Η έρευνα για τον ιστορικό Ιησού σύμφωνα με το κατά Ιωάννην ευαγγέλιο και τις προσεγγίσεις με τη συνδρομή της αρχαιολογίας

ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΑΠΘ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΒΙΒΛΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΠΑΛΟΥΚΤΣΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Η έρευνα για τον ιστορικό Ιησού σύμφωνα με το κατά Ιωάννην ευαγγέλιο και τις προσεγγίσεις με τη συνδρομή της αρχαιολογίας Επιβλέπων καθηγητής: ΜΟΣΧΟΣ ΓΚΟΥΤΖΙΟΥΔΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016

ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΑΠΘ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΒΙΒΛΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η διήήγηση του περιπάάτου του Ιησούύ επίί της θαλάάσσης. Πιθανόό υπόόβαθρο και ερνηνείία της Η έέρευνα για τον Ιστορικόό Ιησούύ σύύµμφωνα µμε το κατάά Ιωάάννην ευαγγέέλιο και τις προσεγγίίσεις µμε τη συνδροµμήή της αρχαιολογίίας ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ΜΠΑΛΟΥΚΤΣΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΓΚΟΥΤΖΙΟΥΔΗΣ ΜΟΣΧΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η προφητικήή ρήήση του Συµμεώών στο Λκ 2:34 πως ο Χριστόός θα γίίνει σηµμείίον αντιλεγόόµμενον θεωρούύµμε πως ταιριάάζει απόόλυτα στην έέρευνα περίί του Ιστορικούύ Ιησούύ. Εκατοντάάδες είίναι οι συγγραφείίς που έέχουν ασχοληθείί µμε το θέέµμα και χιλιάάδες οι σελίίδες που έέχουν γραφείί. Παρ όόλη τη τεράάστια παραγωγήή που ήήδη υπάάρχει, η έέρευνα συνεχίίζεται και αυτόό που προκαλείί εντύύπωση είίναι πως όόχι µμόόνο δεν αναπαράάγει τα ίίδια, αλλάά προάάγεται, προσθέέτοντας κάάθε τόόσο και έένα λιθαράάκι. Τελευταίία, οι ερευνητέές στρέέφονται στο για χρόόνια ξεχασµμέένο ήή παραµμεληµμέένο στην έέρευνα για τον ιστορικόό Ιησούύ ευαγγέέλιο του Ιωάάννη. Εκείί που άάλλοτε θεωρούύνταν πως στερούύνταν ιστορικώών πληροφοριώών, ικανώών να µμας βοηθήήσουν να έέρθουµμε κοντύύτερα στον ιστορικόό Ιησούύ, τώώρα πια η συµμβολήή του όόχι µμόόνο εκτιµμάάται, αλλάά πολλέές φορέές γίίνεται και κριτήήριο ερµμηνευτικόό. Σηµμαντικόό ρόόλο όόµμως για αυτήή τη στροφήή στην έέρευνα θεωρούύµμε πως αποτέέλεσαν και αποτελούύν ακόόµμη οι πρόόσφατες αρχαιολογικέές εργασίίες στο Ισραήήλ, οι οποίίες αναδεικνύύουν ευρήήµματα, τα οποίία φωτίίζουν αναφορέές του τετάάρτου ευαγγελίίου, καθιστώώντας το ιστορικάά αξιόόπιστο πλέέον. Λαµμβάάνοντας υπόόψη τα παραπάάνω ασχοληθήήκαµμε, κατόόπιν προτροπήής και παρόότρυνσης του συµμβούύλου µμου Επ. Καθηγητήή Μόόσχου Γκουτζιούύδη, µμε τη παρούύσα εργασίία, η οποίία όόχι µμόόνο µμας ενθουσίίασε, άάλλα µμας έέκανε να αγαπήήσουµμε τόόσο την έέρευνα για τον Ιστορικόό Ιησούύ, αλλάά συνάάµμα και να εκτιµμήήσουµμε τη συµμβολήή της αρχαιολογίίας. Στο σηµμείίο αυτόό θεωρώώ χρέέος µμου, όόχι διόότι συνηθίίζεται, παράά µμονάάχα γιατίί αποτελείί αλήήθεια, να ευχαριστήήσω τον σύύµμβουλόό µμου κ. Μόόσχο Γκουτζιούύδη Επίίκουρο Καθηγητήή του τµμήήµματος Θεολογίίας της Θεολογικήής Σχολήής του Α.Π.Θ., αφενόός για την υποστήήριξη και βοήήθεια που µμου προσέέφερε τόόσο κατάά τη διάάρκεια των µμεταπτυχιακώών µμαθηµμάάτων όόσο και για τη συγγραφήή της παρούύσας εργασίίας, αφετέέρου δε και για την αµμέέριστη συµμπαράάσταση στο πρόόσωπόό µμου. Επίίσης, παράάλειψη µμου θα ήήταν να µμην εκφράάσω τις ειλικρινείίς ευχαριστίίες µμου στον κ. Ατµματζίίδη Χαράάλαµμπο, Αναπληρωτήή Καθηγητήή του ιδίίου τµμήήµματος για τις γνώώσεις 3

που µμας µμεταλαµμπάάδευσε κατάά τη διάάρκεια των µμεταπτυχιακώών µμαθηµμάάτων, τις συµμβουλέές και τις καίίριες παρατηρήήσεις του. Τέέλος οφείίλω να ευχαριστήήσω τη σύύντροφόό µμου Μάάγδα Παπαδοπούύλου για την υποµμονήή, που έέδειξε κατάά τη διάάρκεια της συγγραφήής και µμελέέτης της παρούύσας εργασίίας. Αλλάά και τον π. Νικόόδηµμο Κανσίίζογλου για την αγάάπη που µμου µμετέέδωσε για την ενασχόόληση µμε το χώώρο της επιστήήµμης της θεολογίίας καθώώς και για τα βιβλικάά κείίµμενα. 4

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 5 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 11 1. Ιστορικόός Ιησούύς και Ιωάάννης 11 2. Η συνδροµμήή της αρχαιολογίίας 13 3. Ιστορίία της έέρευνας 14 4. Πορείία και µμέέθοδος εργασίίας 24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΚΤΗΡΙΑΚΑ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΑ 27 1. Η κολυµμβήήθρα της Βηθεσδάά 27 2. Η κολυµμβήήθρα του Σιλωάάµμ 30 3. Πραιτώώριο - Λιθόόστρωτος 35 4. Συµμπεράάσµματα 43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΤΑΦΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ 45 1. Γολγοθάάς - Τάάφος Ιησούύ 45 2. Το σάάβανο του τάάφου στην κοιλάάδα Ενώώµμ 53 3. Το οστόό του εσταυρωµμέένου άάνδρα 57 4. Το οστεοφυλάάκιο του Ιακώώβου 62 5. Το οστεοφυλάάκιο του Καϊάάφα 67 6. Συµμπεράάσµματα 70 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΜΟΝΑΔΙΚΕΣ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ 72 1. Η Βηθανίία πέέραν του Ιορδάάνου 72 2. Αινώών εγγύύς του Σαλείίµμ 75 3. Συχάάρ - Πηγήή του Ιακωβ - ΌΌρος Γεριζίίν 77 4. Κανάά 85 5. Εφραίίµμ 92 6. Χείίµμαρρος του Κεδρώών 93 5

7. Τιβεριάάδα 94 8. Συµμπεράάσµματα 98 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΠΟΥ ΣΥΝΑΝΤΩΝΤΑΙ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΥΣ 99 1. Βηθανίία κοντάά στην Ιερουσαλήήµμ 99 2. Βηθσαϊδάά 103 3. Καπερναούύµμ 110 4. Συµμπεράάσµματα 118 ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 119 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙA 121 A. Πηγέές 121 Β. Βοηθήήµματα 123 6

AB ABD ABRL ANES ANTC ApOTC ASOR AYBRL BA BAIAS ΒΑΜ BAR ΒΒ BIS BR BTB CBQ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Anchor Bible Anchor Bible Dictionary. Edited by David Noel Freedman. 6 τόόµμοι. New York: Doubleday, 1992 Anchor Bible Reference Library Ancient Near Eastern Studies Abingdon New Testament Commentaries Apollos Old Testament Commentary American Schools of Oriental Research Anchor Yale Bible Reference Library Biblical Archaeologist Bulletin of the Anglo- Israel Archeological Society Βασικέές Αγιογραφικέές Μελέέτες Biblical Archaeology Review Βιβλικήή Βιβλιοθήήκη Biblical Interpretation Series Biblical Research Biblical Theology Bulletin Catholic Biblical Quarterly CHJ Cambridge History of Judaism. ΈΈκδοση απο William D. Davies και Louis Finkelstein. 4 τόόµμοι. Cambridge: Cambridge University Press, 1984 2006. CSCOSA CTQ DBCI ΔΒΜ DCG Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium Scriptores Aethiopici Concordia Theological Quarterly Dictionary of Biblical Criticism and Interpretation. ΈΈκδοση απόό Stanley E. Porter. New York: Routledge, 2007 Δελτίίο Βιβλικώών Μελετώών Dictionary of Christ and the Gospels. ΈΈκδοση απόό James Hastings. 2 τόόµμοι. Edinburgh: T&T Clark, 1908 7

