ΠΑΤΡΑ 2012 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΝΕΥΡΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΤΑΚΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ: Μια μελέτη περίπτωσης ασθενή με neglect dyslexia Σωτηροπούλου Δροσοπούλου Χριστίνα Πανεπιστήμιο Πατρών
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Π.Μ.Σ: «Σύγχρονες Προσεγγίσεις στη Γλώσσα και τα Kείμενα» Τ Ο Μ Ε Α Σ Γ Λ Ω Σ Σ Ο Λ Ο Γ Ι Α Σ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΜΕ ΤΙΤΛΟ: Νευρογλωσσολογική Προσέγγιση των Παρατακτικών Συνθέτων της Νέας Ελληνικής: Μια μελέτη περίπτωσης ασθενή με neglect dyslexia Σωτηροπούλου Δροσοπούλου Χριστίνα Επόπτης: Δρ. Χριστίνα Μανουηλίδου Συνεπόπτης: Καθ. Αγγελική Ράλλη ΠΑΤΡΑ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012
Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή: Δρ. Χριστίνα Μανουηλίδου Καθ. Αγγελική Ράλλη Δρ. Γεώργιος Ι. Ξυδόπουλος This research has been funded by the Alexander S. Onassis Public Benefit Foundation. - 1 -
A teacher sent the following note home with a six-year-old boy: He is too stupid to learn. That boy was Thomas A. Edison. The most prolific inventor of all time was dyslexic. The brain can be developed just the same as the muscles can be developed, if one will only take the pains to train the mind to think." ~ Thomas A. Edison ~ - 2 -
Συντομογραφίες CVP FS n ΝD Convenient Viewing Position Family Size αριθμός συμμετεχόντων Neglect Dyslexia ΔΕΣΟ Δυνατότητα Εναλλαγής της Σειράς των Όρων [ΕΕ] (σύνθετα της κατηγορίας) [Επίθετο Επίθετο] ΕΠΣ Επιθετικά Παρατακτικά Σύνθετα ΕΥΣ Επιθετικά Υποτακτικά Σύνθετα [ΘΘ] (σύνθετα του τύπου) [Θέμα Θέμα] [ΘΛ] (σύνθετα του τύπου) [Θέμα Λέξη] ΚΕ Αρχικά ασθενούς ΚΝΕ Κοινή Νέα Ελληνική ΚΤ Κλιτική Τάξη Μ.Ο Μέσος Όρος [ΟΟ] (σύνθετα της κατηγορίας) [Ουσιαστικό Ουσιαστικό] ΟΠΣ Ονοματικά Παρατακτικά Σύνθετα ΟΥΣ Ονοματικά Υποτακτικά Σύνθετα ΧΠΣ Χαλαρά Πολυλεκτικά Σύνθετα Σύμβολα * αντιγραμματικότητα (?) αμφισβητούμενη αντιγραμματικότητα (δομή μη αποδεκτή από ένα μέρος μόνο των φυσικών ομιλητών) / όταν διαχωρίζει αριθμούς, διαχωρίζει τον αριθμό σωστών ή λανθασμένων εκφορών της ασθενούς από το σύνολο του δείγματος των λέξεων-στόχων. Ισοδυναμεί με το από. π.χ. 3/10 παρατακτικά σύνθετα = 3 από τα 10 παρατακτικά σύνθετα - 3 -
Ευχαριστίες Ένα θερμότατο ευχαριστώ ανήκει στην επόπτρια καθηγήτρια της εν λόγω διατριβής, Δρ. Χριστίνα Μανουηλίδου, για τις καίριες παρατηρήσεις, υποδείξεις και διορθώσεις της. Η συνεχής προθυμία και θετική της διάθεση συνέτεινε στην καλύτερη κατανόηση του θέματος που μελετούσα και, βέβαια, στη βελτίωση της εργασίας. Θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω την συνεπόπτρια καθηγήτρια της διατριβής, καθ. Αγγελική Ράλλη, για τις πάντα εύστοχες συμβουλές της αλλά και για την παρότρυνσή της να ασχοληθώ νευρογλωσσολογικά με τη συγκεκριμένη κατηγορία συνθέτων. Ακόμα, ευχαριστώ την νευροψυχολόγο Εύη Κουρτίδου και τον επικ. καθ. νευρολογίας Κωνσταντίνο Πόταγα για την πολύτιμη βοήθειά τους σε ό,τι αφορά την εύρεση και την διάγνωση / εξέταση της ασθενούς στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο Αθηνών. Παράλληλα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους καθηγητές του Πανεπιστημίου του Potsdam, την Prof. Ria de Bleser, για τις παρατηρήσεις και τα σχόλιά της σχετικά με τον τρόπο προσέγισης των δεδομένων από ασθενείς με neglect dyslexia, καθώς και τον Prof. Harald Clahsen, για την προθυμία του να πιστοποιήσει την παρακολούθηση σχετικών μαθημάτων και τη συγγραφή μέρους της παρούσας διατριβής στο Πανεπιστήμιο του Potsdam, στο πλαίσιο του προγράμματος Erasmus. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω το Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης για την οικονομική στήριξη που μου παρείχε για την ολοκλήρωση των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Τέλος, είμαι ευγνώμων στο σύντροφό μου, Χρήστο Ταρατόρη, για την αμέριστη συμπαράστασή του καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου, καθώς και στους γονείς μου, Γιάννη Σωτηρόπουλο και Άντα Δροσοπούλου, για την αγάπη και την συνεχή κατανόησή τους. - 4 -
Περίληψη Αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας αποτελεί ο βαθμός επιρροής της κεφαλής κατά την ανάγνωση παρατακτικών συνθέτων από ασθενείς με neglect dyslexia (ND). Ενώ η πλειοψηφία των συνθέτων της ελληνικής, τα επονομαζόμενα υποτακτικά (subordinative compounds), υπακούουν στον νόμο της δεξιόστροφης κεφαλής (Williams, 1981) (π.χ. ελαφο-κυνηγός), τα παρατακτικά σύνθετα (coordinative compounds) δεν εμφανίζουν αυτή την κανονικότητα στη θέση της κεφαλής τους (π.χ αλατο-πίπερο). Κάποιοι θεωρητικοί μορφολόγοι θεωρούν ότι κανένα από τα δύο συστατικά δεν αποτελεί τη βάση του συνθέτου, ούτε μορφολογικά ούτε σημασιολογικά (Ralli, 2005: 174), άλλοι υποστηρίζουν ότι τα παρατακτικά εμφανίζουν δύο κεφαλές, τόσο στο α όσο και στο β συνθετικό (Kageyama, 2009), ενώ δεν λείπουν και αυτοί που επιχειρηματολογούν για την υπεροχή του δεύτερου συστατικού, λόγω του ότι αυτό καθορίζει το γένος, τον αριθμό και την πτώση των συνθέτων (Guevara & Scalise, 2008). Στο πλαίσιο αυτό, θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα της θεωρητικής μορφολογίας σχετικά με τη θέση της κεφαλής στα παρατακτικά [ΟΟ] και [ΕΕ] σύνθετα της Νέας Ελληνικής, καθώς και στο ερώτημα της κλινικής γλωσσολογίας σχετικά με το ρόλο της κεφαλής στην ανάκληση και επεξεργασία των συνθέτων από ασθενείς με neglect dyslexia. Ένα ιδιαίτερα σημαντικό χαρακτηριστικό των ασθενών με ND είναι η ικανότητά τους να αναγνωρίζουν και να σέβονται τα όρια των δύο συστατικών κατά την ανάγνωση των συνθέτων (Behrmann et al., 1990). Επιπλέον, οι Semenza et al. (2011) αναφέρουν για τα Ιταλικά ότι τα λάθη στο α συνθετικό είναι πολύ πιο συχνά στα σύνθετα των οποίων η κεφαλή συμπίπτει με το β συνθετικό, παρά όταν συμπίπτει με το πρώτο. Ο εξισορροπητικός ρόλος της κεφαλής ως προς την εμφάνιση λαθών πάνω στο συστατικό της, αναμένουμε να έχει αντίκτυπο και στη δική μας περίπτωση: τα υποτακτικά σύνθετα με την κεφαλή στα δεξιά θα πρέπει να εμφανίζουν περισσότερα λάθη στο α συνθετικό από τα παρατακτικά, εφόσον τα τελευταία έχουν δύο κεφαλές. Στο πείραμα ανάγνωσης που σχεδιάσαμε, συμπεριλάβαμε 31 παρατακτικά σύνθετα, ονοματικά και επιθετικά (π.χ. ψωμοτύρι bread-cheese και κοντόχοντρος αντιστοίχως) και 32 υποτακτικά σύνθετα, επίσης ονοματικά και επιθετικά (π.χ. - 5 -
ερημονήσι και χοντροαλεσμένος αντιστοίχως), τα οποία είχαμε ελένξει ως προς όλες τις σημαντικές ψυχογλωσσολογικές και μορφολογικές παραμέτρους ανά γραμματική κατηγορία. Το πείραμα αυτό το διεξάγαμε σε μία ασθενή 79 ετών, η οποία έχει υποστεί ΔΕ αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο (ΑΕΕ) και με βάση την επίδοσή της στο BELLS test έχει διαγνωσθεί με left-sided neglect dyslexia. Ενώ στα παρατακτικά σύνθετα της ονοματικής κατηγορίας, η ασθενής τείνει να παραλείπει ή να υποκαθιστά το α συστατικό των συνθέτων αυτών εξίσου συχνά με αυτό των υποτακτικών, δεν ισχύει το ίδιο και για τα επιθετικά παρατακτικά, κατά την ανάγνωση των οποίων ο ασθενής κάνει στατιστικά σημαντικά λιγότερα λάθη στο α συστατικό απ ότι στην ανάγνωση των αντίστοιχων υποτακτικών ( x²= 3.970, p < 0.05). Η συμβολή της παρούσας μελέτης μπορεί να συνοψιστεί στα ακόλουθα σημεία: Πρώτον, αποδεικνύεται ότι οι λεξικοί παράγοντες μπορούν να επηρεάσουν την επιλεκτική προσοχή σε μεγάλο βαθμό. Δεύτερον, παρέχονται τεκμήρια ότι η θεωρητική έννοια της κεφαλής έχει επίδραση στην επεξεργασία των συνθέτων, καθώς η εστίαση της προσοχής επηρεάζεται από και επικεντρώνεται στο συστατικό που λειτουργεί ως κεφαλή, έπειτα από την σιωπηρή ανάγνωση ολόκληρης της λέξης. Τρίτον, ως προς την επίδραση της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα της ΚΝΕ, από την έρευνά μας προκύπτει ότι ένας διαχωρισμός ανάμεσα στα ονοματικά και τα επιθετικά παρατακτικά σύνθετα, με τα πρώτα να συμπεριφέρονται όπως τα υποτακτικά, ενώ τα δεύτερα να εμφανίζουν μια διευκόλυνση στην ανάγνωση ως απόρροια της ύπαρξης δύο κεφαλών. Στην τελευταία αυτή περίπτωση, ίσως η ανάγνωση επηρεάζεται από την δυνατότητα εναλλαγής της σειράς των όρων ορισμένων επιθετικών παρατακτικών συνθέτων (π.χ. μακρόστενος ~ στενόμακρος), αλλά αυτό είναι κάτι που απαιτεί περαιτέρω μελέτη. - 6 -
