ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ- ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ

Πρόγραµµα Life-Φύση 2004 ράσεις προστασίας των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην νήσο Κρήτη ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ- ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ Οµάδα Περιβάλλοντος Ινστιτούτο Αστικής και Αγροτικής Κοινωνιολογίας Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών Ιούνιος 2005

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. - Περίληψη 5 - Abstract 5 1. Εισαγωγή 6 2. Κοινωνικο- Οικονοµική µελέτη των υπό έρευνα περιοχών 7 3. Η οικολογική σηµασία των συγκεκριµένων περιοχών 17 4. Εναλλακτικές προτάσεις και προοπτικές 24 4α. Τουρισµός στην Ελλάδα 24 4β. Οικοτουρισµός και τουρισµός σε Προστατευόµενες Περιοχές Μία λύση για την τοπική κοινωνία αλλά και για το εθνικό τουριστικό προϊόν 4γ. Ο τουρισµός στην Κρήτη, το Νοµό Χανίων και οι προοπτικές που προσφέρουν τα Μεσογειακά Εποχικά Λιµνία 27 31 4δ. Αγροτικός τοµέας Η αγροτική παραγωγή στη χώρα 4ε. Αγροτική παραγωγή και περιβαλλοντική συνιστώσα Σκέψεις και «καλές πρακτικές» 4στ. Η αγροτική παραγωγή στην Κρήτη και το Νοµό Χανίων και οι ευκαιρίες που προσφέρουν τα Μεσογειακά Εποχικά Λιµνία. 33 37 41 5. Προσέλκυση χρηµατοδοτικών πόρων. 43 5α. ΘΗΣΕΑΣ 43 5β. Γ ΚΠΣ 44 5γ. ΚΠΣ 47 2

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 49 Ν.3274/04 Απόφαση ΚΕΠ 78 Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς (ΕΣΠΑ) 2007-2013 Πίνακες 3

Πρόγραµµα Life-Φύση 2004 ράσεις προστασίας των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην νήσο Κρήτη ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ Ερευνητική Οµάδα Στην ερευνητική οµάδα συµµετείχαν: - Γκέκας Ράλλης, ρ. Οικονοµολόγος - Παναγιωτόπουλος Ανδρέας, Κοινωνιολόγος - Σπανοδήµου Σταυρούλα, Κοινωνιολόγος - Τσακίρης Κων/νος, Οικονοµολόγος -Περιφερειολόγος 4

Περίληψη Η κοινωνικο- οικονοµική διερεύνηση καταδεικνύει τις δυνατότητες που υπάρχουν για την αξιοποίηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων. Παράλληλα, προσπαθεί να περιγράψει τις συνθήκες µέσα από τις οποίες θα µπορούσαν, τα ιδιαίτερα αυτά περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά, να αποτελέσουν πόλους έλξης χρηµατοδοτικών πόρων τόσο από την Ελλάδα όσο και από την Ευρώπη. Το σηµαντικό συµπέρασµα που εξάγεται είναι ότι τα Μεσογειακά Εποχικά Λιµνία µπορούν να αποτελέσουν το εφαλτήριο για µία άλλη ανάπτυξη της περιοχής. Μία ανάπτυξη που θα συνδυάζει την προστασία του περιβάλλοντος µε την αύξηση του τοπικού εισοδήµατος και την ενδυνάµωση του τοπικού κοινωνικού ιστού. Abstract The social- economic exploration demonstrates the possibilities that exist for the exploitation of Mediterranean Temporary Ponds. At the same time, it tries to describe the conditions through which particularly, these environmental characteristics could constitute poles of attraction of financial resources from Greece and from Europe. The important conclusion that is exported is that the Mediterranean Temporary Ponds can constitute the vaulting horse for another growth of region. A growth that will combine the protection of the environment with the increase of local income and the intensification of the local social web. 5

1. Εισαγωγή. Οι ευρύτερες περιοχές των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων έχουν ιδιαίτερα κοινωνικά, οικονοµικά και οικολογικά χαρακτηριστικά. Η διερεύνηση των ιδιαιτεροτήτων αυτών αποσκοπεί αφενός µεν στην καλύτερη υλοποίηση του προγράµµατος µέσω της συνεργασίας µε τους τοπικούς φορείς και αφετέρου στην προσπάθεια ένταξης των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στα συγκριτικά πλεονεκτήµατα της περιοχής. Η διερεύνηση που ακολουθεί καταδεικνύει τις δυνατότητες που υπάρχουν για την αξιοποίηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων προς την κατεύθυνση της τουριστικής ανάπτυξης και της αγροτικής πολιτικής. Παράλληλα προσπαθεί να περιγράψει τις συνθήκες µέσα από τις οποίες θα µπορούσαν, τα ιδιαίτερα αυτά περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά, να αποτελέσουν πόλους έλξης χρηµατοδοτικών πόρων τόσο από την Ελλάδα όσο και από την Ευρώπη. Το σηµαντικό συµπέρασµα που εξάγεται είναι ότι τα Μεσογειακά Εποχικά Λιµνία µπορούν να αποτελέσουν την ειδοποιό διαφορά για µία άλλη ανάπτυξη της περιοχής. Μία ανάπτυξη που θα συνδυάζει την προστασία του περιβάλλοντος µε την αύξηση του τοπικού εισοδήµατος και την ενδυνάµωση του τοπικού κοινωνικού ιστού. Για να πραγµατοποιηθεί όµως αυτή η ανάπτυξη απαιτείται ο τοπικός πληθυσµός να υιοθετήσει την πολιτική αυτή και να προβάλλει και να επεκτείνει τους στόχους αλλά και τις δράσεις του προγράµµατος. Παράλληλα, η Τοπική Αυτοδιοίκηση να πάρει πρωτοβουλίες και µέτρα που θα υποστηρίζουν και θα προωθούν τις επιχειρηµατικές και γενικότερες αναπτυξιακές πρωτοβουλίες που θα λαµβάνονται από ιδιώτες ή µαζικούς φορείς προς αυτή την κατεύθυνση. 6