DDD Dictionary of Deities and Demons in the Bible. ΈΈκδοση απόό Karel van der Toorn, Bob Becking, and Pieter W. van der Horst. Leiden: Brill, 1995. 2η αναθ.. έέκδ. Grand Rapids: Eerdmans, 1999 DJG Dictionary of Jesus and the Gospels. ΈΈκδοση απόό Joel B. Green, Jeannine K. Brown, και Nicholas Perrin. 2η έέκδ.. Downers Grove, IL: InterVarsity Press, 2013 EBE ECL EDB EJud ΕΚΔ ΕΚΟ EncJud ENEA ESV GBL GSC HdO Hesperia HS ICC IEJ ISBE Isr. J. Earth Sci. Ελληνικήή Βιβλικήή Εταιρείία Early Christianity and Its Literature Eerdmans Dictionary of the Bible. ΈΈκδοση απόό David Noel Freedman. Grand Rapids: Eerdmans, 2000 The Encyclopedia of Judaism. ΈΈκδοση απόό Jacob Neusner, Alan J. Avery- Peck, and William Scott Green. 2η έέκδ. 5 τόόµμοι. Leiden: Brill, 2005 Ερµμηνείία Καινήής Διαθήήκης Εκκλησίία - Κοινωνίία - Οικουµμέένη Encyclopedia Judaica. ΈΈκδοση απόό Fred Skolnik και Michael Berenbaum. 2η έέκδ. 22 τόόµμοι Detroit: Macmillan Reference USA, 2007. Agenzia nazionale per le nuove tecnologie, l'ʹenergia e lo sviluppo economico sostenibile English Standard Version Das Große Bibellexikon, έέκδ. H. Burkhardt. 2 τόόµμοι. Witten: SCM R.Brockhaus, 1987. Die griechische christliche Schriftsteller der ersten [drei] Jahrhunderte Handbuch der Orientalistik Hesperia: Journal of the American School of Classical Studies at Athens. Hebrew Studies International Critical Commentary Israel Exploration Journal International Standard Bible Encyclopedia. ΈΈκδοση απόό Geoffrey W. Bromiley. 4 τόόµμοι. Grand Rapids: Eerdmans, 1979 1988 Israel Journal of Earth Sciences 8

JBL JGRChJ JJS JSHJ JSOTSup KJV LA LNTS NAS NEA NEAEHL NIBCNT NICOT NIGTC NIV NKJ NovT Journal of Biblical Literature Journal of Greco- Roman Christianity and Judaism Journal of Jewish Studies Journal for the Study of the Historical Jesus Journal for the Study of the Old Testament Supplement Series King James Version Liber Anuus The Library of New Testament Studies New American Standard Bible Near Eastern Archaeology The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land. ΈΈκδοση απόό Ephraim Stern. 4 τόόµμοι. Jerusalem: Israel Exploration Society & Carta; New York: Simon & Schuster, 1993 New International Biblical Commentary on the New Testament New International Commentary on the Old Testament New International Greek Testament Commentary New International Version New King James Version Novum Testamentum NTOA.SA Novum Testamentum et Orbis Antiquus Series Archaeologica NTS OCD OEANE PEQ New Testament Studies Oxford Classical Dictionary. Edited by Simon Hornblower and Antony Spawforth. 4th ed. Oxford: Oxford University Press, 2012 The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East. ΈΈκδοση απόό Eric M. Meyers. 5 τόόµμοι. New York: Oxford University Press, 1997 Palestine Exploration Quarterly 9

PG Qad RB RCatT SBL SHS SNTSMS STDJ TDNT The INA Quarterly TOTC TynBul VTSup WBC WUNT ZThK Patrologia Graeca [= Patrologiae Cursus Completus: Series Graeca]. ΈΈκδοση απόό Jacques- Paul Migne. 162 τόόµμοι. Paris, 1857 1886 Qadmoniot Revue biblique Revista Catalana de Teologia Society of Biblical Literature Humanities and Social Sciences Society for New Testament Studies Monograph Series Studies on the Texts of the Desert of Judah Theological Dictionary of the New Testament. ΈΈκδοση απόό Gerhard Kittel and Gerhard Friedrich. Μτφ. Geoffrey W. Bromiley. 10 τόόµμοι. Grand Rapids: Eerdmans, 1964 1976 The Institute of Nautical Archaeology Quarterly Tyndale Old Testament Commentaries Tyndale Bulletin Supplements to Vetus Testamentum Word Biblical Commentary Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament Zeitschrift für Theologie und Kirche 10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Ιστορικόός Ιησούύς και Ιωάάννης Το πρόόσωπο του Χριστούύ έέχει απασχολήήσει πάάρα πολλούύς ανθρώώπους και έέχει λάάβει πολλούύς, διαφορετικούύς και ενίίοτε όόλως αντιφατικούύς χαρακτηρισµμούύς. Κάάποιοι τον θεωρούύν µμάάγο, άάλλοι έένα φωτισµμέένο ραβίίνο ήή έέναν κυνικόό φιλόόσοφο, ενώώ για τους πιστούύς χριστιανούύς αποτελείί τον ενανθρωπίίσαντα Υιόό του Θεούύ 1. Συνεπώώς το έένα σκέέλος που αναζητούύν, όόσοι ασχολούύνται µμε τον ιστορικόό Ιησούύ, είίναι η ανακάάλυψη της πραγµματικήής του ταυτόότητας. Μια δεύύτερη οπτικήή στην έέρευνα για τον ιστορικόό Ιησούύ είίναι η προσπάάθεια για την κατανόόηση του περιβάάλλοντος στο οποίίο γεννήήθηκε, µμεγάάλωσε, έέδρασε και σταυρώώθηκε. Ποιο ήήταν το οικονοµμικόό, πολιτιστικόό, κοινωνικόό περιβάάλλον της Παλαιστίίνης και πώώς αυτόό αντικατοπτρίίζεται στα ευαγγέέλια. Βασικήή και κύύρια πηγήή για τον Ιησούύ αποτελούύν τα ευαγγέέλια. Καθώώς είίναι τα µμόόνα κείίµμενα, τα οποίία περιγράάφουν τη ζωήή και τη δράάση του. Πάάνω σε αυτάά βασίίζονται όόλοι οι κατοπινοίί συγγραφείίς για να τον περιγράάψουν. Οι µμόόνες σύύγχρονες µμε αυτάά πηγέές 2 µμας παρέέχουν απλήή αναφοράά για την ύύπαρξήή του, αλλάά όόχι συγκεκριµμέένες και αναλυτικέές πληροφορίίες. Τον δεύύτερο περίίπου αιώώνα µμ.χ. ο Κλήήµμης ο Αλεξανδρέέας αντιδιαστέέλλοντας τα συνοπτικάά ευαγγέέλια µμε αυτόό του Ιωάάννη χαρακτηρίίζει 3 τα µμεν πρώώτα ως 1 Βλ. Χ. Ατµματζίίδη, The Historical Jesus: State of Research and Methodological Questions from an Orthodox Perspective, στο Καινοδιαθηκικάά, Critical Approaches to the Bible II, (Θεσσαλονίίκη: Ostracon, 2014), 313. 2 Αυτέές είίναι ο Ιώώσηπος, ο Τάάκιτος, και ο Πλίίνιος ο Νεόότερος βλ. G. Habermas, The Historical Jesus: Ancient Evidence for the Life of Christ, (Joplin: College Press, 1996), 187-202. Πρβλ. L. Rocheman, Ιησούύς. Υπήήρξε Πραγµματικάά; Τι Λέένε οι Ιστορικοίί, µμτφ. Δ. Σιλάάχα, (Αθήήνα: Περίίπλους, 2006), 25-38, όόπου ασκείίται κριτικήή κατάά αυτώών των αναφορώών. Να σηµμειώώσουµμε πως για το κείίµμενο του Ιώώσηπου ενδέέχεται να υπάάρχει παρεµμβολήή απόό κάάποιον χριστιανόό αντιγραφέέα βλ. E. P. Sanders, Το Ιστορικόό πρόόσωπο του Ιησούύ, µμτφ. Γ. Βλάάχου, (Αθήήνα: Φιλίίστωρ, 1996), 99-103 όόπου το παρουσιάάζει αποκατεστηµμέένο µμάάλλον στην αρχικήή του µμορφήή. 3 Κλήήµμη Αλεξανδρέέα, Αποσπάάσµματα, 1.12-14. 11

σωµματικάά το δε δεύύτερο ως πνευµματικόό, χάάριν του υψηλούύ θεολογικούύ µμνήήµματος που φέέρει. Η παραπάάνω θέέση φαίίνεται όόµμως πως εδραιώώθηκε στους ερευνητέές µμέέχρι και τον 20 ο αιώώνα, καθώώς στην έέρευνα για τον Ιστορικόό Ιησούύ, το πλήήθος των ερευνητώών λαµμβάάνει υπόόψιν του κατάά κύύριο λόόγο µμόόνο τα συνοπτικάά, θεωρώώντας το τέέταρτο ευαγγέέλιο ως αναξιόόπιστο. Οι λόόγοι που οδήήγησαν στην υποτίίµμηση του τετάάρτου ευαγγελίίου απόό την έέρευνα για τον ιστορικόό Ιησούύ συνοψίίζοντάάς 4 τους είίναι οι εξήής: α) το πλήήθος των ερευνητώών που ασχολήήθηκαν µμε τον ιστορικόό Ιησούύ είίχαν προηγουµμέένως ασχοληθείί µμε τους συνοπτικούύς, β) είίναι ευκολόότερο να γράάψει κάάποιος έένα ιστορικόό έέργο σύύµμφωνα µμε τους συνοπτικούύς παράά µμε τον Ιωάάννη και επιπροσθέέτως οι συνοπτικοίί έέχουν περισσόότερο χρονολογικήή και γεωγραφικήή συνοχήή απόό όότι ο Ιωάάννης, γ) η σύύγκριση των γεγονόότων είίναι ευκολόότερη, αν βασιζόόµμαστε µμόόνο στους Συνοπτικούύς, δ) ο Ιωάάννης έέχει πολλούύς χριστολογικούύς αναχρονισµμούύς κάάτι που ανάάγεται στη µμεταπασχάάλια εποχήή, οπόότε απορρίίπτεται για τον ιστορικόό Ιησούύ. Πλέέον όόµμως η κατάάσταση έέχει αλλάάξει. Προοδευτικάά αρχίίζει ο Ιωάάννης να κερδίίζει έέδαφος ανάάµμεσα στους ερευνητέές, θεωρώώντας πως έέχει µμια δικήή του πηγήή την οποίία επεξεργάάζεται 5, και βάάσει αυτήής προσφέέρει µμοναδικέές πληροφορίίες στους αναγνώώστες του ευαγγελίίου του. Η µμοναδικόότητα αυτήή του Ιωάάννη έέγκειται στα παρακάάτω στοιχείία 6 : α) έέχει πολύύ καλήή γνώώση των ιουδαϊκώών εθίίµμων, β) έέχει αποκλειστικέές αναφορέές που είίναι ακριβείίς σε γεωγραφικέές και τοπογραφικέές 4 Για µμια αναλυτικήή εξέέταση αυτώών και άάλλων παρεµμφερώών αιτιώών βλ. J. H. Charlesworth, The Historical Jesus in the Fourth Gospel: A Paradigm Shift?, JSHJ 8 (2010) 11-12 P. N. Anderson, Prologue: Critical Views of John, Jesus, and History, στο John, Jesus, αnd History, τόόµμ. 1 Critical Appraisals οf Critical Views, εκδ. P. N. Anderson, F. Just, S.J., και T. Thatcher, (Leiden: Brill, 2007), 2-3. 5 J. D. G. Dunn, John and the Historical Jesus: A Response, στο John, Jesus, And History, τόόµμ. 3 Glimpses of Jesus Through the Johannine Lens, ECL 18, εκδ. P. N. Anderson, F. Just, S.J., και T. Thatcher, (Atlanta: Society of Biblical Literature, 2016), 505. 6 Για µμια πλήήρη παρουσίίαση των στοιχείίων Βλ. P. N. Anderson, Why This Study Is Needed, and Why It Is Needed Now, στο John, Jesus, And History, τόόµμ. 1 Critical Appraisals οf Critical Views, 47-54 D. M. Smith, John: A Source for Jesus Research?, στο John, Jesus, αnd History, τόόµμ. 1 Critical Appraisals οf Critical Views, 165-177. 12

