ΓΙΩΡΓΟΣ Η. ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ, ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙA Εισαγωγή Γιάννης Μηλιός ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ στην Ελπίδα Ευχαριστίες: Στον καθηγητή Γιάννη Μηλιό, στους γονείς μου Ηλία και Ελένη, στην Ελπίδα Πρωτόπαπα και το γιο μας Ηλία. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... i ΠΡΟΛΟΓΟς...... 8 ΜΕΡΟΣ Ι: ΜΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΟΥΣ ΤΡΟΠΟΥΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ... 9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΡΟΥΣ Ι.... 10 Σελίδα 1 / 10
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗς...... 11 1.1. Αρχικοί εννοιολογικοί προσδιορισμοί..... 11 1.1.1. Υποδομή και υπερδομή... 11 1.1.2. Σχέσεις παραγωγής..... 14 1.2. Τρόποι παραγωγής και το ουσιώδες περιεχόμενο των σχέσεων παραγωγής..... 16 1.2.1. Προοίμιο..... 16 1.2.2. Οι συνθέτουσες τις σχέσεις παραγωγής σχέσεις..... 17 1.2.3. Θεμελιακή επισήμανση και «καθαρός» τρόπος παραγωγής..... 23 1.3. Τρόποι μόνο «παραγωγής»;... 24 1.3.1. Η σημασία του ερωτήματος..... 24 1.3.2. Παραγωγική και μη-παραγωγική εργασία..... 24 1.3.3. Η απάντησή μας..... 27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗς...... 30 2.1. Προκαπιταλιστικοί τρόποι παραγωγής..... 30 2.1.1. Ο φεουδαρχικός τρόπος παραγωγής..... 30 2.1.2. Ο ασιατικός τρόπος παραγωγής..... 32 2.2. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής..... 40 2.2.1. Τυπική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο..... 40 2.2.2. Η σχέση νομής στον αστικό καταμερισμό εργασίας..... 45 2.2.3. Πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο..... 49 2.2.4. Μερικές κριτικές παρατηρήσεις σε θέσεις του E. Μπαλιμπάρ..... 51 2.2.5. Διευκρινίσεις επί της μισθωτής εργασίας και του όρου μισθωτός εργάτης...... 53 2.3. Οι υποκείμενοι στο κεφάλαιο τρόποι παραγωγής..... 55 2.3.1. Ο τρόπος της απλής εμπορευματικής παραγωγής..... 56 2.3.2. Ο υβριδικός τρόπος παραγωγής..... 63 Σελίδα 2 / 10
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΣΧΕΣΕΙΣ - ΤΡΟΠΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ... 72 3.1. Γενικό Περίγραμμα..... 72 3.1.1. Σκοπός και βάση της διερεύνησης..... 72 3.1.2. Σχέσεις παραγωγής και θεωρητική μυθοποίηση..... 73 3.1.3. Σχηματική απεικόνιση των τρόπων παραγωγής και των κοινωνικών τάξεων.... 75 3.2. Ειδικότερα ζητήματα ταξικού προσδιορισμού..... 75 3.2.1. Για τους μάνατζερς στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής..... 76 3.2.2. Μισθωτοί έμμεσα εργαζόμενοι..... 80 3.2.3. Μισθωτοί έμμεσα και άμεσα εργαζόμενοι στη θεωρητική πρόταση του Ν. Πουλαντζά... 86 3.2.4. Επιπρόσθετες σημειώσεις πάνω στον ταξικό προσδιορισμό της εργατικής τάξης.... 93 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΟΛΟΓΗΣΗ.... 96 4.1. Τρόπος παραγωγής και κοινωνικός σχηματισμός, συστήματα παραγωγής βασικοί ορισμοί.... 96 4.1.1. Η διάκριση τρόπου παραγωγής και κοινωνικού σχηματισμού..... 96 4.1.2. Η κυριαρχία..... 99 4.1.3. Κυριαρχία, ιστορία, μετάβαση και συστήματα παραγωγής..... 100 4.1.4. Κοινωνικός σχηματισμός και συστήματα κοινωνικών σχηματισμών. 101 4.1.5. Καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής και καπιταλιστικός κοινωνικός σχηματισμός.... 102 4.1.6. Το ζήτημα της περιοδολόγησης του καπιταλιστικού συστήματος..... 103 4.1.7. Σχηματοποιημένη αποτύπωση των δυο σταδίων του καπιταλιστικού συστήματος.... 109 4.2. Τάξεις και κοινωνικός σχηματισμός..... 110 4.2.1. Τρόποι παραγωγής και ταξική διαπλοκή στον κοινωνικό σχηματισμό... 110 Σελίδα 3 / 10