Abstract Reading coordinative compound words is investigated in neglect dyslexia in order to assess the influence of headedness. While the majority of Modern Greek compounds, the so called subordinative compounds, comply with Williams (1981) Righthand Head Rule (e.g. elafo-kinigos deer-hunter ), coordinative compounds do not demonstrate clear headedness (e.g. alato-pipero salt-pepper ). Some theoretical morphologists argue that none of the two constituents serves as the basis of the formation, neither morphologically nor semantically (Ralli, 2005: 174), others attest that the formations head coincides with their second constituent, because of the second s constituent inflectional suffix which determine the gender, number and case of the compound (Guevara & Scalise, 2008), while others argue that coordinative compounds are double-headed (Kageyama, 2009). In this context, the theoretical morphology s question regarding the position of the head in coordinative [NN] and [AA] Greek compounds will be addressed, as well as the question about the function of headedness in compounds retrieval and processing by patients suffering from neglect dyslexia. When reading compounds in neglect dyslexia, a common finding is that patients seem to respect the boundaries between the first and the second component (Behrmann et al., 1990). Moreover, Semenza et al. (2011) ascertained that left-headed Italian compounds are read better than right-headed compounds, indicating that the appearance of head on the first constituent, counterbalance the deficit at the processing of this first constituent. According to these findings, it seems reasonable to hypothesize that, if coordinative compounds are indeed headless or double-headed, patients with neglect dyslexia will make fewer mistakes in reading their left constituents compared to subordinative compounds, which have a clear head. A female 79-year old patient, who suffered RH damage and was affected by left-sided neglect dyslexia as diagnosed based on BELLS test, had to read 32 subordinative [NN] and [AA] compounds (e.g. domatosalata tomato-salad and piknokatikimenos densely populated respectively) and 32 coordinative [NN] and [AA] compounds (e.g. psomotiri bread-cheese and glikopikros sweet-bitter respectively). Compounds and their constituents were matched for frequency, familiarity, imageability, age of acquisition and orthographic neighbors. - 7 -
Patient performed significantly fewer substitution and omission errors on the left constituent of coordinative compounds when reading compound adjectives (x²= 3.970, p < 0.05), but the same amount of errors in subordinative and coordinative compounds when reading compound nouns. The contribution of the study can be summarized in the following points: First, it showed that lexical factors can influence selective attention to a great extent. Second, it showed that the theoretical concept of headedness does have a processing effect, with the head capturing more attention after implicit reading of the whole word. Third, as for headedness in Greek coordinative compounds, the study revealed a dissociation depending on grammatical class (adjectival vs. nominal compounds) with adjectival coordinative compounds behaving as double-headed while nominal coordinative compounds patterning with subordinative ones. A key factor here might be the interchangeable word order that characterizes adjectival coordinative compounds (e.g makrostenos long-narrow ~ stenomakros narrow-long ), but this is something that requires further research. - 8 -
Περιεχόμενα Συντομογραφίες... - 3 - Σύμβολα... - 3 - Ευχαριστίες... - 4 - Περίληψη... - 5 - Abstract... - 7 - Περιεχόμενα... - 9 - ΕΙΣΑΓΩΓΗ... - 11 - I ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ... - 14-1. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ... - 14-1.1 Βασικές κατηγορίες συνθέτων... - 14-1.2 Παρατακτικά σύνθετα... - 16-1.2.1 Διαφορετικές ονομασίες παρατακτικών συνθέτων Ορισμός τους. - 16-1.2.2 Tαξινόμηση των παρατακτικών συνθέτων... - 17-1.2.3 Η έννοια της κεφαλής... - 20-2. ΝΕΥΡΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ... - 26-2.1 Η νοητική αναπαράσταση των συνθέτων και της κεφαλής τους... - 26-2.2 Η αλληλεπίδραση ανάμεσα στη νοητική αποθήκευση και την επεξεργασία των συνθέτων... - 27-2.3 Αποκλεισμός αφασικών και ανοιακών ασθενών Λόγοι επιλογής ασθενών με neglect dyslexia... - 29-2.3.1 Η συνειδητή ανάλυση της δομής των συνθέτων... - 29-2.3.2 Ο διαχωρισμός της επίδρασης που έχει η θέση των συστατικών (Position-in-the-string effect) από την επίδραση της κεφαλής (Headedness effect) - 30-2.3.3 Οι περιορισμοί που συνεπάγονται οι πειραματικές μέθοδοι... - 33-3. NEGLECT DYSLEXIA... - 35-3.1 Ορολογία Ορισμός Γενικά χαρακτηριστικά... - 35-3.2 Το προφίλ των ασθενών με neglect dyslexia... - 37-3.3 Διάγνωση - Διαφοροδιάγνωση της neglect dyslexia... - 38-3.4 Παραμετροποίηση / ποικιλότητα συμπτωμάτων της neglect dyslexia - Αίτια - 40 - ΙΙ ΤΟ ΠΕΙΡΑΜΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΣΘΕΝΗ... - 41-4. ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ - ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ... - 41-4.1 Ερωτήματα... - 41-4.2 Υποθέσεις... - 41-5. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ... - 43-5.1 Η μεθοδολογία συλλογής των δεδομένων... - 43-5.1.1 Καταγραφή των stimuli... - 43-5.1.2 Καταχώρηση των stimuli σε βάση δεδομένων - Κριτήρια διάκρισης των stimuli σε κατηγορίες... - 46-5.2 Τελικές προπαρασκευαστικές διαδικασίες πριν το πείραμα... - 52-5.2.1 Έλεγχος προβλεψιμότητας του α συνθετικού (first constituent guessing)... - 53-5.2.2 Έλεγχος ηλικίας κατάκτησης (age of acquisition) και δυνατότητας απεικόνισης (imageability) των συνθέτων και των συστατικών τους... - 54 - - 9 -
5.2.3 Επίδραση των προπαρασκευαστικών ελέγχων στην διαμόρφωση των stimuli του τελικού πειράματος Ο αποκλεισμός των ρηματικών συνθέτων από το τελικό πείραμα... - 56-5.3 Η πειραματική διαδικασία... - 56-5.3.1 Το υλικό... - 56-5.3.2 Έλεγχος των τελικών stimuli σε υγιή υποκείμενα... - 56-5.3.3 Η συμμετέχουσα ασθενής... - 57-5.3.4 Η πειραματική διαδικασία συλλογής των δεδομένων... - 58-6. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ... - 60-6.1 Επίδραση της κεφαλής... - 61-6.2 Επιρροή της γραμματικής κατηγορίας των συνθέτων... - 62-6.3 Επίδραση της δυνατότητας εναλλαγής της σειράς των όρων... - 62-6.4 Επίδραση της δομής των συνθέτων... - 64-6.5 Οι λεξικές παράμετροι που δεν επηρεάζουν την ανάγνωση των συνθέτων- 66-6.5.1 Απουσία επιρροής του Word Effect των συνθέτων... - 66-6.5.2 Απουσία επιρροής της σημασιολογικής κατηγορίας των παρατακτικών συνθέτων... - 67-6.5.3 Απουσία επιρροής του αριθμού και του γένους των ονοματικών συνθέτων... - 68-6.6 Ποσοτική ανάλυση των λαθών της ασθενούς... - 69-6.6.1 Ερμηνεία αυξημένου ποσοστού λαθών... - 70-6.7 Ποιοτική ανάλυση του τύπου των λαθών της ασθενούς... - 71-6.7.1 Διάκριση με βάση των τύπο των λαθών... - 71-6.7.2 Διάκριση με βάση την παραγωγή υπαρκτών ή μη λέξεων... - 74-7. ΕΡΜΗΝΕΙΑ... - 78-7.1 Ερμηνεία επίδρασης της κεφαλής... - 78-7.2 Ερμηνεία επίδρασης της δυνατότητας εναλλαγής της σειράς των όρων. - 81-7.3 Ερμηνεία της επίδρασης της δομής των συνθέτων... - 85-7.4 Ερμηνεία της επικράτησης λαθών αποκοπής... - 86-7.4.1 Τύπος λαθών (class of neglect errors)... - 86-7.4.2 Θεωρητικό πλαίσιο για ερμηνεία της επικράτησης λαθών αποκοπής - Ερμηνεία... - 86-7.5 Συνδυαστική ερμηνεία λεξικών επιδράσεων και λαθών αποκοπής... - 87-7.5.1 Το θεωρητικό πλαίσιο... - 87-7.5.2 Συνδυαστική ερμηνεία αποτελεσμάτων του δικού μας πειράματος. - 89-8. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... - 90 - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... - 93 - Ελληνόγλωσση... - 93 - Ξενόγλωσση... - 93 - Ηλεκτρονικές πηγές... - 101 - Παράρτημα Α_Stimuli... - 102 - Παράρτημα Β_Θεωρητικές έννοιες / Συμπληρωματικές διευκρινιστικές αναλύσεις ανά κεφάλαιο... - 104 - Συμπληρωματική Βιβλιογραφία Παραρτήματος Β... - 121 - - 10 -