αναφορέές, συγκεκριµμέένες τοποθεσίίες και τα γεγονόότα παρουσιάάζονται µμε εκπληκτικήή λεπτοµμέέρεια, γ) µμας δίίνει επιπλέέον πληροφορίίες για τα πρόόσωπα που περιγράάφει. 2. Η συνδροµμήή της αρχαιολογίίας Στον πρόόλογο του βιβλίίου 7 τους οι J. D. Crossan και J. L. Reed αναφέέρουν: οι λέέξεις µμιλούύν. Μα και οι πέέτρες το ίίδιο. Πράάγµματι σήήµμερα η αρχαιολογίία έέχει µμιλήήσει, αυτάά που µμας λέέει είίναι πολλάά και σηµμαντικάά. Τα τελευταίία χρόόνια οι αρχαιολογικέές ανασκαφέές στη Παλαιστίίνη µμας έέχουν προσφέέρει πάάρα πολλάά ευρήήµματα, τα οποίία βοηθούύν εξαιρετικάά να κατανοήήσουµμε καλύύτερα την εποχήή του Χριστούύ. Διόότι µμπορείί τα κείίµμενα να περιγράάφουν έένα περιστατικόό, να αναφέέρονται σε µμια τοποθεσίία, σε έένα αντικείίµμενο, αλλάά η γνώώση µμας περιορίίζεται στα θεωρητικάά πλαίίσια του κειµμέένου. Με τη βοήήθεια όόµμως της αρχαιολογίίας όόλα όόσα έέχουν έέρθει στο φως κατανοούύνται στη πραγµματικήή τους διάάσταση 8. Αναντίίρρητα, η συµμβολήή της αρχαιολογίίας στην έέρευνα του ιστορικούύ Ιησούύ σύύµμφωνα µμε το κατάά Ιωάάννην ευαγγέέλιο είίναι καθοριστικήή 9, καθώώς πλήήθος ευρηµμάάτων πλέέον ταυτοποιούύνται χάάρη στις πληροφορίίες του τετάάρτου ευαγγελίίου, δίίνοντας µμια άάλλη ώώθηση στην ερµμηνείία του. Προκαλείί πράάγµματι εντύύπωση πώώς οι τελευταίίες επτάά ανακαλύύψεις του 20 ου αιώώνα, σύύµμφωνα µμε τον J. Charlesworth 10, σχετίίζονται και αναδεικνύύουν το κατάά Ιωάάννην ευαγγέέλιο. Μεταξύύ των οποίίων, η 7 J. D. Crossan και J. L. Reed, Excavating Jesus. Beneath the Stones, Behind the Texts, (New York: HarperSanFrancisco, 2001), xvii. 8 Βλ. C. Horn και E. C. D. Hunter, Christianity in the Late Antique Near East, στο A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East, τοµμ. 2, έέκδ. D.T. Potts, (Oxford: Blackwell Publishing, 2012), 1095. 9 Για µμια πλήήρη παρουσίίαση της συµμβολήής της βλ. Μ. Γκουτζιούύδη, Το κατάά Ιωάάννην Ευαγγέέλιο και οι Σχετικέές Αρχαιολογικέές Ανακαλύύψεις, στο Καινοδιαθηκικέές Μελέέτες µμε τη Συνδροµμήή της Αρχαιολογίίας, (Θεσσαλονίίκη: Μέέθεξις, 2012), 107-125. 10 Βλ. P. N. Anderson, Aspects of Historicity in the Gospel of John: Implications for Investigations of Jesus and Archaeology, στο Jesus and Archaeology έέκδ. J. Charlesworth, (Grand Rapids: William B. Eerdmans, 2006), 591. 13

συναγωγήή της Καπερναούύµμ, η κολυµμβήήθρα της Βηθεσδάά, η κολυµμβήήθρα του Σιλωάάµμ, το πραιτώώριο, ο λιθόόστρωτος κ.α. Επίίσης η εύύρεση λίίθινων υδρίίων και τελετουργικώών λουτρώών (mikvaoth), µμας επιτρέέπει αφενόός µμεν να κατανοήήσουµμε καλύύτερα τα όόσα γράάφει ο ευαγγελιστήής, αφετέέρου δε να αποκτήήσουµμε µμια περισσόότερο αποκρυσταλλωµμέένη εικόόνα για τα ιουδαϊκάά χωριάά αλλάά και για τις περίί καθαρµμώών διατάάξεις που διαβάάζουµμε στα κείίµμενα. Εν κατακλείίδι, θα πρέέπει να τονίίσουµμε πως ο ρόόλος της βιβλικήής αρχαιολογίίας 11 δεν είίναι να αποδεικνύύει τα όόσα αναφέέρονται στη Βίίβλο 12, ούύτε τη χειριζόόµμαστε µμε αυτόόν τον τρόόπο. Αλλάά κρίίνουµμε πως τόόσο η θεολογικήή ερµμηνείία και όόσο και η βιβλικήή αρχαιολογίία αποτελούύν τις βάάσεις για µμια καλύύτερη και αντιπροσωπευτικόότερη ανάάλυση των κειµμέένων. Η µμίία επιστήήµμη βοηθάά την άάλλη στην εξαγωγήή συµμπερασµμάάτων 13. 3. Ιστορίία της έέρευνας Η ιστορίία της έέρευνας για τον ιστορικόό Ιησούύ χωρίίζεται συνήήθως σε τρεις περιόόδους 14, την περίίοδο της παλιάάς ήή πρώώτης αναζήήτησης (Old Quest, - 1920), την 11 Για το τι είίναι η βιβλικήή αρχαιολογίία βλ. Μ. Γκουτζιούύδη, Τι είίναι η Βιβλικήή Αρχαιολογίία, στο Καινοδιαθηκικέές Μελέέτες µμε τη Συνδροµμήή της Αρχαιολογίίας (Θεσσαλονίίκη: Μέέθεξις, 2012), 11-31. 12 Βλ. Μ. Κωνσταντίίνου, Σχέέσεις Βιβλικήής Αρχαιολογίίας και Βιβλικήής Ερµμηνευτικήής, στο Χριστόός και Ιστορίία, Επιστηµμονικόό Συνέέδριο προς τιµμήή του Καθηγητήή Σάάββα Αγουρίίδη, ΕΚΟ 6, (Θεσσαλονίίκη: Παρατηρητήής, 1993), 213-218. 13 Βλ. A. Biran, What is Biblical Archaeology?, στο Jesus and Archaeology έέκδ. J. Charlesworth, (Grand Rapids: William B. Eerdmans, 2006), 2 J. C. H. Laughlin, Archaeology and the Bible, (London: Routledge, 2000), 1-32. 14 Οφείίλουµμε να σηµμειώώσουµμε πως οι θέέσεις των ερµμηνευτώών πάάνω σε αυτόό το θέέµμα είίναι ρευστέές πχ. κάάποιοι προτείίνουν πέέντε περιόόδους Βλ. J. H. Charlesworth, The Historical Jesus: How To Ask Questions and Remain Inquisitive, στο Handbook for the Study of the Historical Jesus, τόόµμ. 1 How to Study the Historical Jesus, έέκδ. T. Holmén και S. E. Porter, (Leiden: Brill, 2011), 91-92 γενικόότερα βλ. E. Baasland, Fourth Quest? What Did Jesus Really Want?,στο Handbook for the Study of the Historical Jesus, τόόµμ. 1 How to 14

