Η ευρωπαϊκή διάσταση της Πολιτειακής Παιδείας

Η ευρωπαϊκή διάσταση της Πολιτειακής Παιδείας Γεώργιος Θεοδωρίδης Υποψήφιος Διδάκτωρ Τμήματος Δημόσιας Διοίκησης Παντείου Πανεπιστημίου Κυρία Πρόεδρε, κυρίες και κύριοι, καλησπέρα σας. Είναι ιδιαίτερη τιμή για εμένα να βρίσκομαι σήμερα μεταξύ διακεκριμένων ομιλητών από τους χώρους των νομικών και των πολιτικών επιστημών. Ως νέος επιστήμονας, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την Πανελλήνια Ένωση Νομικών και Πολιτικών Επιστημόνων για την πρόσκληση που μου απηύθυνε να συμμετάσχω στη σημερινή ανοικτή συζήτηση. Η σημερινή εκδήλωση εντάσσεται στον κύκλο εκδηλώσεων με τίτλο «Δημοκρατία ή Βαρβαρότητα;». Το αντιθετικό δίπολο του γενικού τίτλου μοιάζει να προδικάζει την απάντηση κάθε δημοκρατικού και ελεύθερα σκεπτόμενου πολίτη. Είναι όμως έτσι; Είναι η Δημοκρατία μία περίπου «αυτόματη» διαδικασία, στην οποία κάποιος απλώς τυγχάνει να έχει γεννηθεί; Αν η απάντηση οποιουδήποτε επιστήμονα, νομικού ή πολιτικού, στο ερώτημα αυτό είναι καταφατική, θα έπρεπε αμέσως μετά να παραιτηθεί από το λειτούργημά του και να στραφεί σε άλλες ασχολίες. Ο μεγάλος Κορνήλιος Καστοριάδης είχε προ πολλού ορίσει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο την άρρηκτη σχέση Δημοκρατίας και Παιδείας: «Ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι μια δημοκρατία τέλεια και ολοκληρωμένη μάς πέφτει από τον ουρανό, είναι σίγουρο ότι δεν θα μπορέσει να επιζήσει περισσότερο από μερικά χρόνια, αν δεν δημιουργήσει τα άτομα που της αντιστοιχούν και που είναι, πρώτα και πάνω απ' όλα, ικανά να την κάνουν να λειτουργήσει και να την αναπαραγάγουν. Δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατική κοινωνία χωρίς δημοκρατική παιδεία.». Και συνεχίζει ο Καστοριάδης, σημειώνοντας: «Η σημερινή «πολιτική» κοινωνία κατακερματίζεται όλο και περισσότερο, κυριαρχείται από λόμπι κάθε είδους, τα οποία προκαλούν γενική τροχοπέδηση του συστήματος, γιατί το καθένα απ' αυτά είναι σε θέση να παρεμποδίσει αποτελεσματικά κάθε πολιτική που 1

αντιτίθεται στα πραγματικά ή στα υποτιθέμενα συμφέροντά του: κανένα τους δεν έχει γενική πολιτική θέση, αλλά, και να είχαν, δεν θα μπορούσαν να την επιβάλουν».» 1. Παιδεία και Δημοκρατία είναι έννοιες αλληλένδετες λοιπόν, καθώς η πρώτη είναι η βασική ύλη για τη γέννηση της δεύτερης. Εισαγωγικές επισημάνσεις Ποια είναι όμως η αξία της ευρωπαϊκής παιδείας και γιατί τελικά η Πολιτειακή Παιδεία μίας χώρας όπως η Ελλάδα οφείλει να ανάγεται και σε μία αμιγώς ευρωπαϊκή διάσταση; Ξεκινώντας από τα βασικά, εύκολα αντιλαμβάνεται ο μέσος μελετητής