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η σύνθεση θεωρείται διαγλωσσικά η πλέον βασική διαδικασία σχηματισμού λέξεων, καθώς προσφέρει τον πιο εύκολο και αποτελεσματικό τρόπο για τη δημιουργία και μεταφορά νέων νοημάτων. Δεν είναι τυχαίο ότι τόσο γενικότερα τα σύνθετα, όσο και τα μορφολογικά σχήματα και οι δομικοί περιορισμοί που επηρεάζουν την αντίληψη και κατανόησή τους, κατακτώνται ήδη από την προσχολική ηλικία (Jarema, 2006: 58-59). Επιπλέον, τα σύνθετα εμφανίζουν ένα συνδυασμό ιδιοτήτων της παραγωγικής προσφυματοποίησης, που μελετάται από τη μορφολογία, και των προτάσεων, που μελετώνται από τη σύνταξη, με αποτέλεσμα ως δομές να δίνουν την εντύπωση ότι βρίσκονται στο όριο των λέξεων και των προτάσεων, χωρίς, όμως, παράλληλα να παύουν να αντανακλούν τα θεμελιώδη μορφολογικά χαρακτηριστικά της γλώσσας στην οποία ανήκουν (Manouilidou et al., 2009: 1-2). Στο πλαίσιο αυτό, η μελέτη των συνθέτων αναδεικνύεται ιδιαίτερα πολύτιμη, καθώς συνεπάγεται τόσο τη μελέτη των βασικών μορφολογικών χαρακτηριστικών μιας γλώσσας, όσο και την εξερεύνηση της δημιουργικής μας ικανότητας για μορφολογική επεξεργασία και αναπαράσταση (Libben, 2006a: 2-3). Τέλος, η μελέτη των συνθέτων μπορεί να είναι διαφωτιστική όχι μόνο για τους παράγοντες που συμβάλλουν στην ανάκληση και παραγωγή τους, αλλά και γενικότερα για τον τρόπο με τον οποίο οι πολυμορφηματικές λέξεις γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας (Jarema, 2006: 46). Παρά τα παραπάνω οφέλη που προκύπτουν από τη μελέτη της σύνθεσης, οι νευρογλωσσολογικές έρευνες για την πρόσβαση και την αναπαράσταση των λεξικών στοιχείων στο νοητικό λεξικό έχουν εστιάσει κυρίως σε δομές της κλίσης και της παραγωγής, σε αντίθεση με αυτές της σύνθεσης 1, οι οποίες έχουν γίνει αντικείμενο μελέτης μόλις τα τελευταία χρόνια, αφήνοντας έτσι πολλά ερωτήματα της θεωρητικής μορφολογίας νευρογλωσσολογικά ανεξερεύνητα. Έτσι, στην παρούσα εργασία, ένας επιπρόσθετος λόγος για τη μελέτη των συνθέτων είναι, πέραν των 1 Το επίπεδο ανάλυσης της μορφολογίας διαχωρίζεται σε τρείς βασικούς τομείς, την κλίση, την παραγωγή και την σύνθεση. Στην παρούσα εργασία θα εστιάσουμε αποκλειστικά στον τομέα της σύνθεσης. «Σύνθεση είναι η διαδικασία σχηματισμού λέξεων, η οποία δημιουργεί μορφολογικά πολύπλοκα στοιχεία από θέματα ή ολόκληρες λέξεις, ανάλογα με την υπό εξέταση γλώσσα» (Ράλλη, 2005: 164, Ράλλη, 2007: 18). - 11 -
γενικότερων ιδιοσυγκρασιακών χαρακτηριστικών τους, η ανάγκη προσέγγισης μέσω πειραματικών νευρογλωσσολογικών διαδικασιών ενός καίριου ερωτήματος της θεωρητικής γλωσσολογίας, και συγκεκριμένα της μορφολογίας, σχετικά με μια ειδική κατηγορία σύνθετων δομών, τα παρατακτικά σύνθετα (coordinated compounds). Ο βασικός στόχος της παρούσας εργασίας είναι η προσέγγιση και ανάλυση των θεωρητικών ερωτημάτων που προκύπτουν απο την μελέτη των παρατακτικών συνθέτων σχετικά με τη θέση και το ρόλο της κεφαλής μέσα από πειραματικά νευρογλωσσολογικά δεδομένα, και συγκεκριμένα, μέσα από δεδομένα, όπως προκύπτουν από την ανάγνωση συνθέτων από ασθενή με neglect dyslexia (ND). Πιο συγκεκριμένα, οι επιμέρους στόχοι μας είναι τρείς: πρώτον να προσδιορίσουμε την επίδραση της θεωρητικής έννοιας της κεφαλής κατά την ανάγνωση και άρα την επεξεργασία των συνθέτων, δεύτερον, να μελετήσουμε την κεφαλή ιδιαίτερα για τα ελληνικά παρατακτικά σύνθετα αναφορικά με θέση που καταλαμβάνει μέσα στα όρια των σχηματισμών, και τρίτον να διερευνήσουμε το βαθμό στον οποίο οι λεξικοί παράγοντες, όπως η επίδραση της κεφαλής, η δυνατότητα εναλλαγής της σειράς των συστατικών, η δομή των συνθέτων κ.α, μπορούν να επηρεάσουν την επιλεκτική προσοχή των ασθενών με ND. Ως προς την τελευταία πτυχή της μελέτης, το πλούσιο μορφολογικό σύστημα της ΚΝΕ μας δίνει τη δυνατότητα να αξιολογήσουμε την επίδραση πολλών λεξικών/μορφολεξικών παραμέτρων των συνθέτων 2 στην ικανότητα ανάγνωσης των ND ασθενών, και άρα να ερευνήσουμε ενδελεχέστερα τον τρόπο αλληλεπίδρασης της διαδικασίας λεξικής πρόσβασης με την οπτικοχωρική προσοχή (Vallar et al., 2010: 224). Η εργασία χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος, θα γίνει μια ανασκόπηση της απαιτούμενης για την κατανόηση του στόχου μας βιβλιογραφίας. Αρχικά, θα αναφερθούμε στη μορφολογική θεωρία με σκοπό την κατανόηση της φύσης των παρατακτικών συνθέτων και την διατύπωση υποθέσεων σχετικά με τη θέση της κεφαλής τους (πρώτο κεφάλαιο). Στο επόμενο, δεύτερο κεφάλαιο, θα παρουσιάσουμε τις νευρογλωσσολογικές προσεγγίσεις σχετικά με την λεξική πρόσβαση, στο πλαίσιο των οποίων θα επιχειρήσουμε να αιτιολογήσουμε την επιλογή ασθενών με neglect dyslexia και όχι ασθενών με κάποια άλλη διαταραχή (π.χ. αφασικών ή ανοιακών). Το τελευταίο κεφάλαιο του θεωρητικού 2 Συγκεκριμένα, πέραν της διαφοροποίησης σε παρατακτικά και υποτακτικά, συνεξετάζουμε και περαιτέρω διαφορποιήσεων ανάλογα με τη δομή ή τη σημασία των συνθέτων (δες 1 ο κεφάλαιο). - 12 -
πλαισίου της διατριβής (τρίτο κεφάλαιο) λειτουργεί εν είδει εισαγωγής για την ασθένεια του υποκειμένου του πειράματος, καθώς παρουσιάζεται η φύση και τα ιδιότυπα χαρακτηριστικά της ND. Το δεύτερο μέρος της διατριβής θα αφιερωθεί σε ό,τι σχετίζεται άμεσα με το πείραμα (υποθέσεις, μεθοδολογία, αποτελέσματα και ερμηνεία). Στο τέταρτο κεφάλαιο, θα διατυπώσουμε τα ερευνητικά ερωτήματα και τις αντίστοιχες υποθέσεις τους, όπως προκύπτουν από το θεωρητικό πλαίσιο των δύο πρώτων κεφαλαίων. Στο επόμενο, πέμπτο, κεφάλαιο, θα αναφερθούμε στη μεθοδολογία συλλογής και ελέγχου των stimuli του πειράματος, καθώς και στην ίδια τη διαδικασία του πειράματος με την ασθενή. Στη συνέχεια (έκτο κεφάλαιο) θα παρουσιάσουμε τα αποτελέσματα του πειράματος, ενώ στο έβδομο κεφάλαιο επιχειρείται η ερμηνεία των αποτελεσμάτων και γίνονται παράλληλα κάποιες προτάσεις για μελλοντικό τους έλεγχο. Στο τελευταίο, όγδοο, κεφάλαιο γίνεται μια ανασκόπηση στα βασικότερα σημεία των επιμέρους κεφαλαίων της εργασίας, ενώ παράλληλα παρατίθενται τα συμπεράσματα που προκύπτουν από αυτά τα σημεία. Όσον αφορά τα παραρτήματα στο τέλος της εργασίας, στο πρώτο παραθέτουμε τα τελικά stimuli που χρησιμοποιήθηκαν στο πείραμα με την ασθενή (Παράρτημα Α), ενώ στο δεύτερο γίνεται μια εκτενέστερη ανάλυση και παρέχονται διευκρινίσεις για σημαντικες θεωρητικές έννοιες και ποσοτικές αναλύσεις δεδομένων ανά κεφάλαιο (Παράρτημα Β). - 13 -
I ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ 1.1 Βασικές κατηγορίες συνθέτων Η διάκριση ανάμεσα στα παρατακτικά και τις υπόλοιπες κατηγορίες συνθέτων είναι θεμελιώδης για την πληρέστερη κατανόηση και προσέγγιση του βασικού ζητήματος που πραγματεύται αυτή η εργασία. Ο Pānini (όπως αναφέρεται στον Kiparsky, 2009: 2) στη γραμματική του για τα Σανσκριτικά υποστηρίζει ότι η μορφολογική δομή ενός συνθέτου καθορίζεται από τη σχέση μεταξύ των δύο συστατικών του. Με βάση τη σχέση αυτή ως προς την κεφαλή, προτείνει την εξής τριμερή ταξινόμηση των συνθέτων: 1) Προσδιοριστικά σύνθετα (determinative ή subcompounds ): σύνθετα με μία κεφαλή 2) Παρατακτικά σύνθετα (dvandvas ή co-compounds ): σύνθετα με δύο ή περισσότερες κεφαλές 3) Εξωκεντρικά σύνθετα ( bahuvrīhis ): σύνθετα στα οποία κανένα συστατικό δεν αποτελεί κεφαλή (externally headed compounds), και είναι τα μορφολογικά αντίστοιχα των αναφορικών προτάσεων. H Olsen (2001: 279, 2004: 87) σε μια πιο συγχρονική προσέγγιση επισημαίνει ότι οι τελευταίες μελέτες που εξετάζουν το σχηματισμό λέξεων συνήθως κατηγοριοποιούν τα σύνθετα σε τρεις βασικές κατηγορίες. 3 1) προσδιοριστικά/ υποτακτικά (determinative) π. χ. coffee cup 2) παρατακτικά (copulative) π. χ. poet-doctor 3) κτητικά/ υποτακτικά (possessive) π. χ. greybeard Ως προσδιοριστικά κατηγοριοποιεί τα σύνθετα των οποίων τα συστατικά έχουν υποτακτική σχέση. Το πρώτο συστατικό λειτουργεί ως προσδιοριστής του δεύτερου, το οποίο σημασιολογικά και μορφολογικά λειτουργεί ως κεφαλή (π.χ. computermonitor). Στην περίπτωση των παρατακτικών συνθέτων, η σχέση ανάμεσα στα δύο 3 Κυρίως λόγω της ιστορικής σημαντικότητας για τη γραμματική της Σανσκριτικής. - 14 -