4.2.2. Ταξική θέση και ταξική τοποθέτηση........ 110 4.2.3. Οι «πολυσθενείς» κοινωνικές ομάδες και η οριοθέτησή μας απ' την εκδοχή του Κ. Τσουκαλά.... 114 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΤΡΟΠΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ... 119 5.1. Δυο βασικοί λόγοι συντήρησης-ανάδυσης των υποκείμενων τρόπων παραγωγής και το ζήτημα της απόσπασης πλεονάσματος στη σφαίρα της κυκλοφορίας-ανταλλαγής..... 119 5.1.1. Υπόθεση εργασίας..... 119 5.1.2. Ο «καταστροφισμός» της Ρ. Λούξεμπουργκ..... 120 5.1.3. Υποκείμενοι τρόποι παραγωγής και πραγματοποίηση της υπεραξίας. 125 5.1.4. Υποκείμενοι τρόποι παραγωγής και απόσπαση πλεονάσματος υπό του εμπορικού κεφαλαίου.... 126 5.1.5. Εμπορικό κεφάλαιο και εκμετάλλευση η λύση του Α. Δεδουσόπουλου.... 130 5.1.6. Το εύρος απόσπασης πλεονάσματος από τους υποκείμενους τρόπους παραγωγής.... 134 5.1.7. Απόσπαση πλεονάσματος από τους υποκείμενους τρόπους παραγωγής και πραγματοποίηση της υπεραξίας.... 137 5.1.8. Απόσπαση πλεονάσματος από τους υποκείμενους τρόπους παραγωγής και χρηματοπιστωτικό σύστημα.... 138 5.1.9. Ταξικός συσχετισμός και διανομή του αποσπούμενου πλεονάσματος.... 139 5.1.10. Συνάφεια και ενότητα..... 139 5.2. Οικονομικές προϋποθέσεις της συντήρησης-ανάδυσης των υποκείμενων τρόπων παραγωγής.... 140 5.2.1. Οι τεχνολογικές εξελίξεις του καπιταλισμού της σχετικής υπεραξίας ως μια πρώτη κύρια αιτία ανάδυσης των υποκείμενων τρόπων παραγωγής..... 140 5.2.2. Οι λεγόμενες αρνητικές οικονομίες κλίμακας ως μια δεύτερη κύρια αιτία ανάδυσης των υποκείμενων τρόπων παραγωγής.... 141 5.2.3. Η διακριτότητα των προτσές εργασίας, η πληρωμή με το κομμάτι, το θέμα του προαγοραστή και ο υβριδικός τρόπος παραγωγής.... 142 5.2.4. Η ανταγωνιστικότητα έναντι του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής ως ένας κεντρικός παράγοντας συντήρησης των υποκείμενων τρόπων παραγωγής..... 149 Σελίδα 4 / 10
5.2.5. Η μείωση του χρόνου εργασίας στον καπιταλισμό της σχετικής υπεραξίας ως ένας κρίσιμος «τροφοδότης» συντήρησης-ανάδυσης των υποκείμενων τρόπων παραγωγής.... 149 5.3. Θετική συνάρθρωση και καπιταλιστική ανάπτυξη..... 154 5.3.1. Απλή εμπορευματική παραγωγή, θετική συνάρθρωση και καπιταλιστική ανάπτυξη σύμφωνα με τον Γ. Μηλιό.... 154 5.3.2. Θετική συνάρθρωση εντός και καπιταλιστική ανάπτυξη..... 156 ΜΕΡΟΣ ΙΙ: ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΑΝΙΧΝΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΤΡΟΠΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗς..... 165 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΡΟΥΣ ΙΙ.... 166 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Ο Κ. ΜΑΡΞ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΣΤΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ... 