπως το aldicarb και το DBCP έχουν ήδη ρυπάνει υπόγεια πόσιµα νερά σε πολλές Πολιτείες των ΗΠΑ. Η πρώτη αυτή διαπίστωση ώθησε στην γενικευµένη διερεύνηση της παρουσίας γεωργικών φαρµάκων σε επιφανειακά και υπόγεια νερά τόσο στις ΗΠΑ όσο και σε πολλές Ευρωπαικές χώρες. Στις χώρες αυτές ήδη εφαρµόζονται αυστηρά µέτρα προστασίας τόσο των υπογείων όσο και των επιφανειακών νερών διότι όπως αναφέρεται η εξάντληση των υπογείων αποθεµάτων νερού ήδη έχει οδηγήσει στην εξολοκλήρου εξάρτηση της υδροδοτήσεως µεγαλουπόλεων από επιφανειακά νερά (Zaki et al, 1982, Holden 1986). Για την προστασία της υγείας του ανθρώπου θεσπίστηκαν ανώτερα επιτρεπτά όρια υπολειµµάτων γεωργικών φαρµάκων σε υπόγεια και επιφανειακά νερά. Τα όρια αυτά σύµφωνα µε την ισχύουσα νοµοθεσία των ΗΠΑ βασίστηκαν σε µελέτες αξιολόγησης των τοξικολογικών επιπτώσεων των διαφόρων γεωργικών φαρµάκων στον άνθρωπο και χαρακτηρίζονται µε τον όρο HGLs (Health Guidance Levels) ενώ µε την Οδηγία 778/80 της Ευρωπαϊκής Κοινότητας το όριο αυτό (MACs) είναι ενιαίο για όλα τα γεωργικά φάρµακα και καθορίστηκε στο 0.1 µg/l για το κάθε φάρµακο και στο 0.5 µg/l για την συνολική συγκέντρωση γεωργικών φαρµάκων στο νερό. Με την εφαρµογή της Κοινοτικής Οδηγίας υπόγεια υδροφόρα διαφόρων χωρών όπως της ανίας, Ολλανδίας, Ιταλίας, Αγγλίας χαρακτηρίστηκαν ακατάλληλα για χρήση προς ύδρευση και στις χώρες αυτές ήδη απαγορεύτηκε η κυκλοφορία ορισµένων γεωργικών φαρµάκων στις περιοχές που διαπιστώθηκε το πρόβληµα ρύπανσης (π.χ. απαγόρευση της χρησιµοποίησης του ζιζανιοκτόνου atrazine στη Β. Ιταλία, Γερµανία, κ.ά.). 10

Eικόνα 1.6. Μεταφορά, κατανοµή και τύχη γεωργικών φαρµάκων στο περιβάλλον (Leonard et al., 1976). 11

Βιβλιογραφία 1. A.C. Armstrong, A. M. Portwood, G. L., Harris. Mechanistic modeling of pesticide leaching from cracking clay soils. BCPC Monograph No. 62: Pesticide Movement to Water, British Crop Protection, 1995. 2. D.J.S. Arnold. Movement of pesticides in non-target areas. Eighth International Congress of Pesticide Chemistry, Options 2000, American Chemical Society, Washington DC, 1995. 3. L.W.Baker, D. L. Fitzell, J.N. Seiver, T.R. Baker, T.Shibamoto, M.W. Poore, K. E. Longley, R. P. Tomlin, R. Propper and D.W. Duncan. Ambient air concentrations of pesticides in California. Environm. Sci. & Technol. 30:1365-1368 (1996). 4. EEC. Directive 80/778/EEC Official Journal of European Committees, 1980, 23:L229/11 5. P. Fellin, L.A. Barrie, D. Dougherty, D. Toom, D. Muir, N. Crift, L. Lockhart and D. Billeck. Air monitoring in the arctic. Results for selected persistent organic pollutants for 1992. Environm. Toxicol. And Chemistry. 15:253-261 (1996). 6. D.E. Glotfelty, G.H. Williams, H.P. Freeman, and M.M. Leech. Regional atmospheric transport and deposition of pesticides in Maryland. In: Long range Transport of Pesticides (Kurtz, D.A. ed.), Lewis Publishers, Chelsea, MI, pp 199-221 (1990). 7. B.Gotterburen, W. mittelstaedt and F. Fuhr. Comparison of different models to simulate the leaching behaviour of quinmerac predictively. 1995 BCPC monograph No. 62:Pestiicde Movement to Water. British Crop protection, (1995). 8. N. F. Gray. Drinking water quality. Problems and Solutions. John Wiley & Sons, New York (1994). 