συνθετικά είναι παρατακτική και προσδιορίζουν και τα δύο ισόποσα την ίδια οντότητα (π.χ. bartender-psychologist). Tέλος, όπως και στα προσδιοριστικά, έτσι και στα κτητικά σύνθετα, η σχέση ανάμεσα στα δύο συστατικά είναι υποτακτική, με τη διαφορά ότι αυτά επεκτείνουν τη σημασία τους σε μια τρίτη οντότητα. (π.χ. bonehead σημαίνει κεφάλι από κόκκαλο, αλλά ο κουφιοκέφαλος). Η πλέον πρόσφατη κατηγοριοποίηση των συνθέτων έχει προταθεί από τους Bisetto & Scalise (2005). Σύμφωνα με τους εν λόγω ερευνητές, με βάση το κριτήριο της γραμματικής σχέσης που υπάρχει μεταξύ των συστατικών, τα σύνθετα μπορούν να διακριθούν σε τρείς μακρο-τύπους (macro-types): 1) υποτακτικά (subordinate), 2) επιθετικά/προσδιοριστικά, (attributive) 3) παρατακτικά (coordinate). Ως υποτακτικά, κατηγοριοποιούν τα σύνθετα τα οποία εμφανίζουν σχέση υπόταξης/συμπλήρωσης (complementation) ανάμεσα στην κεφαλή και την μη κεφαλή (1), ως επιθετικά/προσδιοριστικά αυτά στα οποία η μη κεφαλή τροποποιεί/προσδιορίζει (modify) την κεφαλή 4 (2), ενώ ως παρατακτικά αυτά των οποίων τα συστατικά συνδέονται μεταξύ τους με σχέση παράταξης (3). (1) κουρτινόξυλο < κουρτίνα + ξύλο (2) ξερόκλαδο < ξερό + κλαδί (3) αλατοπίπερο < αλάτι + πιπέρι Τέλος, η Ράλλη (2007: 79-81) αναφερόμενη στην ταξινόμηση των συνθέτων της Κοινής Νέας Ελληνικής (ΚΝΕ), επισημαίνει ότι τα σύνθετα διαχωρίζονται ανάλογα με τη λειτουργική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στα συστατικά τους, σε: Α) σύνθετα με σχέση εξάρτησης (dependency relation), τα οποία με τη σειρά τους διακρίνονται σε Α1) υποτακτικά, των οποίων τα συστατικά συνδέονται με μια σχέση υπόταξης (subordinative) (1) και Α2) σύνθετα των οποίων τα συστατικά συνδέονται με μια σχέση απόδοσης ιδιότητας από τη μη κεφαλή στην κεφαλή (attributive) (2), B) σύνθετα με σχέση παράταξης (coordination relation), τα οποία διακρίνονται σε Β1) προσθετικά (additive) (3), και Β2) παραθετικά (appositive) (4), ανάλογα με το αν τα συστατικά τους συνδέονται με σχέση πρόσθεσης ή παράθεσης αντιστοίχως. (4) actor-author (Αγγλικά) ηθοποιός-συγγραφέας Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι στις περισσότερες γλώσσες, όπως στα Αγγλικά, τα παρατακτικά σύνθετα εμφανίζουν κάποιες ιδιότητες των φράσεων, ενώ οι γλώσσες στις οποίες τα σύνθετα αυτά εκφράζονται μορφολογικά με μία μόνο λέξη είναι 4 Στον τύπο αυτό των συνθέτων, συνήθως το α συστατικό είναι επίθετο. - 15 -
ελάχιστες, ανάμεσά τους και τα ελληνικά (Wälchli (2005: 4-5). Έτσι, παρατακτικά περιφραστικά σύνθετα του τύπου του (4) δεν υπάρχουν με την ίδια δομή στα ελληνικά 5. 1.2 Παρατακτικά σύνθετα Τα παρατακτικά σύνθετα της ΚΝΕ είναι δομές ιδιαίτερα παραγωγικές (Ralli, 2012: 1), οι οποίες, ωστόσο, ως σήμερα δεν έχουν τύχει νευρογλωσσολογικής μελέτης. Δεδομένης της ιδιαίτερης αυτής παραγωγικότητάς τους, και ιδιαίτερα των δομών του τύπου [ΟΟ] και [ΕΕ] που απαντούν, έστω και περιορισμένα, και σε άλλες Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες (Ralli, 2009: 49-50, Kiparsky, 2009: 2), κρίνεται ακόμα πιο σημαντική η νευρογλωσσολογική διερεύνησή τους. Παρακάτω παραθέτουμε το θεωρητικό πλαίσιο, με βάση το οποίο θα επεξεργαστούμε και θα επιλέξουμε τις λέξεις-στόχους του πειράματός μας. 1.2.1 Διαφορετικές ονομασίες παρατακτικών συνθέτων Ορισμός τους Στη διεθνή βιβλιογραφία του τομέα της μορφολογίας, στα παρατακτικά σύνθετα αποδίδονται διαφορετικές ονομασίες. Ο Bauer (2008: 2) υιοθετεί για τις δομές αυτές τον όρο dvandva, ο οποίος προέρχεται από τα Σανσκριτικά και σημαίνει «δυο-δυο» ή «ζεύγος». Επίσης, διευκρινίζει ότι ο όρος από άλλους γλωσσολόγους έχει αποδοθεί και ως arregative (Whitney, 1889), coordinate (Quirk et al., 1985), coordinating (Quirk et al., 1985), coordinative (Bloomfield, 1935), copulative (Whitney, 1889 και Bloomfield, 1935) και, τέλος, co-compound (Bhatia, 1993 και Wälchli, 2005). Ως dvandva ορίζονται «τα σύνθετα των οποίων τα συστατικά βρίσκονται σε παράταξη, δημιουργώντας μια ένωση λέξεων, οι οποίες σε περιβάλλον εκτός σύνθεσης θα συνδέονταν με τον συμπλεκτικό σύνδεσμο και και σπανιότερα με τον 5 Στην ΚΝΕ αντίστοιχες δομές είναι τα Χαλαρά Πολυλεκτικά Σύνθετα (XΠΣ, π.χ. συνθέτης τραγουδιστής), τα οποία όντας πολυλεκτικά, εμφανίζουν χαρακτηριστικά τόσο των συνθέτων του τομέα της μορφολογίας όσο και των φράσεων του τομέα της σύνταξης (Ράλλη, 2007: 81, 221-240), και άρα δεν θα αποτελέσουν αντικείμενο της παρούσας εργασίας, η οποία θα επικεντρωθεί στην μελέτη και ανάλυση μόνο των προσθετικών παρατακτικών συνθέτων. - 16 -
διαζευκτικό σύνδεσμο ή» (Whitney, 1889: 1247), ενώ η σημασία τους είναι αυτή που προκύπτει από το άθροισμα των σημασιών των δύο επιμέρους συστατικών (Ralli, 2012: 2). Από τη μεριά του ο Wälchli (2005: 1-2) τονίζει ότι τα παρατακτικά σύνθετα απαρτίζονται από δύο ή περισσότερα μέρη που δηλώνουν «φυσική παράταξη» (natural coordination). Με τον όρο «φυσική παράταξη» υποδηλώνεται ότι αυτά τα μέρη εκφράζουν έννοιες οι οποίες είναι σημασιολογικά στενά συνδεόμενες (π.χ. αδελφός και αδελφή, πίνω και τρώω, χέρια και πόδια κ.λ.π) και ότι η συνολική σημασία (π.χ. αδέλφια, θρέφομαι και άκρα αντιστοίχως) είναι πιο γενική από τη σημασία των επιμέρους συστατικών. Επιπλέον, οι σημασίες των επιμέρους συστατικών του παρατακτικού συνθέτου βρίσκονται σε υπώνυμη σχέση με την όλη σημασία του συνθέτου, η οποία καλύπτει μία υπερκείμενη-υπερώνυμη έννοια. Υπό αυτή την έννοια, μάλιστα, αναδύεται η διαμετρικά αντίθετη σημασία των παρατακτικών συνθέτων αντιπαραβολικά με τα υποτακτικά, των οποίων τα συστατικά τους επιδεικνύουν μια ιεραρχική σχέση. 1.2.2 Tαξινόμηση των παρατακτικών συνθέτων 1.2.2.1 Μορφολογικά κριτήρια Οι Manolessou & Tsolakidis (2009) προτείνουν την κατηγοριοποίηση των παρατακτικών συνθέτων με βάση τρία μορφολογικά κριτήρια. 1 ο ) Αριθμός λέξεων: Με βάση αυτό το κριτήριο, έχουμε τη διάκριση σε χαλαρά πολυλεκτικά σύνθετα της μορφής [Ουσιαστικό Ουσιαστικό σε ονομαστική] (5) και μονολεκτικά παρατακτικά σύνθετα (6). Όπως προαναφέραμε (1.1), τα ΧΠΣ δεν αποτελούν πρωτοτυπικό τύπο συνθέτων, καθώς είναι της δομής [Λέξη Λέξη] 6 και άρα θα επικεντρωθούμε στη μελέτη των μονολεκτικών παρατακτικών σχηματισμών. (5) αρτοποιείο ζαχαροπλαστείο (6) λαδόξιδο 6 Όπως παρατηρεί η Ralli (2009: 48-49), μόνο τα αγγλικά σύνθετα είναι της μορφής [ΛΛ] π.χ. table cloth, car wash κ.α. - 17 -
Τα μονολεκτικά παρατακτικά σύνθετα, όπως και όλα τα σύνθετα της ΚΝΕ, είναι της δομής [Θέμα Θέμα] ([ΘΘ]) (7) ή [Θέμα Λέξη] ([ΘΛ]) (8). Βασικά κριτήρια για το διαχωρισμό τους σε [ΘΘ] και [ΘΛ] είναι η μορφή του κλιτικού επιθήματος και η θέση του τόνου. Στα [ΘΘ] σύνθετα το κλιτικό επίθημα προστίθεται σε όλο το σύνθετο, ενώ στα [ΘΛ] στο τέλος του δεύτερου συστατικού. Επίσης, δομές [ΘΘ] τονίζονται στην προπαραλήγουσα, σε αντίθεση με σύνθετα τύπου [ΘΛ], στα οποία ο τόνος διατηρείται στη θέση του δεύτερου μέρους τους (Ράλλη, 2007: 159-165). (7) [αλατ-ο-πίπερ]-ο (8) πηγαιν-ο-έρχομαι 2 ο ) Ταύτιση της γραμματικής κατηγορίας του α και β συστατικού τους: Με βάση αυτό το κριτήριο, διακρίνονται σε ουσιαστικά της δομής [ΟΟ] (9), επίθετα [ΕΕ] (10) και ρήματα [ΡΡ] (11) (Ralli, 2012: 2). Θα πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι στην ΚΝΕ απαντώνται σχηματισμοί του τύπου [ΟΟ] που δεν είναι dvandva αλλά υποτακτικά σύνθετα (12). (9) χιονόβροχο < χιόνι + βροχή (10) πικρόγλυκος < πικρός + γλυκός (11) ανοιγοκλείνω < ανοίγω + κλείνω (12) βουνοκορφή < βουνό + κορφή Κοινός παρονομαστής των ονοματικών και επιθετικών παρατακτικών συνθέτων είναι η τάση τους να είναι της δομής [ΘΘ], σε αντίθεση με τα ρηματικά παρατακτικά σύνθετα που είναι πάντα της δομής [ΘΛ] (Ralli, 2012: 3). Επιπλέον, οι Manolessou & Tsolakidis (2009: 25-26) εντάσσουν στους παρατακτικούς σχηματισμούς και μονολεκτικές δομές του τύπου [ΕΠΙΡ ΕΠΙΡ] (13), οι οποίες, όμως, όπως σωστά σημειώνει η Ralli (2012: 2), είναι δευτερογενείς σχηματισμοί οι οποίοι προέρχονται από επίθετα με την προσθήκη του παραγωγικού επιθήματος α και άρα δεν μπορεί να θεωρηθούν ότι αποτελούν απόρροια παρατακτικής σύνθεσης. (13) κουτοπόνηρα < κουτ(ά) + πονηρά < [κουτ(ός) + -α] + [πονηρ(ός) + -α] - 18 -