167 6.1. Η αγγλική περίπτωση..... 167 6.1.1. Απαλλοτρίωση και καπιταλιστικοποίηση της γεωργίας..... 167 6.1.2. Αστοί κεφαλαιοκράτες και καπιταλιστικοποίηση της γεωργίας..... 168 6.2. Για τη γαιοπρόσοδο γενικά..... 169 6.2.1. Διαφορικές πρόσοδοι και απόλυτη γαιοπρόσοδος..... 170 6.2.2. Οι «φθίνουσες αποδόσεις»..... 171 6.3. Η γαιοπρόσοδος σε χρήμα, η αποδιάρθρωση των φεουδαρχικών σχέσεων επί του εδάφους και οι γενικές προκύπτουσες μορφές γαιοκτησίας.... 172 6.3.1. Ο αποδιαρθρωτικός ρόλος της χρηματικής γαιοπροσόδου..... 172 6.3.2. Ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής στη γεωργία..... 175 6.3.3. Το μεσακάρικο σύστημα..... 177 6.3.4. Το τσιφλίκι..... 178 6.3.5. Η αγροτική μικροϊδιοκτησία και παραγωγή..... 179 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ ΣΤΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ.... 184 7.1. Στοιχεία ιστορικής διάστασης..... 184 7.1.1. Η διαφορετικότητα ως ζητούμενο..... 184 Σελίδα 5 / 10
7.1.2. Η «μη-αγγλική» μετάβαση στην Ευρώπη..... 184 7.2. Ειδικές και πρώτες γενικές θεωρητικές διαπιστώσεις για την ενσωμάτωση της γεωργίας.... 189 7.2.1. Ειδικές θεωρητικές διαπιστώσεις..... 189 7.2.2. Πρώτες γενικές θεωρητικές διαπιστώσεις..... 190 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: ΤΡΟΠΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΣΤΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ... 195 8.1. Συμπληρωματική τοποθέτηση για τους (γεωργικούς) τρόπους παραγωγής και τις κοινωνικές τάξεις.... 195 8.1.1. Το μεσακάρικο σύστημα μορφή και όχι τρόπος παραγωγής..... 195 8.1.2. Το τσιφλίκι ούτε τρόπος ούτε μορφή παραγωγής σε συνθήκες καπιταλιστικής ανάπτυξης.... 197 8.1.3. Ενοικίαση της γης, καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής στη γεωργία και η κοινωνική ομάδα των γαιοκτημόνων.... 198 8.1.4. Ενοικίαση - αγορά της γης και υποκείμενοι τρόποι παραγωγής στη γεωργία.... 205 8.2. Η διάκριση γαιοκτημόνων - αστικής τάξης και η τάση απόρριψης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής απ' τη γεωργία.... 209 8.2.1. Η απόλυτη γαιοπρόσοδος σε μια ενδεικτική όψη της αντίθεσης..... 209 8.2.2. Ταξική πάλη και απόλυτη γαιοπρόσοδος..... 210 8.2.3. Απόλυτη γαιοπρόσοδος και η τάση μη-επικράτησης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής στη γεωργία.... 211 8.2.4. Συγκεφαλαίωση..... 214 8.3. Ένα ειδικότερο πρόβλημα: Τα εμπειρικά όρια διαχωρισμού των τρόπων παραγωγής....215 8.3.1. Η δυσκολία «πρακτικής» οριοθέτησης..... 215 8.3.2. Η αντιμετώπισή μας..... 218 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9: ΑΛΛΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΠΛΗ ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ.... 223 9.1. Η συνεισφορά του Β.Ι. Λένιν..... 223 9.1.1. Βασικά σημεία..... 223 Σελίδα 6 / 10