9. P.W. Holden. Pesticides and ground water quality. Issues and problems in four states. National Academy press, Washington DC, (1986). 10. N. J. Jarvis, M. Larson, P. Fogg, and A. A. Carter. Validation of the dual-porosity model Macro for assessing pesticide fate and mobility in soils, 1995, BCPC Monograph No. 62: Pesticide Movement to Water, British crop protection (1995). 11. R. A. Kimbrough, and D. W. Litke. Pesticides in streams draining agricultural and urban areas in Colorado. Environm. Sci. & Technol. 30:908-916 (1996). 12. Κ. Κωνσταντινίδης. Τα Εγγειοβελτιωτικά Εργα στην Πεδιάδα Θεσσαλονίκης. Εκδοση Γεωτεχνικού Επιµελητηρίου Ελλάδας, Θεσσαλονίκη (1989). 12

13. R. A. Leonard, G. W. bailey and R. R. Swank, jr. Transport, detoxification, fate and effects of pesticides in soil and water environments. In: Land Application of Waste materials, pp 48-78. Soil Conservation Society of America (1976). 14. P.H.Nicholls and D. G. M. Hall. Use of the pesticide leaching model (PLM) to simulate pesticide movement through macroporous soils, 1995. BCPC Monograph No. 62: Pesticide Movement to Water, British Crop protection, (1995). 15. OHE, Master Plan, Ιntegrated Development of the Vardar/Axios River Basin, Master Plan Report, 1978 16. T. R. Roberts. Environmental fate of pesticides: a perspective. In Environmental Fate of Pesticides (Hutson and Roberts eds). John Wiley and Sons, 1990. 17. Ν. Sieber and J. E. Woodrow, Origin and fate of pesticides in air. Eighth International Congress of Pesticide Chemistry, Options 2000, American Chemical Society, Washington D.C, 1995 18. N. Seiber, B. W. Wilson and M.M. McChesney. Air and for deposition residues of four organophosphorus insecticides used on dormant orchards in the San Joaquin Valley, California. Environm. Sci.& Technol. 27:2236-2243 (1993). 19. C.J. Smith. Hydrogeology with respect to underground contamination. In Environmental Fate of Pesticides (Hutson and Roberts eds) Vol. 7, pp 47-99. John Wiley and Sons, New York (1990). 20. P. J. Squillace and E. M. Thurman. Herbicide transport in rivers : Importance of hydrology and geochemistry in non-point source contamination. Environm. Sci. & Technol. 26:538-444 (1992). 21. Γ. Τζιµούρτας και Θ. Χριστοδούλου. Υδρογεωργική µελέτη λεκάνης Αξιού, 1991. 22. M.H.Zaki, D. Moran and D. Harris. Pesticides in ground water: the aldicarb story in Suffolk County, NY, Am. J. Public health, 72:1391-5, 1982. 13

Προϋπολογισµός Φάση Α (1991-1994), INTERREG I, προϋπολογισµός 95.600.000 δραχµές Φάση Β (1996-1998), INTERREG II, προϋπολογισµός 100.000.000 δραχµές Σύνολο 195.600.000 δραχµές 1.2 Στόχοι του προγράµµατος Το πρόγραµµα διαχωρίστηκε χρονικά σε δύο διαδοχικές φάσεις µε την πρώτη από το 1992 έως το 1995 και την δεύτερη από το 1996 εώς το 1998. Οι στόχοι της πρώτης φάσης του προγράµµατος ήταν: Μελέτη της υφιστάµενης κατάστασης στη λεκάνη Αξιού. Χαρτογράφηση των επιφανειακών υδατοσυστηµάτων συνδεδεµένων και µη µε τον ποταµό Αξιό και εντόπιση και καταγραφή των πηγών ρύπανσης του Αξιού και των άλλων επιφανειακών υδατοσυστηµάτων, τη χρήση γής, και τις γεωργικές και άλλες δραστηριότητες στη λεκάνη. Ανάπτυξη µεθοδολογίας για τον