Τέλος, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι θα επικεντρωθούμε στο θεωρητικό πλαίσιο και θα μελετήσουμε την επεξεργασία ιδιαίτερα των ουσιαστικών [ΟΟ] και των επιθέτων [ΕΕ], καθώς δεν καταφέραμε να συγκεντρώσουμε επαρκή αριθμό παρατακτικών ρηματικών λέξεων-στόχων, ελεγμένων ως προς όλες τις απαραίτητες για τη μελέτη μας μεταβλητές (δες επίδραση ελέγχων στα τελικά stimuli, 5.2.3). 3 ο ) Αριθμός: Και τα δύο συστατικά των παρατακτικών συνθέτων είναι του ίδιου αριθμού, είτε ενικού είτε πληθυντικού. Με βάση, λοιπόν, το κριτήριο αυτό, διακρίνονται δύο ιδιαίτερες κατηγορίες παρατακτικών συνθέτων. Η πρώτη κατηγορία είναι τα επονομαζόμενα pluralia tantum (14), τα οποία είναι παρατακτικά σύνθετα που δεν εμφανίζουν ενικό αριθμό (Ράλλη, 2005: 175, 2007: 98) και, όπως σωστά παρατηρεί η Αναστασιάδη Συμεωνίδη (1996: 101) είναι συνήθως ουδετέρου γένους. Τα σύνθετα αυτά αναφέρονται σε ένα σύνολο οντοτήτων και συνιστούν τα πρωτοτυπικά ονοματικά παρατακτικά σύνθετα (Manolessou & Tsolakidis, 2009: 27-28). (14) γυναικόπαιδα < γυναίκες + παιδιά *γυναικόπαιδο Μια άλλη κατηγορία την οποία επισημαίνουν οι Manolessou & Tsolakidis (2009: 27-28) είναι τα επονομαζόμενα singularia incomputabilia (15), τα οποία σχηματίζουν μόνο ενικό αριθμό, ενώ τα συστατικά τους υποδηλώνουν μη μετρήσιμα ουσιαστικά, τα οποία είναι είτε υλικά είτε έννοιες. (15) λαδόξιδο < λάδι + ξίδι *λαδόξιδα 1.2.2.2 Σημασιολογικά κριτήρια Τα παρατακτικά σύνθετα, ανάλογα με τη σημασιολογική σχέση των δύο συστατικών τους διακρίνονται στις ακόλουθες κατηγορίες (Μanolessou & Tsolakidis, 2009, Ralli, 2012: 9-13) 7 : α) Προσθετικά: Eίναι αυτά των οποίων η σημασία προκύπτει από το άθροισμα των σημασιών των επιμέρους συστατικών τους (16). Σύμφωνα με τον Wälchli (2005: 137-7 Για τη ταξινόμηση αυτή, βασίζονται στις αντίστοιχες των Bauer (2008) και Wälchli (2005), με παραδείγματα από τα Ελληνικά. - 19 -
139) πρόκειται για τον πλέον πρωτοτυπικό τύπο παρατακτικών συνθέτων. Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται επίσης όλα τα pluralia tantum καθώς και τα singularia incomputabilia ονοματικά σύνθετα (Ralli, 2012: 10). (16) ψωμοτύρι < ψωμ(ί) τυρί β) Περιεκτικά: Aναφέρονται σε μια υπερκείμενη έννοια που δεν περιορίζεται σε αυτή που απορρέει από το άθροισμα των συστατικών (17). (17) μαχαιροπίρουνα 8 < μαχαίρ(ια) πιρούν(ια) γ) Συνωνυμικά: Στα σύνθετα αυτά, τα δύο συστατικά έχουν παρόμοια ή και ταυτόσημη σημασία (18). (18) μαντηλοτσέμπερα < μαντήλ(ια) τσεμπέρια δ) Ενδιάμεσα: Σύμφωνα με τον Bauer 9 (2008: 10) και τους Manolessou & Tsolakidis (2009: 30-31), η σημασία τους συνιστά μια έννοια ανάμεσα στα δύο συστατικά (19). (19) κιτρινοπράσινος < κίτριν(ος) πράσινος ε) Αντωνυμικά: Τα σύνθετα αυτά προκύπτουν από την ένωση δύο αντωνυμικών τύπων, ενώ το συνολικό τους νόημα είναι είτε προσθετικό είτε ενδιάμεσο (20). (20) μερόνυχτο < μέρ(α) νύχτ(α) 1.2.3 Η έννοια της κεφαλής 1.2.3.1 Ορισμός της έννοιας της κεφαλής Η θέση της στα υποτακτικά σύνθετα Η κεφαλή (head) είναι μία έννοια η οποία, αν και κατασκευασμένη από τη θεωρητική μορφολογία, θεωρείται εξαιρετικά σημαντική. Η κεφαλή, ακόμα και μέσα στα πλαίσια του ίδιου επιπέδου ανάλυσης, εν προκειμένω της μορφολογίας, δεν συνδέεται με έναν καθολικό νόμο αλλά υπόκειται σε παραμετροποίηση ανάλογα με 8 Εν προκειμένω, ο όρος αυτός δεν αναφέρεται μόνο στα μαχαίρια και τα πιρούνια, αλλά και στα κουτάλια. 9 O Bauer τα ονομάζει προσαρμοζόμενα (compromises), αλλά η σημασία που τους αποδίδει αντιστοιχεί στα ενδιάμεσα (intermediate) ή παραθετικά (appositive) των Manolessou & Tsolakidis. - 20 -
α) τη μορφολογία της εκάστοτε γλώσσας, β) τη φύση της διαδικασίας σχηματισμού λέξεων, και γ) τον τύπο των συστατικών, π.χ. αν το πρόσφυμα είναι πρόθημα ή επίθημα (Ράλλη, 2005: 253). Ειδικότερα στη σύνθεση, το συστατικό που αναλαμβάνει το ρόλο της κεφαλής παίζει κυρίαρχο ρόλο στο χαρακτηρισμό ολόκληρου του συνθέτου (Lieber, 1980). Πιο συγκεκριμένα, η κεφαλή αναφέρεται στο συστατικό εκείνο του συνθέτου το οποίο μεταφέρει (percolate/transfer) σε ολόκληρο το σύνθετο πρωτίστως τα γραμματικά του χαρακτηριστικά, όπως το γένος και τη γραμματική του κατηγορία (π.χ. ουσιαστικό, επίθετο κ.α), ορισμένα μορφοσυντακτικά του χαρακτηριστικά, αλλά και προσδίδει στο σύνθετο τη βασική του σημασία (Ράλλη, 2005: 251-252, 2007: 86, 92, Scalise & Fábregas, 2010) 10. Σε αντίθεση με τους συντακτικούς σχηματισμούς, οι οποίοι εμφανίζουν την κεφαλή είτε στα δεξιά (21α) είτε στα αριστερά (21β), τα σύνθετα με σχέση εξάρτησης της ΚΝΕ υπακούουν στο νόμο της δεξιόστροφης κεφαλής (righthand head rule) του Williams (1981), σύμφωνα με τον οποίο η κεφαλή βρίσκεται στα δεξιά των σχηματισμών (22α) και όχι στα αριστερά (22β) (Ράλλη, 2007: 89). (21α) άγριος άνθρωπος (21β) άνθρωπος άγριος (22α) αγριάνθρωπος (22β) *ανθρωποάγριος Επιπλέον, στα αριστερά των υποτακτικών συνθέτων διακρίνεται η μη-κεφαλή (nonhead). Το συστατικό αυτό, οριζόμενο αντιστικτικά με την κεφαλή, είναι αυτό που προσδίδει στο συνολικό σχηματισμό του συνθέτου χαρακτηριστικά δευτερεύουσας σημασίας, κυρίως σημασιολογικά 11 (Ράλλη, 2005: 255). Για παράδειγμα στο (22α), η μη-κεφαλή άγριος προσδίδει μια σημασιολογική ιδιότητα στην κεφαλή άνθρωπος, που είναι υπεύθυνη για τη βασική σημασία και τα μοργολογικά χαρακτηριστικά του συνθέτου. 10 Λόγω της σημαντικότητας αυτού του στοιχείου, έχει διατυπωθεί και η αρχή της κεφαλής (headedness principle), σύμφωνα με την οποία η κεφαλή είναι το συστατικό αυτό που είναι υπεύθυνο για τα βασικά μορφολογικά και σημασιολογικά χαρακτηριστικά του συνθέτου (Ράλλη, 2007: 72). 11 Ο ρόλος αυτός της μη κεφαλής οδήγησε τους Di Sciullo & Williams (1987) στη διατύπωση της αρχής της σχετικοποιημένης κεφαλής (relativized-head percolation principle), σύμφωνα με την οποία σημασιολογικά αλλά και μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά που είναι απαραίτητα για το χαρακτηρισμό του συνθέτου μπορεί να προέρχονται από τη μη-κεφαλή. - 21 -
1.2.3.2 Υποθέσεις για τη θέση της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα Στον αντίποδα των υποτακτικών συνθέτων, τα παρατακτικά διαφοροποιούνται τόσο ως προς τη θέση που καταλαμβάνει η κεφαλή, εφόσον αυτή εντοπίζεται πράγματι μέσα στα όρια του συνθέτου (Ralli, 2012: 13). Η αμφισβητούμενη θέση της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα αποτελεί και το πλέον σημαντικό σημείο διαφοροποίησής τους από τα υποτακτικά. Παρακάτω, παρατίθενται οι υποθέσεις που έχουν διατυπωθεί σε σχετικές μελέτες. 1 η Υπόθεση: Ύπαρξη δύο κεφαλών. Την άποψη αυτή έχουν υποστηρίξει κατεξοχήν ο Ten Hacken (2000), στηριζόμενος σε σημασιολογικά κριτήρια σύνδεσης των δύο συστατικών, αλλά και ο Kageyama (2009), έχοντας ως δεδομένα ρηματικά παρατακτικά σύνθετα της Ιαπωνικής. 2 η Υπόθεση: Απουσία κεφαλής: Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή, στα παρατακτικά σύνθετα η κεφαλή δεν έχει νόημα (Ράλλη, 2007: 91). Τόσο η πρώτη όσο και η δεύτερη υπόθεση απορρέουν από την κατηγοριακή και σημασιολογική ισότητα των δύο συστατικών των παρατακτικών συνθέτων. Ειδικότερα, η κατηγοριακή ισότητα προκύπτει από το γεγονός ότι τα δύο συστατικά είναι της ίδιας γραμματικής κατηγορίας ([ΟΟ], [ΕΕ], [ΡΡ]), ενώ η σημασιολογική ισότητα συνδέεται με την εφάμιλλη σημασιολογική συνεισφορά των δύο συστατικών στη συνολική σημασία του συνθέτου (Ralli, 2012: 13). 3 η Υπόθεση: Η κεφαλή συμπίπτει με το β συστατικό. Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή, ο νόμος της δεξιόστροφης κεφαλής (Williams, 1981) βρίσκει εφαρμογή όχι μόνο στα υποτακτικά σύνθετα της ΚΝΕ αλλά και στα παρατακτικά. Σύμφωνα με τη μορφολογική θεωρία, είναι η πλέον ενδεδειγμένη λύση (Ράλλη, 2007: 91), καθώς: α) με βάση το μορφολογικό κριτήριο της κλιτικής τάξης (ΚΤ), η κλιτική τάξη του συνθέτου καθορίζεται από το β συστατικό (Guevara & Scalise, 2008). Ωστόσο, όπως παρατηρεί η Ralli (2012: 13-16): - αυτό συμβαίνει μόνο στα ρηματικά παρατακτικά σύνθετα και σε ορισμένα ονοματικά και επιθετικά που έχουν τη δομή [ΘΛ] (23). Ακόμα, όμως, και σε αυτές τις - 22 -
περιπτώσεις, το σύνθετο υιοθετεί την ΚΤ του β συστατικού, επειδή το συστατικό αυτό είναι Λέξη (και όχι Θέμα), και όχι επειδή είναι η κεφαλή του συνθέτου. - το κριτήριο της ΚΤ δεν ισχύει στην πλειοψηφία των ονοματικών και επιθετικών παρατακτικών συνθέτων που είναι της δομής [ΘΘ], καθώς, σε αυτές τις περιπτώσεις, η ΚΤ του β συστατικού διαφοροποιείται από αυτή του συνθέτου (24). (23) [ΘΛ] αιγοπρόβατα ΚΤ5 < αίγ(ες) ΚΤ3 + πρόβατα ΚΤ5 (24) [ΘΘ] ανεμόβροχο ΚΤ5 < άνεμ(ος) ΚΤ1 + βροχ(ή) ΚΤ3 Επομένως, το κριτήριο της ΚΤ δεν φαίνεται επαρκές κριτήριο για την αξιολόγηση της θέσης της κεφαλής, αφού πρωταρχικά συνδέεται με τη δομή [ΘΘ] ή [ΘΛ] του συνθέτου. β) σε αρκετές περιπτώσεις όπου τα συνθετικά μέρη είναι ουσιαστικά διαφορετικού γένους, υπεύθυνο για το γένος του συνθέτου είναι το β συστατικό (Ράλλη, 2007: 91) (25). (25) γυναικόπαιδα ΟΥΔ. < γυναίκ(ες) ΘΗΛ. + παιδιά ΟΥΔ. γ) τα σύνθετα με σχέση εξάρτησης έχουν πάντα ως κεφαλή το β συστατικό, και άρα θα μπορούσαμε να πούμε ότι το ίδιο συμβαίνει και στα παρατακτικά, συμβατικά και χάριν συμμετρίας (Ράλλη, 2007: 91). 1.2.3.3 Η σειρά των συστατικών στα παρατακτικά σύνθετα Η σύνδεσή της με την κεφαλή Η παράμετρος της σειράς των συστατικών σχετίζεται άμεσα με το ερώτημα για τη θέση της κεφαλής, καθώς, αν όντως υπάρχει ισότητα μεταξύ των δύο συστατικών, και άρα αν ισχύει μια από τις δύο πρώτες ανωτέρω υποθέσεις, τότε θα πρέπει τα παρατακτικά σύνθετα να εμφανίζουν τη δυνατότητα εναλλαγής της σειράς των συστατικών τους. Πράγματι τα περισσότερα παρατακτικά [ΕΕ] σύνθετα επιδεικνύουν ελεύθερη σειρά των όρων (26) (Ράλλη, 2005: 175). Ωστόσο, δεν ισχύει το ίδιο στα [ΟΟ] (27) και τα [ΡΡ] παρατακτικά σύνθετα, των οποίων η σειρά των συστατικών τους εμφανίζεται παγιωμένη, καθώς και στη μειοψηφία των [ΕΕ] συνθέτων (28). (26) πικρόγλυκος ~ γλυκόπικρος μακρόστενος ~ στενόμακρος - 23 -