ότι Ελλάδα, Ευρώπη και Δημοκρατία συνιστούν έννοιες που αιώνες τώρα «περπατούν παράλληλα». Η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία γέννησε το αγαθό για το οποίο έμελλαν να χυθούν αργότερα ποταμοί αίματος. Από το τέλος της Ρωμαϊκής Res Publica στις γκιλοτίνες της Γαλλικής Επανάστασης και, στα νεότερα χρόνια, σε δύο Παγκοσμίους Πολέμους και αναρίθμητους άλλους περιφερειακούς. Σε όλες αυτές τις συγκρούσεις το περιεχόμενο της Δημοκρατίας ταυτίστηκε με αυτό της Ελευθερίας. Για να φτάσουμε στο 2017. Εβδομήντα δύο χρόνια χωρίς πόλεμο στη Γηραιά Ήπειρο. Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση κέρδισε το πρώτο μεγάλο στοίχημα. Το 2012 η Ευρωπαϊκή Ένωση τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης «για τη συνεισφορά επί 6 και πλέον δεκαετίες στην προαγωγή της ειρήνης και της συμφιλίωσης, της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ευρώπη» 2. Κέρδισε, όμως, ταυτόχρονα και το στοίχημα της Δημοκρατίας; Η συζήτηση περί ελλείμματος ή πλεονάσματος δημοκρατίας στους ευρωπαϊκούς θεσμούς δικαιολογεί ένα ολόκληρο συνέδριο και δεν σκοπεύω να το «πυροδοτήσω» αυτή τη στιγμή. Δεν μπορώ όμως να μη σταθώ σε δύο συγκεκριμένα γεγονότα, που καταδεικνύουν το ίδιο πρόβλημα: 1. Η προ καιρού δήλωση του Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Jean-Claude Juncker, ότι όσο βρίσκεται στα πράγματα η δική του γενιά, που έζησε τη φρίκη 1 Καστοριάδη Κ., Κεφ. «Η κρίση των Δυτικών Κοινωνιών», σελ. 21 στο έργο «Η άνοδος της ασημαντότητας», εκδ. Ύψιλον, 2000). 2 «The Nobel Peace Prize 2012». Nobel Foundation, 12/10/2012. 2

του πολέμου, δεν υπάρχει κίνδυνος για την ειρήνη και την ελευθερία στην Ευρώπη. 2. Η ολοένα αυξανόμενη τάση εμφάνισης στην Ευρώπη ακροδεξιών μορφωμάτων, με μπροστάρηδες ανθρώπους κατά μία ή δύο γενιές νεότερους από τον Πρόεδρο Juncker. Η εύκολη απάντηση στο πρόβλημα είναι η οικονομική κρίση. Πράγματι, η κρίση είναι αφορμή ανοικτής έκφρασης των τάσεων αυτών. Δεν είναι όμως η αιτία τους. Η αιτία πρέπει να αναζητηθεί στην προβληματική δημοκρατική παιδεία. Δεν θα ήθελα να χρησιμοποιήσω τον όρο «έλλειμμα δημοκρατικής παιδείας». Όμως δύο ακόμη καταστάσεις - μία σε ευρωπαϊκό και μία σε ελληνικό επίπεδο - με αναγκάζουν να το πράξω: 1. Το Διεθνές Πρόγραμμα PISA για την Αξιολόγηση των Μαθητών. Αποτελεί ένα από τα πλέον διαδεδομένα προγράμματα καταμέτρησης των επιδόσεων του μαθητικού πληθυσμού σε παγκόσμια κλίμακα, κατά κύριο λόγο στα πεδία της ανάγνωσης, της έκφρασης και των φυσικομαθηματικών επιστημών. Το πρόγραμμα έχει δεχθεί τη βάσιμη κριτική ότι ευνοεί μία περισσότερο