προσδιορισµό ανοργάνων και οργανικών ρύπων σε υδατοσυστήµατα, ιζήµατα και εδάφη. Παρακολούθηση της ποιότητας των υδάτων του Αξιού κατά µήκος της ροής του στο Ελληνικό έδαφος, προσδιορισµός των πηγών ρύπανσης, αξιολόγηση του σχετικού φορτίου ρύπων και µελέτη της εποχιακής διακύµανσης τους. Εγκατάσταση ειδικών πειραµάτων σε αγρούς πιλότους της λεκάνης Αξιού για την: 1. Αξιολόγηση των επιπτώσεων της γεωργίας στην ποιότητα των υδάτων των επιφανειακών υδατοσυστηµάτων της λεκάνης συµπεριλαµβανοµένου και του ποταµού Αξιού 2. Μελέτη της κίνησης (έκπλυσης) νιτρικών, φωσφορικών, χλωριούχων και γεωργικών φαρµάκων καθώς και άλλων ρύπων που µεταφέρονται µε τα νερά αρδεύσεως (νερό Αξιού) 3. Παρακολούθηση του εµπλουτισµού (ρύπανσης) του φρεάτιου ορίζοντα από νιτρικά, φωσφορικά, γεωργικά φάρµακα και ρύπους του Αξιού 4. Μελέτη ρύπανσης εδαφών από γεωργικά φάρµακα Παρακολούθηση της ποιότητας των υπογείων νερών που υδροδοτούν τους ήµους/κοινότητες της λεκάνης Αξιού και εντόπιση των πηγών ρύπανσης Αξιολόγηση των τοξικολογικών επιπτώσεων ρύπων του Αξιού στους ζωικούς οργανισµούς Αντίστοιχα, οι στόχοι της δεύτερης φάσης του προγράµµατος ήταν: Συνέχιση του ελέγχου της ποιότητας επιφανειακών και υπογείων νερών της λεκάνης Αξιού Έλεγχος της ποιότητας του νερού της βροχής της λεκάνης του Αξιού και διερεύνηση των επιπτώσεων της στην ποιότητα των υπολοίπων υδατοσυστηµάτων της λεκάνης ιερεύνηση της ρύπανσης των εδαφών της λεκάνης του Αξιού Ανάπτυξη αυτοµατοποιηµένου συστήµατος για τον προσδιορισµό υπολειµµάτων γεωργικών φαρµάκων στο νερό του Αξιού, δοκιµαστική εγκατάσταση αυτού στον Αξιό ποταµό 14

Ανάπτυξη αντιρρυπαντικών µέτρων για την προστασία της ποιότητας των υπογείων και επιφανειακών νερών της λεκάνης Μελέτη των επιπτώσεων του φορτίου ρύπων του Αξιού στη χλωρίδα και πανίδα του ποταµού και του Θερµαικού Κόλπου Μελέτες που παραδόθηκαν σε σχέση µε τους στόχους του Προγράµµατος: 1. Μελέτη της υφιστάµενης κατάστασης στη λεκάνη Αξιού. Χαρτογράφηση των επιφανειακών υδατοσυστηµάτων συνδεδεµένων και µη µε τον Αξιό ποταµό και εντόπιση και καταγραφή των πηγών ρύπανσης του ποταµού και των άλλων επιφανειακών υδατοσυστηµάτων, χρήση γης και γεωργικές και άλλες δραστηριότητες. 2. Ανάπτυξη µεθοδολογίας για τον προσδιορισµό ανόργανων και οργανικών ρύπων σε υδατοσυστήµατα και εδάφη -Ε. Papadopoulou-Mourkidou, J. Patsias and A. Kotopoulou: Determination of pesticides in soils by gas chromatography-ion trap mass spectrometry. JAOAC 80:447-454 (1997). -E. Papadopoulou-Mourkidou and J. Patsias: Development of a semi-automated HPLC-DAD system for screening pesticides at trace levels in aquatic systems of the Axios River basin. J. Chromatography A, 726:99-113 (1996). -J. Patsias, and E. Papadopoulou-Mourkidou: A rapid method for the analysis of a variety of chemical classes of pesticides in surface and ground waters by offline solid phase extraction and gas chromatography-ion trap mass spectrometry. J. Chromatography A, 740:83-96 (1996). -E. Papadopoulou-Mourkidou: Analytical advances in pesticide analysis in water. In International Symposium on pesticides in Food in Mediterranean Countries, Cagliary, Italy, 1999. Proceedings 45-56 (1999). 