(27) ψωμοτύρι ~ *τυροψώμι (28) γαλλοϊταλός ~ (?) ιταλογάλλος Την προτίμηση των φυσικών ομιλητών προς μια συγκεκριμένη σειρά των συστατικών μπορούν να καθορίσουν είτε φωνολογικοί παράγοντες, είτε πραγματολογικοί, και άρα όχι αυστηρά γλωσσολογικοί (Ράλλη, 2005: 175-176). Αναλυτικότερα, ο Kiparsky (2009: 2-3), επισημαίνει ότι τα παρατακτικά ρηματικά σύνθετα υπακούουν σε ένα φωνολογικό περιορισμό, τον επονομαζόμενο Προτεραιότητα του Βραχύτερου Όρου (Shortest First), σύμφωνα με τον οποίο το μικρότερο σε μήκος συνθετικό προηγείται του μεγαλύτερου. Ανάλογη παρατήρηση κάνει και η Ράλλη (2005) και για τις ονοματικές αλλά και επιθετικές δομές με καθορισμένη σειρά των όρων (29). Επίσης, για τις επιθετικές αυτές δομές η Ράλλη (2007: 99) διευκρινίζει ότι πέραν του φωνολογικού περιορισμού, η καθορισμένη σειρά των όρων είναι ενίοτε και αποτέλεσμα λεξικοποίησης, καθώς τα σύνθετα έχουν αποκτήσει ήδη ιδιάζουσες σημασίες (30). (29) βορειοανατολικός ~ (?) ανατολικοβόρειος (30) γλυκανάλατος 12 ~ *αναλατόγλυκος Ως προς τους πραγματολογικούς περιορισμούς, η Αναστασιάδη Συμεωνίδη (1996: 108) επισημαίνει ότι η απουσία της δυνατότητας εναλλαγής των όρων σε ορισμένα παρατακτικά σύνθετα οφείλεται στην αυξημένη λογική σημαντικότητα (31) ή χρονική προτεραιότητα (32) του α έναντι του β συστατικού. Σε σχετικές παρατηρήσεις περί χρονικής προτεραιότητας του α συστατικού ιδιαίτερα για τα [ΡΡ] σύνθετα, προβαίνουν και ο Ανδριώτης (1960), ο Li (1993), και ο Kiparsky (2009). Ο Kiparsky (2009: 2-3) μάλιστα επικαλείται τον σημασιολογικό περιορισμό της Εικονικότητας (Iconicity), σύμφωνα με τον οποίο τα συνθετικά των παρατακτικών τοποθετούνται στη φυσική σειρά 13 ( natural order ) των δηλουμένων ενεργειών, που αντιπροσωπεύουν (20). (31) αλατοπίπερο < αλάτι + πιπέρι (32) μπαινοβγαίνω < μπαίνω + βγαίνω Σχετικά με την ιεράρχηση των δύο παραμέτρων, ο Kiparsky επισημαίνει ότι και στις τρείς γλώσσες που μελετά (Ελληνικά, Αγγλικά, Σανσκριτικά), το 12 Εν προκειμένω, το σύνθετο φέρει την ιδιάζουσα σημασία «αυτού που δεν έχει ενδιαφέρον» και όχι αυτού που είναι γλυκός και ανάλατος μαζί. 13 Η φυσική αυτή σειρά στα ρηματικά dvandva προσδιορίζεται ως η κανονική χρονική αλληλουχία των γεγονότων που δηλώνονται από το σύνθετο (Κiparsky, 2009: 3). - 24 -
σημασιολογικό κριτήριο υπερτερεί του φωνολογικού (21). Ωστόσο, η Ralli (2009: 56, 2012: 19) επισημαίνει ότι ακόμα και για τον περιορισμό της Εικονικότητας υπάρχουν αντιπαραδείγματα αντλημένα από τις νεοελληνικές διαλέκτους (22), και άρα ότι θα ήταν πιο συνετό να εξάγουμε το συμπέρασμα ότι η καθορισμένη σειρά των όρων είναι αποτέλεσμα σύμβασης. (21) πηγαινοφέρνω (22) παντρευοαρραβωνιάζομαι *αρραβωνιοπαντρεύω Επίσης, η λογική ή χρονική αυξημένη σημαντικότητα του α συστατικού σε κάποια παρατακτικά σύνθετα δεν μας επιτρέπει την υπόθεση περί λειτουγίας του α συστατικού ως κεφαλής στους συγκεκριμένους σχηματισμούς, καθώς το α συστατικό δεν πληρεί τα βασικότερα κατηγοριακά και μορφοσυντακτικά κριτήρια γι αυτό το σκοπό (καθορισμός γένους, ΚΤ και αριθμού του συνθέτου). Συμπερασματικά, τα μορφοσυντακτικά και τα σημασιολογικά κριτήρια δεν επαρκούν ούτε για τον προσδιορισμό της θέσης της κεφαλής των παρατακτικών συνθέτων, ούτε για την αιτιολόγηση της παγιωμένης σειράς των συστατικών ορισμένων εκ των παρατακτικών συνθέτων, και άρα μια νευρογλωσσολογική προσέγγιση επί αυτών των ερωτημάτων καθίσταται αναγκαία. - 25 -
2. ΝΕΥΡΟΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ Στο παρόν κεφάλαιο, αφού κάνουμε μια επισκόπηση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας σχετικά με την νευρογλωσσολογική προσέγγιση για την ανάκληση και επεξεργασία των συνθέτων, θα δούμε πώς η μελέτη παθολογικών πληθυσμών μπορεί να μας βοηθήσει να αποκτήσουμε πειραματικές ενδείξεις για τον τρόπο επεξεργασίας των παρατακτικών συνθέτων και των συστατικών τους και θα προσδιορίσουμε τον λόγο επιλογής ασθενών με neglect dyslexia και όχι με κάποια άλλη ασθένεια (π.χ. κάποιον τύπο αφασίας). 2.1 Η νοητική αναπαράσταση των συνθέτων και της κεφαλής τους O Libben (2006a: 19) επισημαίνει ότι στη νοητική αναπαράσταση των συνθέτων και στον τρόπο επεξεργασίας τους καθοριστικό ρόλο παίζουν: 1) η σειρά των συστατικών 2) η κεφαλή 3) η λεξική κατηγορία των συστατικών 4) η ιεραρχική δομή Τους παραγοντες αυτούς θα πρέπει και εμείς να τους συνυπολογίσουμε για τον ορθότερο σχεδιασμό και έλεγχο των πειραμάτων μας. Ειδικότερα για την νοητική αναπαράστασή της κεφαλής, ο Libben (2006a: 17-18) αριθμεί δύο πιθανές υποθέσεις: 1 η ) Η έννοια της κεφαλής δεν αποτελεί ιδιότητα της λέξης, άρα και δεν αναπαρίσταται, αλλά είναι απόρροια της ασυνείδητης γνώσης του φυσικού ομιλητή για τα χαρακτηριστικά της γλώσσας του. Για παράδειγμα, στην περίπτωση των Αγγλικών, ο φυσικός ομιλητής γνωρίζει την καθολική ιδιότητα των συνθέτων να φέρουν την κεφαλή στο β συστατικό τους και έτσι μπορεί να εντοπίσει την κεφαλή house στο boathouse 14, και την κεφαλή boat στο houseboat 15. 14 Το boathouse είναι είδος σπιτιού, και συγκεκριμένα σημαίνει το λεμβοστάσιο, το σπίτι / μέρος όπου είναι συγκεντρωμένα τα σκάφη. 15 Το houseboat είναι είδος βάρκας, και συγκεκριμένα σημαίνει το πλωτό σπίτι, η βάρκα που χρησιμεύει ως σπίτι. - 26 -
Ωστόσο, θεωρεί ότι η υπόθεση αυτή δεν μπορεί να ισχύει, αφού υπάρχουν γλώσσες όπως τα Γαλλικά ή τα Ιταλικά, στις οποίες η κεφαλή δεν ταυτίζεται σταθερά με ένα και μόνο συστατικό π.χ. στα Γαλλικά, άλλοτε έχουμε την κεφαλή στο α συστατικό (23) και άλλοτε στο β συστατικό (24). (23) Maison Blanche Λευκός Οίκος (24) grandmère γιαγιά 2 η ) Η έννοια της κεφαλής αποτελεί μέρος της αναπαράστασης του συνθέτου. Αν ισχύει αυτή η υπόθεση, τότε αυτό σημαίνει αύξηση των λεξικών αναπαραστάσεων στο νοητικό λεξικό από τις δομικές ιδιότητες (structural properties) που χαρακτηρίζουν κάθε πολυμορφηματική λέξη και συγκεκριμένα από πληροφορίες τόσο για την θέση της κεφαλής, όσο και για την λεξική κατηγορία του κάθε συστατικού. Η περίπτωση αυτή, σύμφωνα με την οποία το νοητικό λεξικό συνυπολογίζει τις δομικές αυτές ιδιότητες των συνθέτων και δεν περιέχει απλώς νοητικές αναπαραστάσεις τους, είναι και η επικρατέστερη. Με την υπόθεση αυτή άλλωστε συγκλίνουν και τα πορίσματα νευρογλωσσολογικών μελετών (δες υποκεφάλαιο 2.3, ιδιαίτερα τα άρθρα των Semenza et al., 1997 και Mondini et al., 2004). 2.2 Η αλληλεπίδραση ανάμεσα στη νοητική αποθήκευση και την επεξεργασία των συνθέτων Στο πλαίσιο μελέτης της λεξικής πρόσβασης και αναπαράστασης των συνθέτων, θα πρέπει να δώσουμε και τη δέουσα έμφαση στην εξέταση του συσχετισμού της νοητικής αποθήκευσης με την επεξεργασία των συνθέτων. Για την καλύτερη κατανόηση αυτού του φαινομένου, θα πρέπει πρώτα να αναφερθούμε στο κομμάτι που προηγείται της λεξικής ανάλυσης, και συγκεκριμένα στον τρόπο επίτευξης της λεξικής πρόσβασης. Η επικρατούσα θεωρία είναι αυτή των δύο σταδίων του Levelt (1989). Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, σε ένα πρώτο στάδιο επιλέγεται το κατάλληλο λεξικό τεμάχιο, το οποίο ονομάζεται λήμμα (lemma) και συνδέεται με την ενεργοποίηση σημασιολογικών αρχικά, και συντακτικών στη συνέχεια πληροφοριών. Σε ένα δεύτερο στάδιο, ανακαλούνται οι συγκεκριμένες φωνολογικές ιδιότητες του τεμαχίου, το οποίο τώρα ονομάζεται λέξημα (lexeme). - 27 -