9.1.2. Κριτικές παρατηρήσεις..... 227 9.2. Φονκτιοναλισμός και κατ' οίκον προλετάριοι..... 233 9.2.1. Η θεώρηση του Κ. Βεργόπουλου..... 233 9.2.2. Η οπτική του Σ. Αμίν..... 237 9.2.3. Κύριες συμφωνίες και διαφωνίες..... 240 9.3. Οι «αγρότες» ως προλετάριοι σε δυο ακόμα παραλλαγές..... 248 9.3.1. Η παραλλαγή του J. Banaji..... 248 9.3.2. Η παραλλαγή του J.M. Chevalier..... 250 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10: ΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΤΟΜΕΑ ΧΩΡΩΝ-ΜΕΛΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ... 257 10.1. Γενική στατιστική αποτύπωση..... 257 10.1.1. Η τάση συγκέντρωσης του γεωργικού εδάφους..... 257 10.1.2. Προς αγροτικό καπιταλισμό; Μια σύντομη (στατιστική) απάντηση. 267 10.1.3. Ο «χάρτης» των τρόπων παραγωγής και των κοινωνικών τάξεων... 268 10.1.4. Η πολυαπασχόληση..... 276 10.2. Διερεύνηση επί των τάσεων της μισθωτής εργασίας..... 279 10.2.1. Η ανάλυση απόκλισης - συμμετοχής..... 279 10.2.2. Εφαρμογή, παρατηρήσεις και συμπεράσματα..... 281 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.... 285 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η θεωρία των τρόπων παραγωγής, την οποία έχει ως αντικείμενο η ανά χείρας μελέτη, αποτελεί «σκληρό πυρήνα» της μαρξιστικής θεωρίας. Διότι ο κύριος στόχος της μαρξιστικής θεωρίας είναι η αποκρυπτογράφηση των αιτιακών καθορισμών, οι οποίοι διέπουν τις κοινωνικές σχέσεις, όχι μόνο στην οικονομία, αλλά σε όλα τα κοινωνικά επίπεδα. Με αυτή ακριβώς τη σημασία, η μαρξιστική θεωρία διεκδικεί το χαρακτήρα της επιστήμης της κοινωνίας, δηλαδή της επιστημονικής ανάλυσης και θεωρίας των κοινωνικών σχέσεων, τις οποίες αντιλαμβάνεται ως ταξικές σχέσεις κυριαρχίας και εκμετάλλευσης. Η έννοια του τρόπου παραγωγής αποτελεί το «κλειδί» μέσω του οποίου η μαρξιστική θεωρία αποκρυπτογραφεί και αναλύει αυτούς τους εσωτερικούς αιτιακούς καθορισμούς των κοινωνικών σχέσεων. Σελίδα 7 / 10
Οι τρόποι παραγωγής δεν συνιστούν την έννοια των ταξικών κοινωνικών σχέσεων καθαυτών, αλλά τη «μορφή του πυρήνα τους», το σύνολο των ενδοφυών κανονικοτήτων που «ρυθμίζουν» τις κοινωνικές σχέσεις, χωρίς να είναι κατά κανόνα «ορατές δια γυμνού οφθαλμού». Για την επιστημονική κατανόηση των συγκεκριμένων καπιταλιστικών οικονομιών και κοινωνιών (κοινωνικών σχηματισμών), ο Μαρξ συγκρότησε, με άλλα λόγια, μια ενότητα εννοιών που αποδίδουν την ειδοποιό διαφορά κάθε καπιταλιστικού συστήματος, ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες ιστορικές μορφές υπό τις οποίες αυτό εμφανίζεται κάθε φορά. Πρόκειται για τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής αποτελεί τον αιτιακό πυρήνα των συνολικών καπιταλιστικών σχέσεων εξουσίας (κι όχι τις κοινωνικές σχέσεις αυτές καθαυτές), τις θεμελιώδεις κοινωνικές-ταξικές αλληλεξαρτήσεις που ορίζουν ένα σύστημα κοινωνικής εξουσίας, σ' όλα τα κοινωνικά επίπεδα, ως καπιταλιστικό σύστημα. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής αποτελεί επομένως ένα θεωρητικό «μέσο παραγωγής» για τη μελέτη των σχέσεων που συνέχουν την οποιαδήποτε συγκεκριμένη καπιταλιστική κοινωνία: συμπυκνώνει τις ειδικά καπιταλιστικές δομικές συσχετίσεις που χαρακτηρίζουν κάθε καπιταλιστική κοινωνία και επιτρέπει την ερμηνεία των «στρεβλών» μορφών υπό τις οποίες εμφανίζονται οι κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις στη «συνείδηση» των συγκεκριμένων κοινωνικών ανθρώπων (φορέων των κοινωνικών σχέσεων). [1] Ταυτόχρονα, η έννοια του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής συνεπάγεται την κατανόηση της ειδοποιού διαφοράς του καπιταλισμού προς τις μη-καπιταλιστικές μορφές οικονομίας και κοινωνίας, δηλαδή επιτρέπει την κατανόηση των σχέσεων που αναφέρονται σε διαφορετικά συστήματα κοινωνικής εξουσίας και εκμετάλλευσης, σε μη-καπιταλιστικούς (κατ' αρχάς προ-καπιταλιστικούς) τρόπους παραγωγής. Προκύπτουν έτσι οι έννοιες του δουλοκτητικού τρόπου παραγωγής, του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής, του ασιατικού τρόπου παραγωγής κ.