3. Παρακολούθηση της ποιότητας των υδάτων του Αξιού, προσδιορισµός των πηγών ρύπανσης, αξιολόγηση του σχετικού φορτίου ρύπων και µελέτη της εποχιακής διακύµανσής τους (Με βάση τους περιορισµούς της σύµβασης τα σχετικά αποτελέσµατα δεν δηµοσιεύτηκαν παρά µόνο προκαταρτικές µελέτες) -E. Papadopoulou-Mourkidou, A. Kotopoulou, P. Vlachou and J. Patsias: pesticide levels in surface waters and the phreatic horizon of the Axios River basin. 8 th IUPAC International Congress of Pesticide Chemistry, Washington DC (1994). -E. Papadopoulou-Mourkidou: Pesticides in surface and ground waters of the Axios River basin. 5 th Symposium on Chemistry and Fate of Modern Pesticides, Paris (1995). 15

-E. Papadopoulou-Mourkidou: Axios River water quality as influenced by soil nutrient and pesticide transport in its basin. Environmental Contamination Conference, Delphi, pp 453-455 (1994). -E. Papadopoulou-Mourkidou, A. Kotopoulou, and P. Vlachou: Occurrence of micropollutants in the Axios River basin. Environment Workshop: On-line monitoring of micropollutants in aquatic systems, Thessaloniki (1995). Proceedings EU Environment Report No. 32, pp 105-110. 4. Εγκατάσταση ειδικών πειραµάτων σε αγρούς πιλότους της λεκάνης Αξιού για την : -Αξιολόγηση των επιπτώσεων της γεωργίας στην ποιότητα των υδάτων των επιφανειακών υδατοσυστηµάτων της λεκάνης συµπεριλαµβανοµένου και του ποταµού Αξιού. -Μελέτη της κίνησης (έκπλυσης) νιτρικών, φωσφορικών, χλωριούχων και γεωργικών φαρµάκων καθώς και άλλων ρύπων σε εδάφη επιλεγµένων περιοχών (αγροί πιλότοι). -Παρακολούθηση του εµπλουτισµού (ρύπανσης) του φρεάτιου ορίζοντα από νιτρικά, φωσφορικά και γεωργικά φάρµακα. -Μελέτη ρύπανσης εδαφών της λεκάνης Αξιού από γεωργικά φάρµακα. 5. Παρακολούθηση της ποιότητας των υπογείων νερών µε τα οποία υδροδοτούνται όλοι οι ήµοι/κοινότητες της λεκάνης Αξιού και εντοπισµός των πηγών ρύπανσης. -Μεταπτυχιακή διατριβή του γεωπόνου Παπαστεργίου Αστέριου µε τίτλο: Παρουσία γεωργικών φαρµάκων στα υπόγεια νερά περιοχών Μακεδονίας- Θράκης όπου καλλιεργείται αραβόσιτος (1999). -A. Papastergiou and E. Papadopoulou-Mourkidou: Occurrence of selected pesticides in groundwater of major corn growing areas of Greece (1996-97). 9rh International IUPAC Congress on pesticide chemistry, London, August, 1998. -A. Papastergiou and E. Papadopoulou-Mourkidou: Occurrence and spatial and temporal distribution of pesticides in groundwater of major corn growing areas of Greece (1996-97). Environmental Science & Technology, 35:63-69 (2001). 6. Αξιολόγηση των τοξικολογικών επιπτώσεων ρύπων του Αξιού στους ζωϊκούς οργανισµούς (συνεργασία µε τους καθηγητές κ. Αθανάσιο Παπαδόπουλο και Θεοφιλίδη Γεώργιο του Τµήµατος Βιολογίας του ΑΠΘ). 16

-Theophilidis, G. Pappa, A., and Papadopoulou-Mourkidou, E.: The neurophysiological effects of deltamethrin and fluvalinate on an insect mechanoreceptor, the metathoracic femoral chordotonal organ of Locusta migratoria. Pesticide Biochemistry and Physiology 45:198-209 (1993). -Theophilidis, G. Benaki M., and Papadopoulou-Mourkidou, E.: Neurotoxic action of six pyrethroid insecticides on the isolated sciatic nerve of frog (Rana ridibunda). Comperative Biochemistry and Physiology 118C, 90-103 (1997). -Papadopoulos A. L., Stankou, E. I., Kostaropoulos, I., and Papadopoulou- Mourkidou, E.: Effect of organophosphate and pyrethroid insecticides on the GST`s from Tenebrio Molitor larvae. Pesticide Biochemistry and Physiology, 63:26-33 (1999). -Papadopoulos, A. I., Boukouvala, E., Kakalouris, G., Kostaropoulos, I., and Papadopoulou-Mourkidou, E.: Effect of organophosphate and pyrethroid insecticides on the expression of GST`s from Tenebrio molitor pupae. Pesticide Biochemistry and Physiology, 68:26-33 (2000). -Kostaropoulos, I., Papadopoulos, A. I., Metaxakis, A., Boukouvala, E., and Papadopoulou-Mourkidou, E. Glutathione S-transferase in the defence against pyrethroids in insects. Insect Biochemistry and Molecular Biology 31: 313-319 (2000). -Kostaropoulos, I., Papadopoulos, A. I., Metaxakis, A., Boukouvala, E. and Papadopoulou-Mourkidou, E. The role of Glutathione-S-transferase in the detoxification of some organophosphorus insecticide in larvae and pupae medworm, Tenebrio melitor (Coleoptera: Tenebrionidae). Pesticide Management Science 57: 501-508 (2001). -Πτυχιακή διατριβή της βιολόγου Μπενάκη Ι. Μαρίας µε τίτλο: Αξιολόγηση της νευροτοξικότητας των πυρεθροειδών εντοµοκτόνων στο περιφερικό νευρικό σύστηµα Θεσσαλονική 1994 7. Ελεγχος της ποιότητας του νερού της βροχής της λεκάνης Αξιού και διερεύνηση των επιπτώσεων της στην ποιότητα των υπολοίπων υδατοσυστηµάτων της λεκάνης. -Μεταπτυχιακή διατριβή του γεωπόνου Ε. Χαριζόπουλου µε τίτλο: Γεωργικά Φάρµακα στο νερό της βροχής της λεκάνης Αξιού (1999). -E. Charizopoulos and E. Papadopoulou-Mourkidou. Occurrence of pesticides in rain of the Axios River basin, Greece. Environmental Science & Technology, 33:2363-2368 (1999). 17

-E. Charizopoulos and E. Papadopoulou-Mourkidou. Occurrence of pesticides in rain of the Axios River basin, Greece. 9 th IUPAC International Congress on Pesticide Chemistry, The Food-Environment Challenge, London, 1998. 8. Ελεγχος υπολειµµάτων γεωργικών φαρµάκων στον Θερµαϊκό Κόλπο και στους ιστούς φυτικών και ζωϊκών προϊόντων. -Ε. Papadopoulou-Mourkidou. Monitoring of the rice herbicides molinate and propanil in rain and aquatic systems of the Axios River basin, Macedonia, Greece. Environmental Risk parameters for use of plant protection products in rice, pp 63-66 (1999). Workshop, Cremona, Italy. -Συνεργασία και υποστήριξη των δράσεων της ιεύθυνσης κτηνιατρικής του Ν. Θεσσαλονίκης σχετικά µε το έλεγχο παρουσίας υπολειµµάτων γεωργικών φαρµάκων στο θαλασσινό νερό και στα µύδια του θερµαϊκού Κόλπου. -Bryzas, Z., Kotopoulou, A., Koukourikou, A., Patsias, J., Papadopoulos, N., Spyropoulos, S., and Papadopoulou-Mourkidou and Chatzicharisis I., tsipouridis, K., and Charantonis, D. Pesticide residues present at harvest in peaches and nectarines produced under Integrated and Conventional Pest management regimes. Research and European Policy on pesticide residues in Mediterranean Countries, first Mediterranean Workshop, Athens, Greece (2000). - Μεταπτυχιακή διατριβή του γεωπόνου Ν. Παπαδόπουλου µε τίτλο: Μελέτη της παραλλακτικότητας υπολειµµάτων γεωργικών φαρµάκων σε ποικιλίες Ροδακινίας, νεκταρινιάς, Θεσσαλονική 2001. 