Κατα τους εισηγητές αυτού του θεωρητικού πλαισίου, τα περισσότερα σύνθετα που είναι διαφανή 16 αναλύονται ως ένα λήμμα-πολλαπλές μορφηματικές ρίζες 17, ενώ τα αδιαφανή σύνθετα 18 μπορούν να γίνουν αντικείμενο πιο οικονομικής επεξεργασίας ως ένα λήμμα-μία μορφηματική δομή. Όσον αφορά τον τρόπο αναπαράστασης των συνθέτων στο νοητικό λεξικό έχουν διατυπωθεί τρείς, ανταγωνιστικές μεταξύ τους, υποθέσεις (Mondini et al., 2004: 471, Semenza & Mondini, 2010:337-338, El Yagoubi et al., 2008: 560). Η πρώτη (full listing models) ορίζει ότι τα σύνθετα αποθηκεύονται και ανακαλούνται με τη μορφή ολόκληρων λέξεων (Butterworth, 1983), κάτι το οποίο, όμως, θα ερχόταν σε αντίθεση με την αρχή της οικονομίας του γλωσσικού συστήματος, δεδομένης μάλιστα της ιδιαίτερης παραγωγικότητας της σύνθεσης ως διαδικασίας σχηματισμού λέξεων 19. Η δεύτερη (full decomposition models) προβλέπει ότι τα σύνθετα δεν είναι καταχωρημένα στο νοητικό λεξικό αλλά είναι αποτέλεσμα εφαρμογής λεξικών μορφολογικών κανόνων (Taft & Forster, 1976), υπόθεση, όμως, η οποία δεν θα μπορούσε να βρεί εφαρμογή σε σύνθετα αδιαφανή ή δομικά ιδιοσυγκρασιακά. Η τελευταία υπόθεση (dual route ή horse-race models) προβλέπει ότι τα σύνθετα άλλοτε γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας ως ολόκληρες λέξεις και άλλοτε αναλύονται στα συστατικά τους (Baayen et al., 1997, Jackendoff, 1975, Pollatsek et al., 2000). Η υπόθεση αυτή, αποτελώντας συνδυασμό των δύο παραπάνω, αποφεύγει την επανάληψη των προβλημάτων τους και αναδεικνύεται ως η επικρατέστερη 20. Επίσης, η υπόθεση αυτή προϋποθέτει την ισχύ της πρότασης του Libben (2006a: 6, 9 και 2006b: 8, 11) η οποία ονομάζεται Αρχή της Mεγιστοποίησης των Δυνατοτήτων (Maximization of Opportunity). Σύμφωνα με αυτή την Αρχή, ο νοητικός λεξικός μας επεξεργαστής προτιμά τόσο να αποθηκεύει όσο και να επεξεργάζεται τους γλωσσικούς τύπους όσο το δυνατόν περισσότερο. Δηλαδή στην περίπτωση των συνθέτων, στο νοητικό λεξικό αναπαριστώνται και ολόκληρα τα σύνθετα και τα συστατικά τους, τόσο με τη μορφολογική δομή τους, όσο και με συνδέσεις με τις μονομορφηματικές αναπαραστάσεις τους, γεγονός που συνδέεται με την αξιοποίηση 16 Για παράδειγμα το αγγλικό sunshine ή το ελληνικό ασπρόμαυρος. 17 Εδώ καλύτερα θα ήταν, αντί του όρου ρίζα, να χρησιμοποιούσαμε τον όρο θέμα. Εντούτοις, προτιμήσαμε να κάνουμε πιστή μετάφραση του όρου της αρχικής θεωρίας του Levelt (1989). 18 Για παράδειγμα το αγγλικό passport ή το ελληνικό ελαφρόμυαλος. 19 Το αντεπιχείρημα αυτό ενισχύεται σε γλώσσες συγκολλητικές, όπως τα τουρκικά, όπου ο συνδυασμός μορφημάτων μπορεί να οδηγήσει στην παραγωγή άπειρων λεξικών τύπων. 20 Ωστόσο, η υπόθεση αυτή είναι σχετικά ασαφής ως προς το ποιές είναι οι λέξεις που γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο (El Yagoubi et al., 2008: 560). - 28 -
όλων των δυνατών πληροφοριών, όπως των ιδιοτήτων των συστατικών, κατά την επεξεργασία των συνθέτων. 2.3 Αποκλεισμός αφασικών και ανοιακών ασθενών Λόγοι επιλογής ασθενών με neglect dyslexia Γενικά οι αφασικές συνθήκες μπορούν να μας δώσουν πολύ σημαντικές πληροφορίες για τη μορφολογική αναπαράσταση και επεξεργασία των συνθέτων, και ιδιαίτερα ο αγραμματισμός, η φωνολογική ή βαθιά δυσλεξία, η δυσγραφία και η βαθιά δυσφασία. Συχνά, μάλιστα, οι συνθήκες αυτές απαντούν όλες μαζί στην αφασία (Semenza & Mondini, 2010: 333). Ωστόσο, οι ασθενείς με αφασία δεν κρίνονται ως οι πλέον κατάλληλοι για τη διερεύνηση του βασικού μας ερωτήματος σχετικά με το ρόλο και τη θέση της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα της ΚΝΕ. Στο υποκεφάλαιο αυτό, θα αναφερθούμε στους λόγους που μας οδήγησαν στον αποκλεισμό αυτό των ασθενών με αφασία ή άνοια από την αξιοποίησή τους στο πείραμά μας, και συνακόλουθα στους αντίστοιχους λόγους συμβατότητας της ND με τους σκοπούς της μελέτης μας. 2.3.1 Η συνειδητή ανάλυση της δομής των συνθέτων Η γνώση της δομής των συνθέτων και των κανόνων σχηματισμού τους που αναπαρίσταται ανεξάρτητα από τη γνώση για τη φωνολογική λέξη ονομάζεται compound effect (Semenza & Mondini, 2010: 331, 336). Για τη διερεύνηση του βασικού μας ερωτήματος στην παρούσα εργασία είναι καθοριστικό το υποκείμενο-ασθενής του πειράματος να έχει γνώση της δομής των συνθέτων, ώστε τα λάθη του να σέβονται τα όρια των δύο συστατικών και έτσι να υποδεικνύουν τον τρόπο της διακριτής επεξεργασίας των συστατικών αυτών ανάλογα με το αν συνιστούν ή όχι την κεφαλή των συνθέτων. Τα λάθη στην παραγωγή του λόγου των αφασικών δείχνουν σε άλλες μελέτες ότι οι ασθενείς γνωρίζουν τη μορφολογική δομή του στόχου που πρέπει να πραγματώσουν και άρα προβαίνουν σε μορφολογική ανάλυση (morphological - 29 -
parsing) κατά την επεξεργασία των συνθέτων (μεταξύ άλλων Kudo, 1992, Hittmair- Delazer et al., 1994, Semenza et al., 1997 και Mondini et al., 2004), ενώ σε άλλες μελέτες (Blanken, 2000, Mondini et al., 2002) οι ασθενείς δεν εμφανίζονται να έχουν μια τέτοιου τύπου γνώση (δες αναλυτικά, Παράρτημα Β, 1: 104-106). Η αμφιλεγόμενη αυτή δυνατότητα για ανάλυση της δομής των σύνθετων δομών από ασθενείς με αφασία, αλλά και από ανοιακούς ασθενείς (Chiarelli et al., 2007) (δες αναλυτικά, Παράρτημα Β, 2: 106) καθιστά ιδιαίτερα επισφαλή την αξιοποίηση ασθενών με αφασία ή άνοια για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης. Αντίθετα, οι ασθενείς με ΝD εμφανίζουν εν γένει την ικανότητα συνειδητής ανάλυσης της δομής των συνθέτων και συγκεκριμένα την ικανότητα διάκρισης των δύο συστατικών τους, όπως προκύπτει από τις παραλείψεις ή υποκαταστάσεις συγκεκριμένων συνθετικών, ανάλογα με την περιοχή του εγκεφάλου που έχει υποστεί την κάκωση (Behrmann et al., 1990). 2.3.2 Ο διαχωρισμός της επίδρασης που έχει η θέση των συστατικών (Position-in-the-string effect) από την επίδραση της κεφαλής (Headedness effect) Όπως στις ψυχογλωσσολογικές έρευνες (Jarema et al., 1999, Libben et al., 2003), έτσι και στις νευρογλωσσολογικές, είναι πάρα πολύ δύσκολο να απομονώσουμε την επίδραση που ασκεί η κεφαλή από αυτή της θέσης των συστατικών, γεγονός που δυσχεραίνει μελέτες που έχουν ως στόχο την αποκωδικοποίηση του ρόλου της κεφαλής, όπως η δική μας. Ως προς τον τύπο των ασθενών που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως υποκείμενα στο πείραμα, ενδιαφέρον θα είχαν οι αφασικοί, κυρίως με αφασία του Broca, λόγω των συχνών λαθών και υποκαταστάσεων, αλλά και του Wernicke ή ανομικοί αφασικοί, για λόγους σύγκρισης. Αυτό που θα άξιζε να μελετήσουμε σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι η θέση του συστατικού όπου εμφανίζονται τα περισσότερα λάθη. Οι μελέτες που έχουν γίνει για παθολογικούς πληθυσμούς πάσχοντες από αφασία δείχνουν τη σημαντικότητα του α συστατικού κατά την αριστερά προς δεξιά επεξεργασία των συνθέτων (Position-in-the-string effect), όπως δηλαδή ακριβώς και - 30 -
στους μη παθολογικούς πληθυσμούς (Taft & Forster, 1976, Kehayia et al., 1999, Libben et al., 2003). Στις περισσότερες μελέτες για τα Αγγλικά και τα Γερμανικά (Rochford και Williams, 1965, Αhrens, 1977, Stark & Stark, 1990, Blanken, 2000), η υπεροχή του α συστατικού γίνεται ορατή κυρίως από το γεγονός ότι για την ανάκληση του συνθέτου καθοριστική είναι η συχνότητα εμφάνισης του πρώτου και όχι του δεύτερου συνθετικού, το οποίο στις γλώσσες αυτές είναι και η κεφαλή του συνθέτου. Με άλλα λόγια, όσο μεγαλύτερη είναι η συχνότητα του α συστατικού-μη κεφαλής, τόσο λιγότερα είναι τα λάθη κατα την πραγμάτωση του συνθέτου, κάτι το οποίο δεν παρατηρείται αναλόγως και για το β συστατικό-κεφαλή. Τα αποτελέσματα αυτά οδήγησαν τους παραπάνω ερευνητές στο συμπέρασμα ότι τα πρώτα συστατικά θα πρέπει να είναι αυτά που ηγούνται της διαδικασίας ανάκλησης των συνθέτων, ενώ η κεφαλή τείνει να παραλείπεται (δες αναλυτικότερα Παράρτημα Β, 3: 106-108). Άρα στην περίπτωσή μας, αν όντως τα παρατακτικά εμφανίζουν δύο κεφαλές, θα περιμέναμε ισόποση κατανομή των λαθών στα δύο συνθετικά, ενώ στα υποτακτικά θα περιμέναμε αυξημένα λάθη στο β συστατικό, το οποίο φέρει και την κεφαλή. Ωστόσο, η τάση αυτή παράλειψης του β συστατικού από τους αφασικούς δεν είναι σταθερή σε όλους τους ασθενείς ούτε διαγλωσσικά αλλά ούτε και στο πλαίσιο της ίδιας γλώσσας, καθώς αλληλεπιδρά με τον εξέχοντα ρόλο που εμφανίζει το συστατικό που φέρει την κεφαλή του συνθέτου (Headedness effect). Όσον αφορά τη διαγλωσσική διαφοροποίηση, χαρακτηριστική είναι η έρευνα των Delazer & Semenza (1998) για τα Ιταλικά, οι οποίοι παρατηρούν ότι η κεφαλή υποκαθίσταται εξίσου με την μη κεφαλή, γεγονός που τους οδηγεί στο συμπέρασμα ότι, στις δομές που μελετούν, η επίδραση της κεφαλής στην ανάκληση των συνθέτων είτε απουσιάζει εντελώς είτε έχει ιδιαίτερα περιορισμένο ρόλο (Hittmair-Delazer & Semenza, 1998: 58, 61). Χαρακτηριστικό παράδειγμα του δυσδιακριτού ρόλου της κεφαλής ακόμα και στα πλαίσια μελετών που αφορούν την ίδια γλώσσα, αποτελούν οι νευρογλωσσολογικές έρευνες για τα Γερμανικά. Ο Blanken (2000: 94-95) αναλύοντας τα λάθη των αφασικών κατά την παραγωγή σημασιολογικά διαφανών συνθέτων, παρατηρεί την υπεροχή του β συστατικού, ιδιαίτερα κατά τις παραλείψεις (δες αναλυτικά Παράρτημα Β, 4: 108), την οποία αποδίδει στο γεγονός ότι το β συστατικό με τα πιο γενικά σημασιολογικά χαρακτηριστικά είναι και η κεφαλή του συνθέτου (Blanken, 2000: 86). Αντιστοίχως, η έρευνα για τα Γερμανικά των Ηittmair-Delazer et al. (1994), έπειτα από σχετικά αποτελέσματα με αυτά του - 31 -