περίίοδο της νέέας ήή δεύύτερης αναζήήτησης (New Quest, 1950-1980) και την περίίοδο της τρίίτης αναζήήτησης (Third Quest, 1985-2000). Κάάθε µμίία απόό τις περιόόδους έέχει τα δικάά της χαρακτηριστικάά, καθώώς και κάάθε νέέα αναζήήτηση προσθέέτει µμίία νέέα προοπτικήή στην έέρευνα. Επιγραµμµματικάά να αναφέέρουµμε πως κατάά την παλιάά αναζήήτηση κυριαρχούύν οι λεγόόµμενοι βίίοι του Χριστούύ 15, κατάά τη διάάρκεια της νέέας αλλάάζει η οπτικήή των ερευνητώών, καθώώς η ιστορικοκριτικήή µμέέθοδος καθίίσταται σηµμαντικήή στη ανάάλυση των κειµμέένων και έέτσι δεν έέχουµμε απλέές αναφορέές για τη ζωήή του ως ψυχογραφήήµματα, αλλάά έέρευνες. Τέέλος, στην τρίίτη αναζήήτηση 16 παρατηρούύµμε έέµμφαση στη ιουδαϊκήή προέέλευση του Ιησούύ, τη χρήήση της αρχαιολογίίας, της κοινωνιολογίίας, ενώώ η πηγήή των λογίίων (Q) καθώώς και το γνωστικόό κατάά Θωµμάάν ευαγγέέλιο αποκτούύν ιδιαίίτερο κύύρος. Περίίοδος της παλιάάς ήή πρώώτης αναζήήτησης Η έέρευνα για τον ιστορικόό Ιησούύ θεωρείίται πως ξεκινάά µμε τον H. Reimarus 17. ΈΈπειτα κύύριος εκπρόόσωπος αυτήής της περιόόδου είίναι ο D.F. Strauss 18, ο οποίίος εισήήγαγε την έέννοια του µμύύθου, µμάάλιστα έέφθασε στο σηµμείίο να υποστηρίίξει τη θέέση πως ο χριστιανικόός µμύύθος επικάάλυψε τόόσο πολύύ τον πραγµματικόό Ιησούύ, ώώστε είίναι αδύύνατο να ανασυνθέέσουµμε το βίίο του. Επιπροσθέέτως, αυτόός πίίστευε πως το ευαγγέέλιο του Ιωάάννη είίναι αδύύνατον να το εξετάάσουµμε ως µμια ιστορικήή πηγήή. Ακολούύθως, έέχουµμε τον γνωστόό W. Wrede 19, ο οποίίος ανέέπτυξε τη θεωρίία του Study the Historical Jesus, 33, όόπου παρουσιάάζονται αρκετέές θέέσεις, αν και ο συγγραφέέας του άάρθρου προτείίνει πως πλέέον οδηγούύµμαστε σε µμίία τέέταρτη αναζήήτηση. 15 Βλ. M. A. Powell, Jesus as a Figure in History: How Modern Historians View the Man from Galilee, (Louisville, Westminster John Knox Press, 1998), 13-14. 16 Για πλήήρη ανάάλυση των θέέσεων του τρίίτου ερωτήήµματος Βλ. J. Berger, The Search for Jesus Special Profile, στο Handbook for the Study of the Historical Jesus, τόόµμ. 1 How to Study the Historical Jesus, 57-90. 17 Βλ. H. Bond, The Historical Jesus. A Guide for the Perplexed, (London: T&T Clark International, 2012),8. 18 D. F. Strauss, The Life of Jesus Examined, (Mifflintown: Silver Press, 1835). 19 Για τον W. Wrede και το µμεσσιανικόό µμυστικόό βλ. Ι. Καραβιδόόπουλου, Το Κατάά Μάάρκον Ευαγγέέλιον, ΕΚΔ 2, (Θεσσαλονίίκη: Πουρναράά, 1988), 101. 15

µμεσσιανικούύ µμυστικούύ σύύµμφωνα µμε το κατάά Μάάρκον ευαγγέέλιο, το οποίίο µμπορείί µμεν να είίναι το πρώώτο ευαγγέέλιο, ωστόόσο αναπτύύσσει τη δικήή του θεολογικήή συµμβολήή και χάάνει την ιστορικόότητάά του. Ο σύύγχρονόός του C. H. Dodd 20 διαφοροποιείίται απόό τους υπόόλοιπους και υποστηρίίζει την ιστορικήή αξιοπιστίία του τετάάρτου ευαγγελίίου παράάλληλα µμε τη θεολογικήή του σηµμασίία. Στη συνέέχεια, εµμφανίίζονται ο J. Weiss 21, ο οποίίος αποκλείίει τον Ιωάάννη απόό την έέρευνάά του και ο A. Schweitzer 22, ο οποίίος τονίίζει την εσχατολογικήή προοπτικήή του κηρύύγµματος του Ιησούύ. Ανάάµμεσα στην περίίοδο της παλιάάς και της νέέας αναζήήτησης συνήήθως τίίθεται µμια εµμβόόλιµμη περίίοδος, η οποίία αναφέέρεται ως περίίοδος χωρίίς καµμίία αναζήήτηση (no quest), δίίχως δηλαδήή να περιλαµμβάάνεται σε κάάποια απόό τις παραπάάνω κατηγορίίες. Σε αυτήήν την περίίοδο κύύριος εκπρόόσωπος είίναι ο γνωστόός καινοδιαθηκολόόγος R. Bultmann 23, ο οποίίος διαχωρίίζει τον Ιησούύ της πίίστης απόό τον ιστορικόό Ιησούύ, πιστεύύοντας πως τα ευαγγέέλια δεν αποτελούύν πηγήή για τον ιστορικόό Ιησούύ καθώώς µμας δείίχνουν πως ο ιστορικόός Ιησούύς, έέγινε ο κηρυγµματικόός Ιησούύς. Περίίοδος της νέέας ήή δεύύτερης αναζήήτησης H περίίοδος αυτήή εγκαινιάάστηκε µμε το έέργο του µμαθητήή του Bultman, E. Käsemann 24, ο οποίίος µμπορείί να είίναι σκεπτικόός απέέναντι στην ιστορικόότητα των ευαγγελίίων, ωστόόσο θεωρείί πως µμεθοδολογικάά υπάάρχουν στοιχείία που µμπορείί να µμας καταστήήσουν ικανούύς να βρούύµμε τον ιστορικόό Ιησούύ. Σε αυτήήν την περίίοδο εισήήχθη και το κριτήήριο της διαφοροποίίησης (dissimilarity). Στη συνέέχεια, ο N. Perrin 25 πρόόσθεσε ακόόµμα δύύο κριτήήρια, της συνοχήής (coherence) και της πολλαπλήής µμαρτυρίίας (multiple 20 C. H. Dodd, Historical Tradition in the Fourth Gospel, (Cambridge: University Press), 1963 21 J. Weiss, Jesus Proclamation of the Kingdom of God, µμτφ. R. H. Hiers και D. L. Holland (Chico: Scholars Press, 1985) 22 A. Schweitzer, Ιστορίία της έέρευνας του βίίου του Ιησούύ, (Αθήήνα: Αρτος Ζωήής, 1982). 23R. K. Bultmann, Jesus Christ and Mythology. (New York: Scribner, 1958) R. K., Bultmann, Jesus, (Hamburg: Siebenstern, 1967). 24 E. Käsemann, "ʺDas Problem Des Historischen Jesus."ʺ ZThK 51. 2 (1954): 125-153. 25 N. Perrin, Rediscovering the Teaching of Jesus, (New York:Harper & Row, 1976). 16

attestation). Για τον Ιωάάννη την ίίδια περίίπου εποχήή δηµμοσίίευσε µμια µμελέέτη ο J. Robinson 26, ο οποίίος όόχι µμόόνο θεώώρησε το ευαγγέέλιο του Ιωάάννη ισάάξιο µμε τα συνοπτικάά απόό ιστορικήής πλευράάς, αλλάά µμάάλιστα θεωρείί πως αυτόό βασίίζεται σε πηγέές προγενέέστερες των υπολοίίπων. Περίίοδος της τρίίτης αναζήήτησης Σε αυτήήν την περίίοδο ανήήκουν πάάρα πολλοίί µμελετητέές. Αρχικάά να αναφέέρουµμε τον G. Vermes 27, ο οποίίος είίδε τον Ιησούύ ως έέναν πιστόό και χαρισµματικόό Ιουδαίίο. Ακολούύθως, ο E. P. Sanders 28 τον παρουσιάάζει ως έέναν προφήήτη που θα αποκαταστήήσει τις δώώδεκα φυλέές του Ισραήήλ, βασιζόόµμενος κυρίίως στο ευαγγέέλιο του Μάάρκου. Ο R. Horsley 29, βασίίζεται περισσόότερο σε κοινωνιολογικέές αναλύύσεις, προβάάλλοντας τον Ιησούύ ως κοινωνικόό επαναστάάτη. Παρόόλα αυτάά θεωρούύµμε αξιοπρόόσεκτες τις αναλύύσεις του σχετικάά µμε την κοινωνικήή και οικονοµμικήή κατάάσταση της Γαλιλαίίας την εποχήή του Ιησούύ. Στην ίίδια περίίπου περίίοδο άάρχισε να δραστηριοποιείίται µμια οµμάάδα 150 ερευνητώών οι οποίίοι αποτέέλεσαν το περιβόόητο σεµμινάάριο για τον Ιησούύ (The Jesus Seminar) 30, ιδρυτήής του οποίίου θεωρείίται ο Robert Funk µμαζίί µμε τον J. D. Crossan. Αυτήή η οµμάάδα είίχε ως σκοπόό να ανακαλύύψει τον ιστορικόό Ιησούύ καθορίίζοντας πολύύ αυστηράά και συγκεκριµμέένα κριτήήρια. Μάάλιστα αξίίζει να αναφερθείί πως τύύπωσαν µμε διαφορετικόό χρώώµμα, ανάάλογα µμε το πόόσο πιθανόό θεωρούύν κάάθε στίίχο απόό τα ευαγγέέλια όότι ανάάγεται στον ιστορικόό Ιησούύ, αφούύ προηγουµμέένως ψήήφιζαν για αυτόό. Ανάάµμεσα σε αυτάά συνυπολόόγιζαν και το γνωστικόό κατάά Θωµμάάν ευαγγέέλιο. Απόό το ευαγγέέλιο του Ιωάάννη θεωρούύν αυθεντικόό 26 J. A. T. Robinson, The Priority of John (Oak Park: Meyer- Stone Books, 1987 27 G. Vermes, Jesus the Jew. A Historian s Reading of the Gospels, (Philadelphia: Fortress Press, 1981) G. Vermes, The Real Jesus, Then and Now, (Minneapolis: Fortpress Press, 2010). 28 E. P. Sanders, στο ίίδιο. 29 R. A. Horsley, Jesus and the Politics of Roman Palestine, (Columbia: University of South Carolina), 2014. 30 R. W. Funk κ.άά., The Five Gospels: What Did Jesus Really Say? The Search for the Authentic Words of Jesus, (New York: Harper Collins, 1996). 17