9. Ανάπτυξη αυτοµατοποιηµένου συστήµατος για τον προσδιορισµό υπολειµµάτων γεωργικών φαρµάκων στο νερό του Αξιού. -Μεταπτυχιακή διατριβή του κ. Ι. Πατσιά µε τίτλο: Ανάπτυξη αυτοµατοποιηµένου συστήµατος για τον έλεγχο υπολειµµάτων γεωργικών φαρµάκων στο νερό (1999). -Pastias, J. and Papadopoulou-Mourkidou, E. A fully automated system for online SPE-HPLC-PDA/DER/FL analysis of pesticides in water. 9 th International IUPAC Congress on pesticide Chemistry, London, August, 1998. -Pastias, J. and Papadopoulou-Mourkidou, E. A fully automated system for online SPE-HPLC-PDA/DER/FL analysis of pesticides in water. J. A.O.A.C. Intern. 82:968-981 (1999). -µεταπτυχιακή διατριβή της κ. Αγγελικής Παπαδοπούλου µε τίτλο: Aνάπτυξη αυτοµατοποιηµενου συστήµατος για την ανάλυση του glyphosate και του µεταβολίτη του ΑΜΡΑ στο νερό (1999). 18

-Papadopoulou, A. and Papadopoulou-Mourkidou, E. An automated on-line solid phase extraction-liquid chromatographic system for glyphosate and aminomethylphsphonic acid (AMPA) analysis in aquatic systems. 9 th International IUPAC Congress on Pesticide Chemistry, London, August, 1998. -Patsias, J. Papadopoulou, A. and Papadopoulou-Mourkidou, E. An automated on-line solid phase extraction-liquid chromatographic system for glyphosate and aminomethyl-phsphonic acid (AMPA) analysis in aquatic systems. J. Chromatography A. 932: 83-90 (2001). -Papadopoulou-Mourkidou, E., and Patsias, J. Off-line SPE and GC/MS ion trap for monitoring pesticides in aquatic systems. Environment Workshop: On-line monitoring of micropollutants in aquatic systems, Thessaloniki, 1995. EU Environment Report No. 32, pp 26-32. -Patsias, J. and Papadopoulou-Mourkidou, E. On-line HPLC/DAD for monitoring pesticides in aquatic systems of the Axios River basin.. Environment Workshop: On-line monitoring of micropollutants in aquatic systems, Thessaloniki, 1995. EU Environment Report No. 32, pp 7-11. -E. Papadopoulou-Mourkidou, J. Patsias, A. Koukourikou and E. Papadakis. Monitoring of aniline, phenols and caffeine in aquatic systems of Northern Greece. Fresenius J. Anal. Chem. 371: 491-496 (2001). 10. ιερεύνηση µέτρων προστασία της ποιότητας των υπογείων και επιφανειακών νερών της λεκάνης Αξιού. -Suett, D. L., Fournier, J. C., Papadopoulou-Mourkidou, E., Pussemier, L., and Smelt, J.: Accelerated degradation. The European Dimension. Soil Biology and Biochemistry, 28:1741-1748 (1996). -Papadopoulou-Mourkidou, E. Accelerated degradation of pesticides in Macedonia, Greece. A case study. ADSAP Workshop on Accelerated Degradation of Pesticides in Soils, Porto Carras (1994). -Papadopoulou-Mourkidou, E., and Kotopoulou, A. Evidence of accelerated degradation of molinate in Macedonia, Greece. ADSAP Workshop, Βanuls, France, (1995). -µεταπτυχιακή διατριβή του κ. Σπυρίδωνα Σπυρόπουλου µε τίτλο: Συµπεριφορά δύο σκευασµάτων του alachlor και acetochlor σε δύο είδη εδαφών της Μακεδονίας (1999). -S. Spyropoulos, E. Papadopoulou-Mourkidou and E. Kotoula-Syka. Fate of alachor and acetochlor in two types of soils of Macedonia, Greece. 3rd 19

International Symposium on Environmental aspects of pesticide Microbiology. Pesticides, Soil Microbiology and Sustainable Agriculture, Monheim, Germany, may (2000). 20