ο.κ. Η σημασία της θεωρίας των τρόπων παραγωγής γίνεται επομένως προφανής αν αναλογιστούμε κατ' αρχάς την ιστορική διαδικασία μέσα από την οποία ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, ή ακριβέστερα οι σχέσεις καπιταλιστικής εξουσίας και εκμετάλλευσης, οι οποίες αναλύονται με βάση την έννοια του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, αναδύθηκαν μέσα από διαφορετικά συστήματα κοινωνικών σχέσεων εξουσίας και εκμετάλλευσης, δηλαδή από συστήματα διεπόμενα από διαφορετικούς, (προ-καπιταλιστικούς) τρόπους παραγωγής. Επί πλέον, όμως, η σημασία της θεωρίας αυτής αποκαλύπτεται αν στοχαστούμε το γεγονός ότι σε όλες τις καπιταλιστικές χώρες (δηλαδή στους κοινωνικούς σχηματισμούς στους οποίους οι κυρίαρχες σχέσεις εξουσίας και εκμετάλλευσης ανάγονται στην έννοια του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής) υφίστανται και κατά κανόνα αναπαράγονται σε ευρυνόμενη κλίμακα κοινωνικές σχέσεις οι οποίες δεν ανάγονται στον καπιταλιστικό αλλά σε μη-καπιταλιστικούς (οι οποίοι δεν αποτελούν αναγκαστικά και προ- καπιταλιστικούς) τρόπους και μορφές παραγωγής. Οι καπιταλιστικές κοινωνίες και οικονομίες δεν μπορούν σε καμιά περίπτωση να αναχθούν σε κάποιο ομογενές «σύστημα παραγωγής εμπορευμάτων», διεπόμενο από απλουστευτικές αρχές λειτουργίας, παρά μόνο, ίσως, ως μια αρχική υπόθεση εργασίας, ως μια αφετηρία για περαιτέρω ανάλυση. Η θεωρία των τρόπων παραγωγής είναι εκείνη που προσφέρει αυτή την περαιτέρω επιστημονική ανάλυση. Αυτός είναι ο λόγος ότι η ανάπτυξη της μαρξιστικής θεωρίας σε μεγάλο βαθμό στηρίζεται στην ανάπτυξη της θεωρίας (ακριβέστερα των θεωριών) των τρόπων παραγωγής. Για να χρησιμοποιήσουμε μια διαφορετική διατύπωση, σε όλες εκείνες τις ιστορικές συγκυρίες που η μαρξιστική θεωρία γνωρίζει μια σημαντική ανάπτυξη, όπως για παράδειγμα στο πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα, ή από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970, γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη και η μαρξιστική βιβλιογραφία αλλά, και η συζήτηση, με αντικείμενο την έννοια των τρόπων παραγωγής. Βεβαίως, η μαρξιστική θεωρία ουδέποτε υπήρξε «μία και μοναδική». Αντίθετα, ήδη από τη στιγμή του θανάτου του Μαρξ έγινε φανερό ότι η μαρξική ανάλυση δεν επιδέχεται μόνο μια ερμηνεία και δεν εξελίσσεται σε μία και μόνη θεωρητική κατεύθυνση. Με άλλα λόγια, η ύπαρξη του μαρξισμού υπήρξε πάντοτε συνυφασμένη με το Σελίδα 8 / 10