µμόόνο έέναν στίίχο(!). Ενώώ το σεµμινάάριο για τον Ιησούύ δεν έέφερε την αναµμενόόµμενη επιτυχίία, ο J. D. Crossan 31, έένα ιδρυτικόό µμέέλους του, έέχει να παρουσιάάσει έένα µμεγάάλο συγγραφικόό έέργο σχετικόό µμε τον ιστορικόό Ιησούύ. Θεωρούύµμε αρκετάά σηµμαντικήή τη συµμβολήή του στην έέρευνα του ιστορικούύ Ιησούύ, καθώώς λαµμβάάνει υπόόψιν του τα αρχαιολογικάά ευρήήµματα και καταλήήγει πολλέές φορέές σε αξιοσηµμείίωτα συµμπεράάσµματα, που ακόόµμα και αν δεν γίίνονται πάάντα αποδεκτάά, τουλάάχιστον προάάγουν την έέρευνα. O D. Flusser 32, προβάάλει ιδιαίίτερα την ιουδαϊκήή παιδείία του Ιησούύ. Επίίσης, εκτιµμώώντας τα ευαγγέέλια καταλήήγει πως ο Ιωάάννης δεν µμπορείί να είίναι ιστορικάά αξιόόπιστος για µμια βιογραφίία του Ιησούύ. ΈΈτερος σπουδαίίος µμελετητήής τoυ ιστορικούύ Ιησούύ ο J. P. Meier 33, ο οποίίος µμε το πεντάάτοµμο έέργο του A marginal Jew κάάνοντας εξαντλητικήή πολλέές φορέές χρήήση διαφόόρων κριτηρίίων, θεωρείί πως ο Ιησούύς περιθωριοποιήήθηκε εξαιτίίας της διδασκαλίίας του. Στον ίίδιο µμεθοδολογικόό τρόόπο εργασίίας παραπλήήσια κινείίται και ο N. T. Wright 34, µμε σοβαρήή και µμετρηµμέένη γραφήή τοποθετείί και ερµμηνεύύει τον Ιησούύ εντόός του ιουδαϊκούύ πλαισίίου, σεβόόµμενος την παράάδοση της εκκλησίίας. Μας προκαλείί εντύύπωση πως ο Wright αναφέέρει όότι βασίίστηκε στους συνοπτικούύς και όόχι στον Ιωάάννη, καθώώς του φάάνηκε δύύσκολο να ασχοληθείί µμε κάάτι που δεν είίναι συνηθισµμέένος. O B. Malina 35, επιµμέένει πως θα πρέέπει να δίίνουµμε πλέέον έέµμφαση στις κοινωνικέές επιστήήµμες ώώστε βάάσει των κειµμέένων να κατανοήήσουµμε το περιβάάλλον του Ιησούύ. Με τη µμελέέτη του πράάγµματι ανοίίγονται 31 J. D. Crossan, The Historical Jesus: The Life of a Mediterranean Jewish Peasant, (New York: Harper Collins, 1993) J. D. Crossan, Jesus: A Revolutionary Biography, (New York: Harper Collins, 2009). 32 D, Flusser, Jesus, (Jerusalem: The Magnes Press, The Hebrew University, 2001). 33 J. P. Meier, A Marginal Jew: Rethinking the Historical Jesus, ABRL 5 τόόµμ. (New York: Yale University Press, 1991-2016) 34 Ν. Τ. Wright, Christian Origins and the Question of God, 3 τόόµμ. (Minneapolis: Fortress Press, 1992-2003). N. T. Wright, Simply Jesus: A New Vision of Who He Was, What He Did, and Why He Matters, (New York: HarperOne, 2011.) 35 B. Malina, The Social World of Jesus and the Gospels, (London: Routledge, 1996). 18

ερµμηνευτικοίί δρόόµμοι. Η P. Fredriksen 36, παρόότι δεν αρνείίται την υψηλήή χριστολογίία του τετάάρτου ευαγγελίίου, πιστεύύει πως στις διηγήήσεις του Πάάθους αυτόό αποτελείί αξιόόπιστο µμάάρτυρα, ενώώ για τα υπόόλοιπα γεγονόότα προτιµμάά τους συνοπτικούύς, οι οποίίοι δεν θυσιάάζουν την ιστορικόότητα των διηγήήσεων για χάάρη της θεολογίίας. Στη συνέέχεια ο J. D. G. Dunn 37, ο οποίίος σε όόλα του τα έέργα υπεραµμύύνεται της προφορικήής παράάδοσης. Αναγνωρίίζει µμεν πως ο Ιωάάννης κινείίται πάάνω σε διαφορετικέές προφορικέές παραδόόσεις σε σχέέση µμε τους συνοπτικούύς, ωστόόσο θεωρείί πως πρέέπει να χρησιµμοποιείίται συµμπληρωµματικάά, δίίνοντας προβάάδισµμα στις πηγέές που αξιοποιούύν τα υπόόλοιπα τρίία ευαγγέέλια. Σηµμαντικόός σταθµμόός για τη µμελέέτη τόόσο του τετάάρτου ευαγγελίίου αλλάά όόσο και του ιστορικούύ Ιησούύ θεωρούύµμε τις µμελέέτες του P. N. Anderson 38, καθώώς αναδεικνύύει την ιστορικήή αξιοπιστίία των µμαρτυριώών του Ιωάάννη. Μαζίί µμε τον Μάάρκο τα θεωρείί ισάάξια ευαγγέέλια για τη µμελέέτη του ιστορικούύ Ιησούύ, χαρακτηρίίζοντάάς τα µμε την έέκφραση bi- optic gospels, παραµμερίίζοντας πολλέές φορέές τον Ματθαίίο και τον Λουκάά. Επίίσης, αποτελείί συνεκδόότης του τρίίτοµμου έέργου John, Jesus and History, το οποίίο αναδεικνύύει πτυχέές της ιστορικόότητας του Ιωάάννη σε σχέέση µμε τον ιστορικόό Ιησούύ. Η A.- J. Levine 39, στο βιβλίίο της για τον ιστορικόό Ιησούύ χρησιµμοποιείί τον Ιωάάννη ως πηγήή εξίίσου αξιόόπιστη µμε τα υπόόλοιπα κείίµμενα. Το ίίδιο και ο R. Bauckham 40, ο οποίίος εξετάάζοντας χωρίία του κατάά Ιωάάννην πιστεύύει στη ιστορικήή αξιοπιστίία του ευαγγελίίου καθώώς και τη χρησιµμοποίίησήή του ως πηγήή για τη µμελέέτη του ιστορικούύ Ιησούύ. Ο D. M. Smith 41, µμας αναφέέρει πως ο Ιωάάννης είίναι ιστορικάά αξιόόπιστος, δεν θα πρέέπει όόµμως να τον συγκρίίνουµμε µμε τους συνοπτικούύς, 36 P. Fredriksen, From Jesus to Christ. The Origins of the New Testament Images of Jesus, (New Haven: Yale University Press, 1988) 37 J.D.G. Dunn, Christianity in the Making, 3 τόόµμ. (Grand Rabids: Eerdmans, 2003-2016). 38 P.N. Anderson, The Fourth Gospel and the Quest for Jesus (London: T&T Clark, 2006). 39 A.- J. Levine, The Misunderstood Jew. The Church and the Scandal of the Jewish Jesus, (New York: HarperCollins, 2006). 40 R. Bauckham, The Testimony of the Beloved Disciple: Narrative, History, and Theology in the Gospel of John (Grand Rapids: Baker Academic, 2007). 41 D. M. Smith, The Fourth Gospel in Four Dimensions (Columbia: University of South Carolina Press, 2008). 19

καθώώς βασίίζεται σε διαφορετικέές παραδόόσεις, θέέση που έέχει αναπτύύξει και ο J. D. G. Dunn. O M. Casey 42 συγγράάφοντας περίί τις 600 σελίίδες για τον ιστορικόό Ιησούύ, αφιερώώνει µμόόνο 10 σελίίδες στο ευαγγέέλιο και αυτόό για να αναφέέρει πως το τέέταρτο ευαγγέέλιο είίναι έένα υπέέροχο κείίµμενο, αλλάά για την κατανόόηση της εξέέλιξης της εκκλησίίας και όόχι για τον ιστορικόό Ιησούύ καθώώς είίναι ιστορικάά µμη αξιόόπιστο. Απεναντίίας όόµμως ο J. Charlesworth 43, του οποίίου η συµμβολήή στην έέρευνα είίναι καθοριστικήή, πιστεύύει πως ο τέέταρτος ευαγγελιστήής πρέέπει να λαµμβάάνεται σοβαράά υπόόψιν απόό τους ερευνητέές, καθώώς η µμαρτυρίία του τεκµμαίίρεται ως υπολογίίσιµμη τόόσο απόό την εξέέταση των κειµμέένων, όόσο και σε συνδυασµμόό µμε τα αρχαιολογικάά ευρήήµματα. O αρχαιολόόγος S. Gibson 44, όόντας επικεφαλήής ήή εργαζόόµμενος σε πολλέές αρχαιολογικέές ανασκαφέές στο Ισραήήλ, αναλύύοντας τα αρχαιολογικάά ευρήήµματα µμας παρέέχει πληροφορίίες που µμας φέέρνουν, αφενόός κοντύύτερα στον ιστορικόό Ιησούύ και αφετέέρου δε, αναδεικνύύουν πολλέές πτυχέές του ευαγγελίίου του Ιωάάννη. ΆΆλλη µμίία αρχαιολογικήή µμελέέτη για τον Ιησούύ είίδε το φως της δηµμοσιόότητας την ίίδια χρονιάά µμε τον S. Gibson. Πρόόκειται για το τελευταίίο έέργο του B. Pixner 45, ο οποίίος έέχοντας ζήήσει για πολλάά χρόόνια στο Ισραήήλ, συµμµμετέέχοντας παράάλληλα σε ανασκαφέές ήή επισκεπτόόµμενος τοποθεσίίες που θεωρούύσε πως αναφέέρονται στα ευαγγέέλια, καταθέέτει την άάποψήή του. Μας προξέένησε εντύύπωση ο τρόόπος που χειρίίζεται τα κείίµμενα, δεν απορρίίπτει κανέένα, ούύτε δίίνει προβάάδισµμα ήή προτεραιόότητα σε κάάποιο. Απλώώς προσπαθείί βάάσει των αρχαιολογικώών ευρήήµματων να τα συνδυάάσει µμεταξύύ τους ώώστε να προσφέέρει την αντιπροσωπευτικόότερη εικόόνα για τον ιστορικόό Ιησούύ. Σε πολλάά σηµμείία τα καταφέέρνει, άάλλοτε πάάλι όόχι. Αν και οι απόόψεις του είίναι 42 M. Casey, Jesus of Nazareth. An Independent Historian s Account of His Life and Teaching, (London: T&T Clark International, 2010). 43 Μεταξύύ άάλλων J. H. Charlesworth, The Historical Jesus in the Fourth Gospel: A Paradigm Shift?, JSHJ 8 (2010) 3 46 J. Charlesworth έέκδ., Jesus and Archaeology (Grand Rapids: William B. Eerdmans, 2006) J. Charlesworth έέκδ., John and Qumran, (London: Geoffrey Chapman, 1972). 44 S. Gibson, Οι τελευταίίες Ηµμέέρες του Ιησούύ, Με βάάση τα Αρχαιολογικάά ευρήήµματα, µμτφ. Σ. Δεσπόότης (Αθήήνα: Ουρανόός, 2010). 45 B. Pixner, Paths of the Messiah, and Sites of the Early Church from Galilee to Jerusalem. Jesus and Jewish Christianity in Light of Archaeological Discoveries, έέκδ. R. Riesner, (San Francisco: Ignatius Press, 2010). 20