τεχνοκρατική προσέγγιση της εκπαίδευσης, δεν προάγει την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης και άρα δεν συμβάλλει στη δημιουργία προϋποθέσεων δημοκρατικής παιδείας στα σχολεία. Προσωπικά, δεν θα συνηγορίσω υπέρ της μίας ή της άλλης άποψης. Οι διαγωνισμοί PISA διεξάγονται αρκετά χρόνια και έχουν καταγραφεί ως έγκυροι για τις μαθητικές δεξιότητες που αξιολογούν. Θέλω όμως να σημειώσω ένα έντονα αντιφατικό στοιχείο στα αποτελέσματά τους. Εδώ και τουλάχιστον μία δεκαετία, τα πρωτεία στους διαγωνισμούς PISA κερδίζουν συνεχώς οι μαθητές δύο συγκεκριμένων χωρών: Της Φινλανδίας και της Νότιας Κορέας. Πού είναι το παράξενο; Ότι οι εκπαιδευτικές μέθοδοι στις δύο αυτές χώρες είναι διαμετρικά αντίθετες. a. Στη Φινλανδία, οι μαθητές έχουν από πολύ μικρή ηλικία μια ευρύτατη γκάμα μαθημάτων και κατευθύνσεων για να επιλέξουν. Το σχολείο τους είναι συνδεδεμένο με την κοινωνία και τις ανάγκες της οικονομίας. Όποιος επιθυμεί, συνεχίζει σε ακαδημαϊκό και ερευνητικό επίπεδο τις σπουδές του. Ταυτόχρονα, όποιος δεν επιθυμεί να συνεχίσει, λαμβάνει από το φινλανδικό «λύκειο» ένα απολυτήριο που του δίνει τη δυνατότητα να εργαστεί σε πληθώρα τεχνικών επαγγελμάτων. Εν ολίγοις, πρόκειται 3

για ένα ολοκληρωμένο σύστημα, κοινωνικά λειτουργικό και εκπαιδευτικά επιτυχημένο, που σέβεται τις προσωπικές φιλοδοξίες των παιδιών και τους ανοίγει δρόμους κοινωνικής ανέλιξης. b. Στον αντίποδα, στη Νότια Κορέα, οι μαθητές δρουν σαν ρομπότ. Μένουν όλη την ημέρα στο σχολείο, συχνά μέχρι τις βραδινές ώρες. Κάνουν όλα τα μαθήματά τους εκεί και λαμβάνουν γνώσεις που είναι κεντρικά προαπαιτούμενες από το παραγωγικό μοντέλο της χώρας. Γίνονται τέλεια θετικά μυαλά, χωρίς όμως ιδιαίτερη ανάπτυξη των ανθρωπιστικών και κοινωνικών τους προσλαμβανουσών παραστάσεων. Η εκπαιδευτική διαδικασία δίνει τη δυνατότητα στους δασκάλους και τους καθηγητές να είναι αυστηροί και, όταν το κρίνουν αναγκαίο, να χρησιμοποιούν και μεθόδους πέραν των «παραδοσιακών»... Φινλανδία και Νότια Κορέα εναλλάσσονται σταθερά στην πρώτη και τη δεύτερη θέση των διαγωνισμών PISA, τουλάχιστον από το 2007 και εντεύθεν. Τι αξιολογεί, συνεπώς, ο κατά τα άλλα εγκυρότατος αυτός διαγωνισμός; Πάντως σίγουρα όχι τον βαθμό ανάπτυξης της δημοκρατικής παιδείας στα σχολεία. 