σχηματισμό διαφορετικών μαρξιστικών ρευμάτων ή σχολών, που κατά κανόνα συγκροτούνται στη βάση αντιφατικών και αντιτιθέμενων μεταξύ τους αρχών, θέσεων και πορισμάτων. Το φαινόμενο αυτό είναι καθολικό και έλαβε χώρα σ' όλες τις χώρες όπου αναπτύχθηκε ο μαρξισμός. Αφορά έτσι και τη θεωρία των τρόπων παραγωγής: Στο πλαίσιο του Μαρξισμού έχουν έτσι διαμορφωθεί ιστορικά διαφορετικές ερμηνείες ή «αποσαφηνίσεις» της έννοιας «τρόπος παραγωγής» και είτε έχουν κατατεθεί σημαντικές επιμέρους αναλύσεις είτε έχουν σχηματιστεί διαφορετικά θεωρητικά ρεύματα, που αναλύουν τη συνάρθρωση διακριτών τρόπων παραγωγής ή την αντιφατική συνύπαρξη του καπιταλιστικού με τους προ-καπιταλιστικούς ή μη-καπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής. Ενδεικτικά και μόνο μπορούμε εδώ να μνημονεύσουμε, για τη μετά το 1960 περίοδο, ορισμένες από τις αναλύσεις στο πλαίσιο της θεωρίας των τρόπων παραγωγής που απασχολούν την παρούσα μελέτη, όπως εκείνες του Ν. Πουλαντζά, του Σ. Μπετελέμ, του Ε. Μαντέλ, του Α. Τσαγιάνοφ, του Ε. Λακλώ, του Ε. Ο. Ράιτ, του Ρ. Μίλιμπαντ, του Π. Ραί, του Τζ. Μ. Σεβαλιέ, των Μπάραν και Σουήζυ, των Χίντες και Χιρστ, των Φάιν και Χάρρις, των θεωρητικών που συνδέονται με ό,τι αποκαλείται «Σχολή Αλτουσέρ», των διάφορων ρευμάτων στο εσωτερικό των «θεωριών μητρόπολης περιφέρειας», της «Σχολή της Ρύθμισης», κ.ά., και επίσης τις αντίστοιχες θεωρητικές αναλύσεις στο πλαίσιο της ελληνικής μαρξιστικής βιβλιογραφίας. Η πρώτη σημαντική συμβολή της παρούσας μελέτης είναι, λοιπόν, ότι συμπυκνώνει ολόκληρη τη μαρξιστική συζήτηση (που συχνά προσλάμβανε πολεμικό χαρακτήρα), που έλαβε χώρα στο πλαίσιο της θεωρίας των τρόπων παραγωγής. Όχι με τρόπο περιγραφικό ή εγχειριδιακό, αλλά διεισδύοντας στην ουσία των εννοιών και των επιχειρημάτων και επιτρέποντας έτσι στον αναγνώστη να αντιληφθεί τα επίδικα θεωρητικά ερωτήματα και να διεισδύσει στην ουσία των εκατέρωθεν επιχειρημάτων. Η δεύτερη εξίσου σημαντική συμβολή της ανάλυσης του Γιώργου Οικονομάκη είναι ότι προβαίνει σε αυτή την παρουσίαση των διαφορετικών μαρξιστικών προσεγγίσεων με τρόπο κριτικό, δηλαδή επιτυγχάνοντας ταυτόχρονα μια νέα πρωτότυπη θεωρητική σύνθεση: Έννοιες όπως «υβριδικός τρόπος παραγωγής» ή η προσέγγιση του λεγόμενου «τρόπου της απλής εμπορευματικής παραγωγής» αποτελούν στοιχεία της πρωτότυπης αυτής θεωρητικής σύνθεσης, η οποία προκύπτει μέσα από την «τακτοποίηση των λογαριασμών» του συγγραφέα με τα διαφορετικά ρεύματα στο πλαίσιο της μαρξιστικής θεωρίας των τρόπων παραγωγής. Ο Οικονομάκης μας υπενθυμίζει, και αυτό αποτελεί την τρίτη σημαντική συμβολή του έργου του, ότι η κατανόηση της έννοιας των τρόπων παραγωγής αποτελεί προϋπόθεση για την ανάλυση των τάξεων σε μια σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία, δηλαδή για την κατανόηση του αντικειμενικού τρόπου άρθρωσής τους στο πεδίο της πάλης των τάξεων. Έχοντας ολοκληρώσει το καθαρά θεωρητικό Πρώτο Μέρος της ανάλυσής του, ο συγγραφέας εφαρμόζει τη θεωρητική του σύνθεση, στο Δεύτερο Μέρος του βιβλίου, για να ερμηνεύσει την εξέλιξη του αγροτικού τομέα στις περισσότερες χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού, η οποία χαρακτηρίζεται όχι από την επικράτηση της μεγάλης καπιταλιστικής (αγροτικής) επιχείρησης --στο πρότυπο των άλλων οικονομικών τομέων των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών-- αλλά από τη διατήρηση της αγροτικής μικροϊδιοκτησίας. Όπως αναφέρει ο ίδιος ο συγγραφέας, ιχνογραφώντας το ερώτημα που