ελκυστικέές, δυστυχώώς µμε τα µμέέχρι τώώρα αρχαιολογικάά στοιχείία, παραµμέένουν υποθέέσεις. ΈΈνα όόµμορφο και ευανάάγνωστο βιβλίίο για τον ιστορικόό Ιησούύ προσέέφερε ο Ιρανόός και µμουσουλµμάάνος ερευνητήής Ρ. ΆΆσλαν 46, περιγράάφοντας ιδιαίίτερα γλαφυράά την κοινωνικο- οικονοµμικήή κατάάσταση της εποχήής του Ιησούύ. Την ίίδια περίίοδο κυκλοφόόρησε το βιβλίίου του διακεκριµμέένου φυσικούύ C. J. Humphreys 47, ο οποίίος προσπαθείί διεπιστηµμονικάά να ανιχνεύύσει το ηµμερολογιακόό πρόόβληµμα του Πάάσχα και του τελευταίίου δείίπνου του Ιησούύ µμε τους µμαθητέές του. Αυτόός εξετάάζει και τα τέέσσερα ευαγγέέλια απόό κοινούύ προσπαθώώντας να τα εναρµμονίίσει δίίχως να θεωρείί το ευαγγέέλιο του Ιωάάννη ήήσσονος ιστορικήής σηµμασίίας. Απεναντίίας να αναφέέρουµμε το τελευταίίο βιβλίίο, του ειδικούύ στα θέέµματα για τον ιστορικούύ Ιησούύ, B. Pitre 48, ο οποίίος ασχολούύµμενος µμε το τελευταίίο δείίπνο του Ιησούύ µμε τους µμαθητέές του, συζητώώντας µμεν, απορρίίπτοντας δε τις θέέσεις του C. J. Humphreys, µμας καταθέέτει αρκετάά απόόλυτα την άάποψήή του, πως αν και η έέρευνα πλέέον τείίνει να δίίνει προβάάδισµμα στην ιστορικόότητα των πληροφοριώών του Ιωάάννη, τουλάάχιστον για το Πάάθος, παρόόλα αυτάά θα πρέέπει να εγκαταλειφθείί η τάάση αυτήή και να στραφούύµμε στους συνοπτικούύς. ΌΌπως είίδαµμε τα τελευταίία χρόόνια στην έέρευνα αρχίίζει να αποκτάά ο Ιωάάννης περισσόότερο έέδαφος σε σχέέση µμε το παρελθόόν. Καθοριστικήής σηµμασίίας, κατάά την άάποψη µμας, αποτελείί για την επανεκτίίµμηση του ευαγγελίίου η συµμβολήή της αρχαιολογίίας. ΌΌσα αναφέέραµμε παραπάάνω είίναι δηλωτικάά της έέρευνας για τον ιστορικόό Ιησούύ στη ξενόόγλωσση βιβλιογραφίία. Στη χώώρα µμας δεν υπάάρχει το ίίδιο ενδιαφέέρον για τον ιστορικόό Ιησούύ, παρόόλα αυτάά όόµμως έέχουν δηµμοσιευτείί ορισµμέένες µμελέέτες και άάρθρα που εξετάάζουν το θέέµμα. 46 Ρ. ΆΆσλαν, Ο Ζηλωτήής. Ο Βίίος του Ιησούύ του Ναζωραίίου, µμτφ. ΆΆ. Παπασταύύρου, (Αθήήνα Πατάάκη, 2015). Πρβλ. τη κριτικήή επίί της αγγλικήής εκδόόσεως του βιβλίίου, Σ. Δεσπόότη, κριτικήή στο The Life and Times of Jesus of Nazareth του R. Aslan, ΔΒΜ 30 (2012): 105-107. 47 C. J. Humphreys, H ηµμέέρα που Σταυρώώθηκε ο Ιησούύς. Ανασυνθέέτοντας τις τελευταίίες ηµμέέρες του Πάάθους, µμτφ. Α. Κλήήµμη, επιµμ. Μ. Γκουτζιούύδης, (Θεσσαλονίίκη: Μέέθεξις, 2016). 48 B. Pitre, Jesus and the Last Supper, (Grand Rapids: William B. Eerdmans, 2015). 21

Χρονολογικάά πρώώτος ασχολήήθηκε ο Γ. Παπαµμιχαήήλ 49 και λίίγο αργόότερα ο Π. Τρεµμπέέλας 50, αµμφόότεροι όόµμως µμε απολογητικήή σκοπιάά θέέλοντας τα τονίίσουν τη θεανδρικόότητα του προσώώπου του Ιησούύ. Παραπλήήσια έέργα αλλάά µμεταγενέέστερα παρουσίίασαν ο Λ. Διαµμαντόόπουλος 51 και ο Δ. Μαγκριώώτης 52. Κυρίίαρχη θέέση κατέέχει ο καθηγητήής Σ. Αγουρίίδης 53, ο οποίίος µμε κάάποιες µμελέέτες, άάρθρα και µμεταφράάσεις επιχειρείί να ενηµμερώώσει, να συζητήήσει και να καταθέέσει τη δικήή του συµμβολήή απόό ορθόόδοξης ερµμηνευτικήής µματιάάς στη έέρευνα για τον ιστορικόό Ιησούύ. Κατάά την περίίοδο που αρχίίζει την ενασχόόλησήή του µμε τον ιστορικόό Ιησούύ ο Αγουρίίδης έέχουµμε τη µμελέέτη του Π. Ανδριόόπουλου 54, ο οποίίος εξετάάζει τα δεδοµμέένα της έέρευνας κατάά την εποχήή εκείίνη, δίίνοντας έέµμφαση στη γερµμανόόφωνη βιβλιογραφίία, προσθέέτοντας συνάάµμα την ορθόόδοξη κριτικήή µματιάά κυρίίως όόµμως σε θέέµματα ερµμηνευτικήής των κειµμέένων. Ακολούύθως το 1983 ο Π. Βασιλειάάδης 55, ο οποίίος 49 Γ. Παπαµμιχαήήλ, Ο Ιησούύς Χριστόός ως ιστορικόόν πρόόσωπον, 2 η έέκδ. (Αθήήναις: Τύύποις "ʺΕρµμούύ"ʺ, 1923). 50 Π. Ν. Τρεµμπέέλα, Ιησούύς ο απόό Ναζαρέέτ, (Αθήήναις: Εκδοτικόός οίίκος η "ʺΖωήή"ʺ, 1928). 51 Λ. Διαµμαντόόπουλου, Ιησούύς ο Χριστόός: ως ιστορικήή προσωπικόότης (Αθήήναι: Σωτήήρ, 1978). 52 Δ. Μαγκριώώτη, Ο Χριστόός και η σύύγχρονος σκέέψις, (Αθήήναι, 1948). 53 Σ. Αγουρίίδη, Η ιστορίία της έέρευνας για τον ιστορικόό Ιησούύ (Πορτραίίτα του Ιησούύ), στο Ερµμηνευτικήή των ιερώών κειµμέένων. Προβλήήµματα - Μέέθοδοι Εργασίίας στην Ερµμηνείία των Γραφώών, 2η έέκδ, (Αθήήνα: ΆΆρτος Ζωήής, 2000), 276-321 Σ. Αγουρίίδη, Η αναζήήτηση του ιστορικούύ Ιησούύ απο τη νεόότερη ευρωπαϊκήή σκέέψη, ΔΒΜ 5 (1986): 5-22 Σ. Αγουρίίδη, Ο Ιησούύς στα Συνοπτικάά Ευαγγέέλια, στο Δοκίίµμια στις Ρίίζες του Χριστιανισµμούύ, (Αθήήνα: ΈΈννοια, 2005), 9-45 E. Trocmé, Ο Ιησούύς απο τη Ναζαρέέτ όόπως τον είίδαν όόσοι τον γνώώρισαν, µμτφ. Σ. Αγουρίίδη - Π. Λιαλιάάτση, ΒΑΜ 7, (Αθήήνα: Κέέντρο Βιβλικώών Μελετώών ΆΆρτος Ζωήής, 1983) J. Jeremias, Ο Ιησούύς και το Ευαγγέέλιόό του, µμτφ. Σ. Αγουρίίδη, ΒΑΜ 8, (Αθήήνα: Κέέντρο Βιβλικώών Μελετώών ΆΆρτος Ζωήής, 1984). Για µμια κριτικήή παρουσίίαση της συµμβολήής του Αγουρίίδη για τη µμελέέτη του ιστορικούύ Ιησούύ Βλ. Χ. Ατµματζίίδη, Ο Καθηγητήής Σάάββας Αγουρίίδης και η έέρευνα για τον ιστορικόό Ιησούύ, στο Καινοδιαθηκικάά, Critical Approaches to the Bible II, (Θεσσαλονίίκη: Ostracon, 2014), 169-195. 54 Π. Ανδριόόπουλου, Το Πρόόβληµμα του Ιστορικούύ Ιησούύ εν τη συγχρόόνω ερµμηνευτικήή της Κ.Δ. υπόό το φως της θεολογίίας Κυρίίλλου Αλεξανδρείίας, (Αθήήνα: 1975). 55 Π. Βασιλειάάδη, Βιβλικήή Κριτικήή και Ορθοδοξίία, στο Βιβλικέές Ερµμηνευτικέές Μελέέτες, ΒΒ 6, (Θεσσαλονίίκη: Π. Πουρναράά, 1988), 54-70. 22