2. Η κατάταξη της Ελλάδας σε 8 παγκόσμιους δείκτες 3 : a. Παγκόσμιος Δείκτης Ποιότητας Δημοκρατίας: 41 η σε 112 χώρες το 2012-13 4 b. Δείκτης Ποιότητας Δημοκρατίας: 41 η σε 165 το 2014 c. Παγκόσμιος Δείκτης Ελευθερίας του Τύπου: 91 η σε 180 το 2015 d. Δείκτης Ελευθερίας σε Παγκόσμιο Επίπεδο: Με άριστο βαθμό το 1, η Ελλάδα έλαβε βαθμό 2 στις κατηγορίες «πολιτικά δικαιώματα» και «ατομικές ελευθερίες» για τα έτη 2013, 2014 και 2015. e. Παγκόσμιος Δείκτης Ειρήνης: 86 η σε 162 το 2014 f. Παγκόσμιος Δείκτης Τρομοκρατίας: 29 η σε 58 το 2013 g. Δείκτης Διαδικτύου: 30 η σε 81 σε 2013 h. Δείκτης για τον Αντισημιτισμό: 17 η σε 162 το 2013-14 (69%) 5 3 Γενική Γραμματεία Ενημέρωσης και Επικοινωνίας, Η Κατάταξη της Ελλάδας σε 22 σημαντικούς διεθνείς δείκτες, Μάιος 2015. 4 Πίνακας κατάταξης 2014. Η Ελλάδα βαθμολογήθηκε με 64,3, ενώ η Νορβηγία, που ήταν η πρώτη της λίστας, βαθμολογήθηκε με 87,8. Την ετήσια έρευνα για τον Δείκτη Ποιότητας Δημοκρατίας διενεργεί ο Οργανισμός Democracy Ranking Association, ο οποίος εδρεύει στη Βιέννη. 4

Η αναγκαιότητα της «ευρωπαϊκής διάστασης» στην ελληνική εκπαίδευση Τα δεδομένα αυτά συνηγορούν στο γεγονός ότι η σωστή Πολιτειακή Παιδεία είναι όχι απλώς ζητούμενο, αλλά σχεδόν άγνωστη λέξη στη χώρα μας. Πόσω μάλλον η ευρωπαϊκή διάστασή της. Ωστόσο, πρέπει να καταδείξω, στο σημείο αυτό, τα πραγματικά μεγάλα οφέλη που μπορεί να αποκομίσει ο Έλληνας μαθητής, από το δημοτικό μέχρι το λύκειο, αν η εκπαίδευσή του γύρω από ζητήματα ορθής κοινωνικής και πολιτικής αγωγής είναι συνδεδεμένη με την ευρωπαϊκή πολιτειακή παιδεία. Κατά πρώτο λόγο, μια ολοκληρωμένη ευρωπαϊκή διάσταση στην ελληνική εκπαίδευση εμφυσεί στο μαθητή την αντίληψη της αίσθησης του ανήκειν σε μια πολιτισμική οικογένεια ευρύτερη από το εθνικό κράτος. Ο στόχος στα 18 του κάποιος να γίνει πολίτης του κόσμου, σπουδάζοντας πιθανόν σε ξένο πανεπιστήμιο, προαπαιτεί μία στέρεη και σε βάθος εγκύκλια εκπαίδευση γύρω από το τι σημαίνει Ευρώπη και ευρωπαϊκές αξίες Ελευθερίας, Δημοκρατίας, Σεβασμού των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και άρα Ανεκτικότητας στη διαφορετική άποψη. Στο πλαίσιο αυτό, υπερ-απαραίτητος βραχίονας μίας ορθής Πολιτειακής Παιδείας είναι οι πολιτισμικές ανταλλαγές. Ήτοι, οι μετακινήσεις μαθητικών πληθυσμών σε άλλα κράτη με σκοπό την επαφή με διαφορετικές κουλτούρες, εθνικά υπόβαθρα, κοινωνικές αντιλήψεις και τοπικές ιδιαιτερότητες. Βασικό εργαλείο στο έργο αυτό, το ευρωπαϊκό πρόγραμμα Erasmus+, στο οποίο θα αναφερθώ στη συνέχεια. Σύγχρονες ευκαιρίες για μια Ευρωπαϊκή Πολιτειακή Παιδεία Το ζήτημα της Ευρωπαϊκής Πολιτειακής Παιδείας βρίσκει συγκεκριμένα θεσμικά εργαλεία ως ευκαιρίες ανάπτυξης, όπως αυτά έχουν θεσπιστεί στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 1. Η καθιέρωση της ευρωπαϊκής ιθαγένειας. Με την πρόσφατη Μεταρρυθμιστική Συνθήκη, ο πολίτης ενός κράτους μέλους της Ένωσης κατέστη τυπικά και ουσιαστικά και πολίτης της ίδιας της Ένωσης, όντας φορέας συγκεκριμένης δέσμης δικαιωμάτων (άρθρο 20 ΣΛΕΕ): 5 Anti-Defamation League, University of California, Survey July 2013-February 2014. 5