έθεσε ως στόχο να διερευνήσει, «η αγροτική μικροϊδιοκτησία και παραγωγή (μέσω της οποίας οι αγρότες επιβίωσαν ως ιδιοκτήτες και ταυτόχρονα άμεσοι παραγωγοί), αποδείχτηκε ότι πράγματι αποτελεί όχι μεταβατική ή περιστασιακή, αλλά μια ιστορικά κύρια μορφή μετάβασης και ενσωμάτωσης της γεωργίας στο καπιταλιστικό σύστημα (τουλάχιστο για το μεγαλύτερο μέρος της καπιταλιστικής Ευρώπης)» (κεφ. 7.1.1). Η τέταρτη σημαντική συμβολή της ανά χείρας μελέτης συνίσταται στη διερεύνηση τόσο των δομικών τάσεων που απορρέουν από την κυριαρχία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, όσο και των ιστορικών προϋποθέσεων που αποκρυσταλλώνονται στο πλαίσιο της διαδικασίας της πάλης των τάξεων, από τη συγχώνευση των οποίων προκύπτει η επικρατούσα σήμερα μορφή της αγροτικής οικονομίας στις περισσότερες καπιταλιστικές χώρες. Σελίδα 9 / 10
Στον αναγνώστη εναπόκειται να κρίνει τόσο το δόκιμο της θεωρητικής σύνθεσης του συγγραφέα, όσο και το εύστοχο της εφαρμογής της για την κατανόηση της ιδιαιτερότητας του αγροτικού τομέα στο σύγχρονο καπιταλισμό. Γιάννης Μηλιός, Ιανουάριος 2000. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Επιδίωξη της παρούσας μελέτης είναι η εκπόνηση ενός γενικού θεωρητικού σχεδιάσματος πάνω στους τρόπους παραγωγής, τις κοινωνικές τάξεις και την ταξική πάλη, από την οπτική της μαρξιστικής θεωρίας (μέρος Ι) και η εξέταση, ως ένα παράδειγμα, όψεών του στο χώρο της γεωργίας (μέρος ΙΙ). Μια τέτοια προσπάθεια δεν υλοποιείται ασφαλώς με παρθενογένεση, και μάλιστα σ' ένα πεδίο επιστημονικής αναζήτησης όπου έχουν ανοιχτεί πολλοί δρόμοι. Πιστεύουμε εξίσου πως δεν υλοποιείται ούτε με εγχειριδιακή πολυσυλλεκτικότητα. Είναι άλλωστε κοινός τόπος πως στα πλαίσια της μαρξιστικής επιστήμης συγκρούονται, ιστορικά, διαφορετικά ρεύματα θεωρίας και πολιτικής. Οι αναλυτικές επιλογές λοιπόν που ακολουθήσαμε απορρέουν ακριβώς από τα παραπάνω. Το θεωρητικό μας σχήμα προκύπτει κατά κύριο λόγο μέσα από την κριτική μας προσέγγιση σε προβληματικές ενός διακριτού θεωρητικο-πολιτικού ρεύματος του δυτικού μαρξισμού. Μια πρώτη μορφή αυτής της μελέτης αποτέλεσε τη διδακτορική μου διατριβή, που εκπονήθηκε στο Τμήμα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Παντείου Πανεπιστημίου, με τίτλο «Οι Τρόποι Παραγωγής και οι Κοινωνικές Τάξεις: Ένα Παράδειγμα από τη Γεωργία». [1] Με τα λόγια του Μαρξ: «.Η έτοιμη μορφή των οικονομικών σχέσεων, όπως προβάλλει στην επιφάνεια, στην πραγματική της ύπαρξη, επομένως και στις αντιλήψεις με τις οποίες οι φορείς και οι παράγοντες αυτών των σχέσεων προσπαθούν να τις κατανοήσουν, είναι πολύ διαφορετικές και πραγματικά στρεβλωμένες και σε αντίφαση προς την εσωτερική τους ουσιώδη, όμως συγκαλυμμένη, μορφή του πυρήνα τους (Kerngestalt), και προς την αντιστοιχούσα σε αυτήν έννοια» (Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο. Τόμος τρίτος, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1978, σ. 264. Ελήφθη υπόψη το γερμανικό πρωτότυπο, MEW 25, σ. 219. Οι υπογραμμίσεις δικές μου, Γ.Μ.). Εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤα Εμμ. Μπενάκη 59, 10681 Αθήνα, τηλ. 3891820 - fax 3836658 Διευθυντής σειράς Γιάννης Μηλιός Σελίδα 10 / 10