εξετάάζοντας τη βιβλικήή κριτικήή των κειµμέένων αναφέέρεται στην έέρευνα του ιστορικούύ Ιησούύ και του χειρισµμούύ των κειµμέένων µμε βάάση τις ερµμηνευτικέές µμεθόόδους που ακολούύθησαν οι ερευνητέές. Αρκετάά χρόόνια αργόότερα ο Ι. Καραβιδόόπουλος 56 ασχολείίται µμε την τρίίτη κυρίίως αναζήήτηση της έέρευνας για τον ιστορικόό Ιησούύ. Την ίίδια περίίπου χρονιάά ο Ε. Γκίίκας 57 εκδίίδει έένα βιβλίίο για τον ιστορικόό Ιησούύ, το οποίίο όόµμως στην ουσίία αποτελείί µμια πρόόχειρη βιογραφίία του Χριστούύ, βασιζόόµμενη στα όόσα αναφέέρουν οι ευαγγελικέές διηγήήσεις. Κάάτι ανάάλογο βέέβαια παρουσίίασε και ο Γ. Πατρώώνος 58, λίίγα χρόόνια νωρίίτερα, σαφέέστατα όόµμως µμε καλύύτερες και πιστόότερες στα ευαγγέέλια ερµμηνείίες. Πλέέον τα τελευταίία χρόόνια ο Χ. Ατµματζίίδης 59 παρουσιάάζει αρκετέές µμελέέτες, έέχοντας ως θέέµμα τον ιστορικόό Ιησούύ, είίτε καλύύπτοντας και αναλύύοντας ενδελεχώώς την ιστορίία της έέρευνας, είίτε εξετάάζοντας και διερευνώώντας συγκεκριµμέένες απόόψεις για τον ιστορικόό Ιησούύ. Τέέλος, να αναφέέρουµμε δύύο πρόόσφατα άάρθρα που δηµμοσιεύύτηκαν στη χώώρα µμας. Το έένα είίναι του γνωστούύ καθηγητήή της Θεολογικήής Σχολήής της Τυβίίγγης O. Hofius 60, ο οποίίος εξετάάζει την έέρευνα του ιστορικούύ Ιησούύ ως θεολογικόό πρόόβληµμα, τονίίζοντας εσφαλµμέένες τοποθετήήσεις των ερευνητώών και δίίνοντας έέµμφαση κυρίίως στη διπλήή φύύση του Χριστούύ ως Θεούύ και ως ανθρώώπου. Το δεύύτερο άάρθρο του Δ. Γκίίκα 61 το οποίίο 56 Ι. Καραβιδόόπουλου, Η Τρίίτη Αναζήήτηση του Ιστορικούύ Ιησούύ, στο Βιβλικέές Μελέέτες Γ, ΒΒ 28, (Θεσσαλονίίκη: Π. Πουρναράά, 2004), 240-259. 57 Ε. Γκίίκα, Ο Χριστόός Ιησούύς, Μύύθος ήή Πραγµματικόότητα;, (Αθήήνα: Εκδόόσεις ΈΈλλην, 2003). 58 Γ. Πατρώώνου, Η Ιστορικήή Πορείία του Ιησούύ, Απόό τη Φάάτνη ως το Κενόό Μνηµμείίο, 2η επανέέκδοση (Αθήήνα: Δόόµμος, 1997). 59 Χ. Ατµματζίίδη, The Historical Jesus: State of Research and Methodological Questions from an Orthodox Perspective, στο Καινοδιαθηκικάά, Critical Approaches to the Bible II, (Θεσσαλονίίκη: Ostracon, 2014),313-341 Χ. Ατµματζίίδη, Ο Καθηγητήής Σάάββας Αγουρίίδης και η έέρευνα για τον ιστορικόό Ιησούύ, στο Καινοδιαθηκικάά, Critical Approaches to the Bible II, (Θεσσαλονίίκη: Ostracon, 2014), 169-195 Χ. Ατµματζίίδη, Ἰησοῦς ἦν [γάάρ] παραδόόξων ἔργων ποιητήής. Η εξορκιστικήή δραστηριόότητα του Ιησούύ - Περιπτωσιολογίία και νοηµματοδόότηση, στο Καινοδιαθηκικάά, Critical Approaches to the Bible II, (Θεσσαλονίίκη: Ostracon, 2014), 157-167. 60 Ο. Hofius, To ερώώτηµμα περίί του Ιστορικούύ Ιησούύ ως θεολογικόό πρόόβληµμα, ΔΒΜ 30 (2012): 60-85. 61 Δ. Γκίίκα, Ο Ιησούύς ως Ιστορικόό Πρόόσωπο, Ιστορικάά Θέέµματα 143 (2014): 70-85. 23

είίναι και χρονολογικάά το πλέέον πρόόσφατο στην ελληνικήή βιβλιογραφίία προχωρείί σε µμια γενικήή και συνοπτικήή αναφοράά του ιστορικούύ Ιησούύ. 4. Πορείία και µμέέθοδος εργασίίας Στη παρούύσα εργασίία ασχολούύµμαστε µμε τις πληροφορίίες που αντλούύµμε απόό το ευαγγέέλιο του Ιωάάννη για τον ιστορικόό Ιησούύ µμε τη συνδροµμήή της αρχαιολογίίας. Μέέχρι πρόότινος η έέρευνα για τον ιστορικόό Ιησούύ περιοριζόόταν συνήήθως, αν όόχι, κατάά κύύριο λόόγο µμε τις πληροφορίίες που µμας παρέέχουν τα συνοπτικάά ευαγγέέλια. Πλέέον το τέέταρτο ευαγγέέλιο αρχίίζει να θεωρείίται απόό πολλούύς ως πηγήή ισάάξια των συνοπτικώών καθώώς διασώώζει πολλέές µμοναδικέές πληροφορίίες, οι οποίίες επαληθεύύονται απόό την αρχαιολογικήή σκαπάάνη. Αυτέές παρουσιάάζουµμε και εµμείίς. Η εργασίία δοµμείίται σε τέέσσερα µμέέρη. Στο πρώώτο εξετάάζουµμε τα κτηριακάά συγκροτήήµματα τα οποίία αναφέέρονται απόό τον Ιωάάννη µμε συγκεκριµμέένες πληροφορίίες, οι οποίίες επαληθεύύτηκαν απόό τους αρχαιολόόγους. Για παράάδειγµμα ο ευαγγελιστήής για την κολυµμβήήθρα της Βηθεσδάά µμας αναφέέρει πως έέχει πέέντε στοέές, κάάτι που µμέέχρι πρόότινος ερµμηνευόόταν πως αποτελείί συµμβολικήή αναφοράά στην Πεντάάτευχο, ενώώ πλέέον έέρχεται η αρχαιολογίία να µμας δείίξει πως πράάγµματι αποτελούύνταν απόό πέέντε στοέές. Ακολούύθως, στο δεύύτερο κεφάάλαιο αναλύύουµμε τα ταφικάά ευρήήµματα που είίτε σχετίίζονται µμε καταστάάσεις και γεγονόότα, είίτε µμε πρόόσωπα που αναφέέρονται στο ευαγγέέλιο του Ιωάάννη. ΈΈτσι για παράάδειγµμα κάάνουµμε λόόγο για την εύύρεση του σαβάάνου που βρέέθηκε στην κοιλάάδα Εννώώµμ, το οποίίο ανάάγεται στην εποχήή του Χριστούύ και µμας δείίχνει πως η αναφοράά του Ιωάάννη σε οθόόνια αντίί σινδόόνης των συνοπτικώών δεν είίναι ουτοπικήή. Τέέλος, στο τρίίτο και τέέταρτο κεφάάλαιο ασχολούύµμαστε µμε την τοπογραφίία του Ιωάάννη. Στο µμεν τρίίτο κεφάάλαιο παρουσιάάζουµμε όόλες τις µμοναδικέές τοπογραφικέές αναφορέές του τετάάρτου ευαγγελίίου, ενώώ στο τέέταρτο τις αναφορέές που συναντώώνται και στους συνοπτικούύς. Απλώώς ο Ιωάάννης µμας παρέέχει επιπλέέον πληροφορίίες οι οποίίες επαληθεύύονται απόό την αρχαιολογικήή έέρευνα. 24