a. το δικαίωμα να κυκλοφορούν και να διαμένουν ελεύθερα στο έδαφος των κρατών μελών (άρθρο 21 της ΣΛΕΕ) (2.1.3) b. το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και στις δημοτικές εκλογές (άρθρο 22 παράγραφος 1 της ΣΛΕΕ) στο κράτος μέλος στο οποίο διαμένουν, υπό τους ίδιους όρους που ισχύουν για τους υπηκόους του εν λόγω κράτους (για τους κανόνες σχετικά με τη συμμετοχή στις δημοτικές εκλογές βλ. οδηγία 94/80/ΕΚ της 19ης Δεκεμβρίου 1994 και για τους κανόνες σχετικά με την εκλογή στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο βλ. οδηγία 93/109/ΕΚ της 6ης Δεκεμβρίου 1993) (1.3.4) c. το δικαίωμα να απολαύουν διπλωματικής προστασίας στο έδαφος τρίτων χωρών (που δεν ανήκουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση) μέσω των διπλωματικών ή προξενικών αρχών ενός άλλου κράτους μέλους, όταν η δική τους χώρα δεν διαθέτει διπλωματική αντιπροσωπεία σε αυτές τις τρίτες χώρες, στον ίδιο βαθμό που απολαύουν των αντίστοιχων δικαιωμάτων οι υπήκοοι του εν λόγω κράτους μέλους d. το δικαίωμα να υποβάλλουν αναφορές στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (άρθρο 24 παράγραφος 2 της ΣΛΕΕ) και το δικαίωμα προσφυγής στον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή (άρθρο 24 παράγραφος 3 της ΣΛΕΕ) που διορίζεται από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο για τον εντοπισμό κρουσμάτων κακοδιοίκησης στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων των κοινοτικών θεσμικών οργάνων και οργανισμών. Οι διαδικασίες αυτές διέπονται αντίστοιχα από τα άρθρα 227 και 228 της ΣΛΕΕ (1.3.16 και 2.1.4) e. το δικαίωμα να απευθύνονται γραπτώς σε οποιαδήποτε κοινοτικά όργανα ή οργανισμούς σε μία από τις γλώσσες των κρατών μελών και να λαμβάνουν απάντηση στην ίδια γλώσσα (άρθρο 24 παράγραφος 4 της ΣΛΕΕ) f. το δικαίωμα πρόσβασης σε έγγραφα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, του Συμβουλίου και της Επιτροπής, με την επιφύλαξη ορισμένων προϋποθέσεων (άρθρο 15 παράγραφος 3 της ΣΛΕΕ). 6