Blanken (2000), διαπίστωσε την γενικότερη υπεροχή του β συστατικού. Ωστόσο, άλλες μελέτες με Γερμανούς αφασικούς (Stark & Stark, 1990) είδαμε ότι διαπίστωσαν υπεροχή του α συστατικού, δηλαδή της μη κεφαλής του συνθέτου (Παράρτημα Β, 3: 106-108). Τα πορίσματα των μελετών για αφασικούς ασθενείς αντικατοπτρίζουν τη δυσκολία διαχωρισμού της επίδρασης που έχει η κεφαλή από την επίδραση της θέσης των συστατικών, και έτσι αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα για την παρούσα εργασία, καθώς θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας και κατά το δυνατόν να ελένξουμε την υπεροχή που εμφανίζει το α συστατικό λόγω της θέσης του έναντι της κεφαλής. Στο πλαίσιο αυτό, η επιστράτευση στο πείραμά μας ασθενών με αφασία, όπως αυτών των ανωτέρω μελετών, αναδεικνύεται επισφαλής. Η μόνη περίπτωση στην οποία ο ρόλος της κεφαλής μπόρεσε να παρατηρηθεί με σχετικά μεγαλύτερη ακρίβεια είναι κατά την εξέταση των εκφορών ασθενών με neglect dyslexia σε σύνθετα αντλημένα από τα Ιταλικά, στα οποία η κεφαλή βρίσκεται άλλοτε στο α και άλλοτε στο β συστατικό των συνθέτων. Πιο συγκεκριμένα, οι Semenza et al. (2011), μελετώντας την τρόπο ανάγνωσης συνθέτων από Ιταλούς ασθενείς με left sided neglect dyslexia, παρατηρούν ότι οι ασθενείς κάνουν, όπως ήταν αναμενόμενο λόγω της ασθένειάς τους, περισσότερα λάθη στο α συνθετικό. Τα λάθη όμως αυτά δεν εμφανίζονται εξίσου σε όλους τους τύπους των συνθέτων, αλλά είναι πολύ πιο συχνά στα σύνθετα των οποίων η κεφαλή συμπίπτει με το β συνθετικό, παρά όταν συμπίπτει με το πρώτο. Θα λέγαμε, λοιπόν, ότι σε αυτές τις περιπτώσεις ο ρόλος της κεφαλής είναι ιδιαίτερα σημαντικός, καθώς δρά εξισορροπητικά στην εμφάνιση λαθών πάνω στο συστατικό της (εν προκειμένω στο α συστατικό). Οι ερευνητές, μάλιστα, τονίζουν ότι ο εξέχων αυτός ρόλος της κεφαλής παρατηρήθηκε στην παραγωγή όλων των συμμετεχόντων, χωρίς καμμία εξαίρεση. Τα αποτελέσματα της παραπάνω έρευνας επιβεβαιώνονται και από αυτή των Marelli et al. (2009), η οποία έγινε πάλι σε ασθενείς με neglect dyslexia, με μοναδική μεθοδολογική διαφορά την προσθήκη της μέτρησης του χρόνου κατά την εκφορά των συνθέτων. - 32 -
2.3.3 Οι περιορισμοί που συνεπάγονται οι πειραματικές μέθοδοι Γενικότερα, οι δημοφιλέστερες νευρογλωσσολογικές μέθοδοι για τη μελέτη των συνθέτων είναι η ονομασία εικόνων (picture naming), η επανάληψη λέξεων (word repetition), η ανάγνωση και, σπανιότερα, το γράψιμο (El Yagoubi et al., 2008: 560) 21. Με βάση την υπάρχουσα βιβλιογραφία, η μέθοδος που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για το σκοπό μας έχοντας ως υποκείμενα αφασικούς ασθενείς, είναι αυτή της ονομασίας εικόνων ή, συμπληρωμαατικά, η μέθοδος των ακουστικά παρουσιασμένων παραφράσεων, όπου ζητείται από τους ασθενείς να κατονομάσουν τη λέξη-στόχο αφού ακούσουν πρώτα την παράφρασή του (Blanken, 2000: 91). Ωστόσο, η μέθοδος κατονομασίας εικόνων συνεπάγεται τα stimuli να είναι εφικτό να απεικονιστούν και να γίνουν αντιληπτά (Semenza et al., 1997: 36). Επίσης, και στις δύο μεθόδους είναι απαραίτητο πριν το βασικό πείραμα να γίνεται έλεγχος της σύνδεσης εικόνας στόχου ή παράφρασης στόχου, μέσω της εφαρμογής του πειράματος σε υγιή άτομα, που δεν εμφανίζουν κάποια γλωσσική διαταραχή (Blanken, 2000: 87). Στην παρούσα εργασία, η πολυμορφηματική φύση των υπό εξέταση δομών καθιστά την απεικονισιμότητα των συνθέτων και τη σύνδεση εικόνας συνθέτων ή παράφρασης συνθέτων εξαιρετικά δύσκολη έως αδύνατη. Έτσι, η πιθανότητα να μην εξασφαλίσουμε τις δύο ανωτέρω συνθήκες σε επαρκή αριθμό stimuli είναι ιδιαίτερα αυξημένη, και άρα η αποτελεσματικότητα της αξιοποίησης αυτών των μεθόδων, και συνακόλουθα αυτού του παθολογικού πληθυσμού, είναι αμφισβητούμενη. Αντίθετα, τα πειράματα με ND ασθενείς δεν θέτουν τέτοιους περιορισμούς στην επιλογή των stimuli, καθώς η μέθοδος που χρησιμοποιείται κατεξοχήν σε αυτούς τους ασθενείς είναι η μέθοδος της (δυνατής) ανάγνωσης. Η μέθοδος αυτή υπαγορεύεται σε αυτούς τους ασθενείς από τη φύση της διαταραχής τους, διότι το πλέον βασικό γνώρισμά τους είναι η δυσανάγνωση γραμμάτων, λέξεων ή αλληλουχίας λέξεων που καταλαμβάνουν την αντίθετη πλευρά του οπτικού χώρου από αυτή της εγκεφαλικής κάκωσης (Semenza et al., 2011: 3116) (δες αναλυτικότερα στο επόμενο κεφάλαιο). 21 Xαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής και των τεσσάρων μεθόδων σε ένα μόνο πείραμα είναι η έρευνα των Hittmair-Delazer & Semenza (1998: 56). - 33 -
Μέσα, λοιπόν, από την ανασκόπηση των νευρογλωσσολογικών πειραματικών δεδομένων της σχετικής βιβλιογραφίας, καταλήξαμε ότι η καλύτερη δυνατή μέθοδος προσδιορισμού της κεφαλής των παρατακτικών είναι αυτή της ανάγνωσης των συνθέτων από ασθενείς με neglect dyslexia. - 34 -
3. NEGLECT DYSLEXIA 3.1 Ορολογία Ορισμός Γενικά χαρακτηριστικά Η ακριβής μετάφραση της neglect dyslexia θα ήταν παραμελημένη δυσλέξια. Ωστόσο, για την ασθένεια αυτή δεν υπάρχει μια καθιερωμένη μετάφραση για τα ελληνικά., οπότε στην παρούσα εργασία θα προτιμήσουμε να αναφερόμαστε σε αυτή με τον αγγλικό της όρο ή τη συντομογραφία της (ND). Η neglect dyslexia παραδοσιακά ορίζεται ως διαταραχή της επιλεκτικής προσοχής (Mozer & Behrmann, 1990: 96) ή διαταραχή κωδικοποίησης της θέσης των γραμμάτων (Patterson & Wilson, 1990). H ND είναι μια επίκτητη διαταραχή ανάγνωσης. Υπάγεται στις επίκτητες δυσλεξίες (acquired dyslexias), οι οποίες ορίζονται ως διαταραχές ανάγνωσης που απορέουν από μια εγκεφαλική κάκωση σε προηγουμένως πλήρως εγγράματους/μορφωμένους ανθρώπους (fully literate people) (Patterson, 1981, Shallice, 1981). Η εγκεφαλική κάκωση από την οποία προκαλείται η ND, συνήθως εντοπίζεται στον κροταφικό, βρεγματικό και ινιακό λοβό (temporo-parietal-occipital regions), σε ελάχιστες περιπτώσεις και στον μετωπιαίο (frontal lobe) 22 (Takeda & Sugishita, 1995, Stenneken et al., 2008) (εικόνα 1). 22 Από αυτά τα δεδομένα αναδεικνύεται και ο βασικός ρόλος των οπίσθιων περιοχών του εγκεφάλου στην διαδικασία της ανάγνωσης (Vallar et al., 2010: 232). - 35 -
Εικόνα 1. Συστήματα ανάγνωσης του εγκεφάλου (προσαρμογή από S. Shaywitz, 2003 [1]). Επιπλέον, ακολουθώντας τη διάκριση των ίδιων των επίκτητων δυσλεξιών σε περιφερειακές (peripheral) και κεντρικές (central), η εν λόγω ασθένεια συνιστά περιφερειακό τύπο δυσλεξίας. Ως τέτοιος τύπος δυσλεξίας, επηρέαζει τα πρώϊμα στάδια της οπτικής επεξεργασίας των γραφηματικών μονάδων, καθώς δυσχεραίνει την διαδικασία αναγνώρισης των γραμμάτων η οποία προηγείται της ανάγνωσης και άρα συνιστά πρόβλημα κυρίως αντιληπτικό (perceptual) 23. Πιο συγκεκριμένα, η ND πηγάζει από διαταραχή των διαδικασιών που είναι υπεύθυνες για την πρόσβαση στην οπτική μορφή (visual word form) της υπό ανάγνωση λέξης (Warrington, 1991: 203). Κατ αυτό τον τρόπο διαφοροποιείται από τις κεντρικές δυσλεξίες που επηρεάζουν βαθύτερα και πιο εξειδικευμένα συστατικά του συστήματος της ανάγνωσης, καθώς το πρόβλημα δεν εντοπίζεται στο οπτικό ερέθισμα αλλά στην αναγνώριση των 23 Εκτός από την neglect dyslexia, στην ίδια υποκατηγορία περιφερειακών δυσλεξιών υπάγονται και η ανάγνωση ανά γράμμα ( letter-by-letter reading / spelling dyslexia / word blindness / global alexia / agnosic alexia, Kinsbourne & Warrington, 1962b), η πιο δυσεύρετη δυσλεξία προσοχής ( attentional dyslexia ), και η οπτική δυσλεξία ( visual dyslexia ) (Ellis et al., 1987: 440, Vallar et al., 2010: 221). - 36 -