Κύύριο εργαλείίο µμας για τη παρούύσα εργασίία αποτέέλεσαν τα συµμπεράάσµματα των αρχαιολογικώών ανασκαφώών. Επίίσης, συνεπικουρικάά χρησιµμοποιήήσαµμε την ιστορικοκριτικήή µμέέθοδο προσέέγγισης των κειµμέένων. Επιπροσθέέτως, µμε τη βοήήθεια της διακειµμενικήής προσέέγγισης είίδαµμε την εξέέλιξη των θεολογικώών εννοιώών στα κείίµμενα. Τέέλος, δεν αδιαφορήήσαµμε για την αφηγηµματικήή ανάάλυση των κειµμέένων, µμια προσέέγγιση που ολοέένα και περισσόότερο χρησιµμοποιείίται για το τέέταρτο ευαγγέέλιο. Στα σηµμείία που θεωρήήσαµμε πως άάξιζε να παρουσιάάσουµμε κάάποιο συµμπέέρασµμα, το παραθέέσαµμε σε υποσηµμείίωση. Επιπλέέον, θα πρέέπει να καταστήήσουµμε σαφέές πως έέχουµμε υπόόψιν µμας τα συµμπεράάσµματα της έέρευνας 62 για το συγγραφέέα του τετάάρτου ευαγγελίίου, καθώώς και όόλη τη συζήήτηση 63 περίί της πατρόότητας της συγγραφήής του ευαγγελίίου, απλώώς για λόόγους καθαράά αναγνωστικούύς για να µμη γινόόµμαστε κουραστικοίί χρησιµμοποιούύµμε τους όόρους Ιωάάννης ήή ο ευαγγελιστήής Ιωάάννης. ΌΌλες οι παραποµμπέές της ΚΔ είίναι σύύµμφωνα µμε την 27 η κριτικήή έέκδοση των Nestle- Aland 64, ενώώ οι παραποµμπέές της ΠΔ σύύµμφωνα µμε το κείίµμενο των Ο σύύµμφωνα µμε την κριτικήή έέκδοση του Rahlfs 65. Επίίσης, όόταν αναφερόόµμαστε στο τέέταρτο ευαγγέέλιο παραπέέµμπουµμε απευθείίας σε στίίχο ήή κεφάάλαιο παραλείίποντας τη συντοµμογραφίία του βιβλίίου (Ιω), ενώώ σε οποιαδήήποτε άάλλη παραποµμπήή βιβλικούύ χωρίίου σηµμειώώνουµμε τη συντοµμογραφίία του βιβλίίου σύύµμφωνα µμε τις συντοµμογραφίίες της ΕΒΕ. Οι παραποµμπέές στις ραβινικέές γίίνονται απόό την έέκδοση του Neusner 66 για τη Μισνάά, ενώώ απο την έέκδοση του Epstein 67 για το 62 Βλ. D.A., Desilva, An Introduction to the New Testament: contexts, methods and ministry, (InterVasity Press, 2004), 391-393. 63 K. L. Schmidt, John, WBC 36, (Texas: Word Books, 1987), lxvi- lxxv. 64 Καινήή Διαθήήκη, έέκδ. K. Aland- J. Karavidopoulos- C. M. Martini- B. M. Metzger, Nonum Testamentum, 27η έέκδ., (Stuttgart, 1998). 65 Παλαιάά Διαθήήκη, έέκδ. Α. Rahlfs, Septuaginta, (Stuttgart, 1965). 66 Μισνάά, έέκδ. J. Neusner, The Mishnah: A New Translation, (New Heaven: Yale University Press, 1988). 67 Ταλµμούύδ, έέκδ. I. Epstein, Hebrew- English Edition of the Babylonian Talmud µμτφ. M. Simon (London: Soncino Press, 1963). 25

Ταλµμούύδ. Τέέλος, όόλες οι συντοµμογραφίίες βιβλίίων και περιοδικώών ακολουθούύν τη δεύύτερη έέκδοση του The SBL Handbook of Style 68. 68 B. J. Collins, B. Buller και J. F. Kutsko έέκδ., The SBL Handbook of Style for Biblical Studies and Related Disciplines, 2η έέκδ., (Atlanta: SBL Press, 2014). 26

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΚΤΗΡΙΑΚΑ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΑ 1. Η Κολυµμβήήθρα της Βηθεσδάά Στο 5 ο κεφάάλαιο του κατάά Ιωάάννην και µμάάλιστα στους πρώώτους στίίχους 2-9, ο Ιησούύς βρίίσκεται στα Ιεροσόόλυµμα. Συγκεκριµμέένα ο ευαγγελιστήής τον τοποθετείί στην προβατικήή κολυµμβήήθρα ήή αλλιώώς στα εβραϊκάά Βηθζαθάά. Το όόνοµμα ακριβώώς της κολυµμβήήθρας δεν έέχει καθοριστείί, καθώώς υπάάρχουν διάάφορες µμαρτυρίίες στα χειρόόγραφα. Συγκεκριµμέένα, συναντάάµμε τις εξήής παραλλαγέές: Βηθσαϊδάά 69, Βηθεσδάά 70 και Βηθζαθάά 71. Θεωρείίται πιθανόό πως προτιµμήήθηκε περισσόότερο η ονοµμασίία Βηθεσδάά, χάάριν της συσχέέτισήής της µμε το θαύύµμα του παραλυτικούύ σε συνδυασµμόό µμε την ερµμηνείία του ονόόµματος ως σπίίτι του ελέέους 72. Μέέχρι την ανακάάλυψη των χειρογράάφων του Κουµμράάν δεν είίχαµμε κάάποιο στοιχείίο για αυτόόν τον χώώρο. Σύύµμφωνα µμε τους ειδικούύς, τα κείίµμενα του Κουµμράάν χρονολογούύνται απόό τον 2 ο π.χ. αιώώνα µμέέχρι τον 1 ο µμ.χ 73. Στα χειρόόγραφα αυτάά όόµμως, υπάάρχει και έένα χάάλκινο ειλητάάριο 74 το λεγόόµμενο Copper Scroll ήή 3Q15. Συγκεκριµμέένα το εν λόόγω ειλητάάριο χρονολογείίται 75 περίίπου το 50-100 µμ.χ. Στο κείίµμενο που 69 Σηµμαίίνει το σπίίτι του ψαράά και εµμφανίίζεται στον πάάπυρο P 66, P 75, στο Βατικανόό κώώδικα, στη Βουλγάάτα, στον Τερτυλλιανόό κ.α 70 Σηµμαίίνει το σπίίτι του ελέέους, εµμφανίίζεται µμεταξύύ άάλλων στον Αλεξανδρινόό Κώώδικα, στον Παλίίµμψηστο του Εφραίίµμ του Σύύρου, σε βυζαντινάά λεξιονάάρια, και σε αρκετούύς εκκλησιαστικούύς συγγραφείίς και πατέέρες, ενώώ προτιµμάάται απόό τις εκδόόσεις ESV, KJV, NAS, NIV, NKJ, EBE κ.άά. 71 Σηµμαίίνει το σπίίτι των ελαιώών και εµμφανίίζεται µμεταξύύ άάλλων στο Σιναϊτικόό κώώδικα, στο Βέέζα και στον Ευσέέβιο. Προτιµμάάται απόό την κριτικήή έέκδοση των Nestle- Aland. 72 J. F. Strange, BETH- ZATHA, ABD, 1:700-701. 73 Βλ. Δ. Καϊµμάάκη, Τα Χειρόόγραφα του Κουµμράάν και η Θεολογίία τους, (Θεσσαλονίίκη: Βάάνιας, 2004), 44-45. 74 Βλ. Σ. Αγουρίίδη, Γ. Γρατσέέα, (επιµμ.), Τα χειρόόγραφα της Νεκρήής Θάάλασσας, (Αθήήνα: ΆΆρτος Ζωήής, 2013), 387-389. 75 Robert R. Cargill, On the Insignificance and the Abuse of the Copper Scroll, http://www.bibleinterp.com/opeds/copper.shtml, προσπελάάστηκε 02/09/2016. 27

αναγράάφεται σε αυτόό στην στήήλη 11 στο στίίχο 11 βλέέπουµμε την αναφοράά σε µμια κιστέέρνα, στα Ιεροσόόλυµμα, µμε το όόνοµμα Beth Esdatain 76, πρόόκειται για την εν λόόγω κολυµμβήήθρα που εξετάάζουµμε. Η κολυµμβήήθρα βρίίσκεται βόόρεια του Ναούύ κοντάά στο Ναόό της Αγίίας ΆΆννης 77 και στο οχυρόό Αντωνίία. Αποτελείίται απόό δύύο δεξαµμενέές σε κάάθε πλευράά της οποίίας υπήήρχε και µμια στοάά, 4 δηλαδήή, καθώώς και µμια ενδιάάµμεσα τους. ΈΈτσι έέχουµμε πέέντε στοέές, όόπως αναφέέρει και το ευαγγέέλιο πέέντε στοάάς ἔχουσα 5:2. Την ίίδια πληροφορίία µμας παρέέχει και ο Ωριγέένης ἔχουσαν πέέντε στοάάς µμετὰ γὰρ τὰς ἐν κύύκλῳ τεσσάάρας µμέέσην εἶχεν ἑτέέραν 78. Ο Gibson µμετάά απόό πολύύχρονη ανασκαφήή στο συγκεκριµμέένο σηµμείίο κατέέληξε µμετάά βεβαιόότητας 79 στο συµμπέέρασµμα πως η κολυµμβήήθρα της Βηθεσδάά αποτελείί τελετουργικόό λουτρόό (mikveh) 80. Βρέέθηκαν σκαλοπάάτια τα οποίία οδηγούύσαν εντόός της νόότιας δεξαµμενήής. ΆΆξιο να σηµμειωθείί πως τα σκαλοπάάτια υπήήρχαν και στις δύύο πλευρέές της, έέτσι συµμπέέρανε ο Gibson πως τα µμεν οδηγούύσαν εντόός, ενώώ τα δε εκτόός της κολυµμβήήθρας. Αυτόό εξυπηρετούύσε κατάά τη προσέέλευση µμεγάάλου αριθµμόό Ιουδαίίων, έέτσι ώώστε να µμη συνωστίίζονται και να εξέέρχονται απόό διαφορετικήή κλίίµμακα 76 F. G. Martinez, The Dead Sea Scrolls Translated The Qumran Texts in English, (Michigan: Brill, 1996), 463. 77 Α.- J. Levine και M. Z. Brettler εκδ., The Jewish Annotated New Testament, (Oxford: University Press, 2011), 168. 78 Ωριγέένη, Αποσπάάσµματα στο Ευαγγέέλιο του Ιωάάννη, 61,8. 79 Υπάάρχουν βέέβαια και αντιρρήήσεις στα συµμπεράάσµματα αυτάά, αλλάά αποτελούύν µμειοψηφίία µμεταξύύ των ερευνητώών. Κάάποιοι ερευνητέές συγχέέουν τα θεραπευτήήρια που δηµμιουργήήθηκαν µμετάά την ίίδρυση της Αιλίίας Καπιτωλίίνας σε αντικατάάσταση της Ιερουσαλήήµμ το 132-135 µμ.χ. µμε την κολυµμβήήθρα του Σιλωάάµμ βλ. U. C. von Wahlde, Archaeology and John s Gospel, στο Jesus and Arcaeology, έέκδ. J. Charlesworth, (Grand Rapids: William B. Eerdmans, 2006), 565 Πρβλ. S. M. Bryan., Power In The Pool: The Healing of the Man at Bethesda and Jesus violation of the Sabbath (JN. 5:1 18), TynBul 54.2 (2003): 7-22. 80 Για τη λειτουργίία και τη χρήήση της δεξαµμενήής βλ. S. Gibson, Οι τελευταίίες ηµμέέρες του Ιησούύ, (Αθήήνα: Ουρανόός, 2010), 145-151. 28