Ευρωπαϊκά Προγράμματα για την Παιδεία και τη Δημοκρατία Καίριας σημασίας είναι η ενίσχυση των δημοκρατικών διαδικασιών, της αίσθησης του ανήκειν σε μια Ένωση κυρίως πολιτισμική και της αντίληψης μιας κοινής ταυτότητας. Οι στόχοι αυτοί επιτυγχάνονται μέσω συγκεκριμένων ενωσιακών προγραμμάτων: 1. Πρόγραμμα Erasmus+ : Το Πρόγραμμα «Erasmus+» συγκεντρώνει όλα τα υπάρχοντα ενωσιακά και διεθνή προγράμματα στον τομέα της εκπαίδευσης, της κατάρτισης, της νεολαίας και του αθλητισμού, υποκαθιστώντας επτά υπάρχοντα προγράμματα (π.χ. Δια βίου Μάθηση, Νεολαία σε Δράση). Το Πρόγραμμα υποστηρίζει τρία είδη δράσεων: Μαθησιακές ευκαιρίες για όλους Θεσμική συνεργασία μεταξύ εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, οργανώσεις νεολαίας, επιχειρήσεις, τοπικές και περιφερειακές αρχές και ΜΚΟ για την υλοποίηση καινοτόμων πρακτικών στην εκπαίδευση, στην κατάρτιση και δράσεις νεολαίας και την προώθηση της απασχολησιμότητας, της δημιουργικότητας και της επιχειρηματικότητας Υποστήριξη πολιτικών μεταρρυθμίσεων κρατών-μελών Δημιουργία 400 συμμαχίες γνώσης και συμμαχίες τομεακών δεξιοτήτων Πόροι: 14,774 δισ. ευρώ 2. Πρόγραμμα «Δικαιώματα, Ισότητα και Ιθαγένεια» 2014-2020: Οι κύριοι στόχοι του νέου προγράμματος, που διαδέχεται τα προγράμματα για την Καταπολέμηση της Βίας (Daphne), για τα Θεμελιώδη Δικαιώματα και την Ιθαγένεια και τα υποπρογράμματα του PROGRESS (Κατά των διακρίσεων και πολυμορφία & Ισότητα Φύλων), είναι οι εξής: Ενίσχυση της άσκησης των δικαιωμάτων που απορρέουν από την ευρωπαϊκή ιδιότητα του πολίτη Προώθηση της αποτελεσματικής εφαρμογής της αρχής κατά των διακρίσεων Σεβασμός των δικαιωμάτων των παιδιών Υποστήριξη των δικαιωμάτων των καταναλωτών και των επιχειρήσεων 7

Οι ανωτέρω στόχοι αναμένεται να επιτευχθούν μέσω δράσεων συλλογής στατιστικών στοιχείων, δράσεων κατάρτισης και υποστήριξης δικτύων τοπικών/περιφερειακών αρχών Πόροι: 439,47 εκ.ευρώ Ανταλλαγή καλών πρακτικών & Δράσεις ευαισθητοποίησης για: Την καταπολέμηση των διακρίσεων Την καταπολέμηση του ρατσισμού, της ξενοφοβίας και άλλων τύπων μισαλλοδοξίας Τα δικαιώματα των ατόμων με ειδικές ανάγκες Την ισότητα ανδρών και γυναικών Την καταπολέμηση της βίας εναντίον των παιδιών, των νέων, των γυναικών και των ομάδων υψηλού κινδύνου Τα δικαιώματα του παιδιού Την προστασία δεδομένων Την ευρωπαϊκή ιθαγένεια Τα δικαιώματα του καταναλωτή 3. Πρόγραμμα «Ευρώπη για τους Πολίτες» 2014-2020: Βασικοί στόχοι του προγράμματος είναι οι εξής: Ευαισθητοποίηση κοινού για την κοινή ιστορία και αξίες για την προώθηση της ειρήνης, των κοινοτικών ιδεωδών και της ευημερίας των λαών μέσω συζητήσεων, αναστοχασμού και δημιουργίας δικτύων (Ευρωπαϊκή Μνήμη και Ευρωπαϊκή Ιδιότητα του Πολίτη) Ενθάρρυνση της δημοκρατικής συμμετοχής των πολιτών σε ενωσιακό επίπεδο (Δημοκρατική συμμετοχή) Οι ανωτέρω στόχοι αναμένεται να υλοποιηθούν από τις εξής δράσεις: Αμοιβαία μάθηση και συνεργατικές δράσεις (συναντήσεις πολιτών, διμερείς και πολυμερείς αδελφοποιήσεις, δράσεις διεθνικών συμπράξεων, σχέδια μνήμης, ανταλλαγές με τη χρήση των ΤΠΕ) Διαρθρωτική στήριξη οργανισμών 8

Μελέτες Δράσεις ευαισθητοποίησης και επικοινωνίας (συνέδρια, σεμινάρια κτλ). Πόροι: 185,47 εκ.ευρώ Παραδείγματα Επιδοτούμενων Δράσεων: Ευρωπαϊκές Πολιτικές για την υποστήριξη την Τοπικής Διακυβέρνησης Ενεργοί Πολίτες για ενεργό προστασία του περιβάλλοντος Ευρωπαϊκές Περιφέρειες δημιουργούν Ευρωπαϊκή Ιθαγένεια Δημιουργία Ευρωπαϊκής Κουλτούρας Μηδενικών Αποβλήτων Πολίτες και Δημοκρατία για δημιουργία Ευρωπαϊκών Δεσμών 9

Συμπερασματικές σκέψεις Ύστερα από την ανάλυση αυτή,καθίσταται σαφές το γεγονός ότι η Πολιτειακή Παιδεία είναι, χωρίς αμφιβολία, ένα δύσκολο άθλημα. Είναι όμως ένα απαραίτητο εφόδιο, που κάθε δημοκρατικός πολίτης αυτής της χώρας πρέπει να λαμβάνει από μικρή ηλικία με τον πιο υπεύθυνο και κατάλληλο τρόπο. Οι δύο συμπερασματικές σκέψεις τις οποίες θέλω να σημειώσω είναι οι εξής: 1. Η εισαγωγή υποχρεωτικού μαθήματος Πολιτειακής Παιδείας με σαφείς ευρωπαϊκές διαστάσεις είναι αναγκαία ήδη από το δημοτικό σχολείο. 2. Καθώς είναι απολύτως φυσιολογικό και κατανοητό ότι κάθε ηλικία έχει διαφορετικές αντιληπτικές δυνατότητες, θα πρότεινα ιδίως για τις τάξεις του δημοτικού, στις οποίες θα μπορούσε να διδαχθεί το μάθημα, μία κατά βάση διαδραστική-βιωματική προσέγγιση: Καθιέρωση «εργαστηρίων δημοκρατίας», όπου τα παιδιά θα έχουν τη δυνατότητα να δουν ως «παιχνίδι» όλο το φάσμα των δημοκρατικών θεσμών του κοινοβουλευτικού μας συστήματος, συμμετέχοντας σε δράσεις προσομοίωσης θεσμικών οργάνων και λειτουργιών του Κράτους. Κάτι ανάλογο, ως γνωστόν, συμβαίνει σήμερα για τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, αλλά με κύριους συμμετέχοντες φοιτητές και φοιτήτριες, που ήδη έχουν αναπτύξει το πολιτικό τους αισθητήριο, και όχι μικρούς μαθητές, των οποίων η διάνοια βρίσκεται ακριβώς στη φάση της αρχικής της διάπλασης. Στην κρίσιμη καμπή της ιστορίας, την οποία διέρχεται η χώρα μας, έχει πια γίνει κοινό κτήμα η αντίληψη της πνευματικής κρίσης, μπροστά στην οποία η δημοσιονομική στενωπός φαντάζει κρυολόγημα. «Το πιο σημαντικό αξίωμα σε μια Δημοκρατία δεν είναι αυτό του Πρωθυπουργού ή του Προέδρου, αλλά του Πολίτη», είπε κάποιος μεγάλος φίλος της χώρας μας πριν από τρεις μήνες... Είναι η ώρα - τώρα, στο «και 5» της ιστορίας - όλοι οι ενεργοί πολίτες να φροντίσουμε οι μεγαλύτεροι να συνειδητοποιήσουν και οι νεότεροι να μάθουν καλά τη σημασία αυτού του αποφθέγματος. Γιατί... Δεν είναι η ώρα να γυρίσουμε σελίδα. Είναι η ώρα να αλλάξουμε βιβλίο Σας ευχαριστώ πολύ. 10