2.Κοινωνικο- Οικονοµική µελέτη των υπό έρευνα περιοχών Η κοινωνικό- οικονοµική µελέτη που ακολουθεί γίνεται µε βάση δευτερογενή στοιχεία. Σκοπεύει να αναδείξει τη δυναµικότητα αλλά και τα προβλήµατα των περιοχών, τις κοινωνικές και οικονοµικές ιδιαιτερότητες και τα «κρυφά» συγκριτικά πλεονεκτήµατα που η έρευνα επιδιώκει να αποκαλύψει και να προτείνει την αξιοποίηση τους. Απογραφή Πληθυσµών 8.000 7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 1991 2001 Ανατολικού Σελίνου Ινναχωρίου Γεωργιουπόλεως Κισσάµου Γαύδου Από το παραπάνω γράφηµα παρατηρείται ότι οι δήµοι Ανατολικού Σελίνου και Ιναχωρίου όπως επίσης και η κοινότητα Γαύδου, µεταξύ 1991 και 2001 παρουσιάζουν µείωση πληθυσµού. Αντίθετα οι δήµοι Γεωργιουπόλεως και κυρίως ο δήµος Κισσάµου παρουσιάζουν όχι µόνο τάσεις συγκράτησης του πληθυσµού αλλά και αισθητή αύξηση. 160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0 Έκταση ΟΤΑ Ινναχωρίου Κισσάµου Γαύδου Ανατολικού Σελίνου Γεωργιουπόλεως 7

Οι δήµοι Ιναχωρίου, Κισσάµου και Ανατολικού Σελίνου έχουν σχετικά µεγάλη έκταση. Αντίθετα ο δήµος Γεωργιοπούλεως αν και είναι ο δεύτερος πληθυσµιακά δήµος παρουσιάζει πολύ µεγάλη πληθυσµιακή πυκνότητα. Ο πληθυσµός των ηµοτικών ιαµερισµάτων των τεσσάρων ΟΤΑ στην απογραφή του 2001 παρουσιάζεται στον παρακάτω πίνακα ήµος Κισσάµου 7.453..Κισσάµου 4.056..Γραµβουσής 839..Καλαθενών 191..Καλλεργιανών 332..Κουκουναράς 109..Λουσακιών 430..Πλατάνου 1 1.264..Πολυρρηνίας 110..Σηρικαρίου 122 ήµος Ιναχωρίου 1.178..Έλους 292..Αµυγδαλοκεφαλίου 115..Βάθης 163..Βλάτους 177..Κάµπου 163..Κεφαλίου 128..Περιβολίων Κισσάµου 39..Στροβλών 101 ήµος Γεωργιουπόλεως 2.414..Κουρνά 885..Γεωργιουπόλεως 772..Καλαµιτσίου Αµυγδαλίου 300..Καστέλλου 151..Φυλακής 306 Κοινότητα Γαύδου 81 Κ..Γαύδου 81 ήµος Ανατολικού Σελίνου 1.205..Καµπανού 189..Επανωχωρίου 349..Ροδοβανίου 274..Σκάφης 113..Σούγιας 208..Τεµενίων 72 Παρατηρείται ότι όλοι οι ΟΤΑ αποτελούνται από µικρά ηµοτικά ιαµερίσµατα µε πληθυσµό µικρότερο των 1.000 κατοίκων. Εξαίρεση αποτελεί ο δήµος Κισσάµου. Ιδιαίτερα τα τέσσερα δηµοτικά διαµερίσµατα στα διοικητικά όρια των οποίων 1 Οι γραµµοσκιασµένες εγγραφές των πινάκων αντιπροσωπεύουν περιοχές στις οποίες απαντώνται τα Μεσογειακά Εποχικά Λιµνία του προγράµµατος. 8

ανήκουν οι υπό εξέταση περιοχές χαρακτηρίζονται από το µικρό τους πληθυσµιακό µέγεθος. Η πληθυσµιακή πυραµίδα 0-14 15-24 25-39 40-54 55-64 65-79 80 ετών και άνω ΗΜΟΣ ΚΙΣΣΑΜΟΥ 18% 13% 24% 16% 10% 14% 4% ΗΜΟΣ ΙΝΑΧΩΡΙΟΥ 9% 9% 13% 15% 16% 28% 10% ΗΜΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 18% 14% 24% 16% 9% 15% 4% ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΓΑΥ ΟΥ 12% 6% 22% 28% 10% 16% 5% ΗΜΟΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΣΕΛΙΝΟΥ 11% 9% 15% 15% 13% 31% 7% ΝΟΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ 17% 14% 24% 19% 10% 13% 4% ΚΡΗΤΗ 17% 15% 23% 19% 10% 13% 4% Παρατηρείται ότι όλοι σχεδόν οι ΟΤΑ εκτός από τον δήµο Κισσάµου, παρουσιάζουν µία σχετική γήρανση στον πληθυσµό τους. Το πρόβληµα είναι ιδιαίτερα έντονο στους δήµους Ιναχωρίου και Ανατολικού Σελίνου. Άντρες Γυναίκες. Κισσάµου 3.842 3.611..Κισσάµου 2.082 1.974..Γραµβουσής 423 416..Καλαθενών 94 97..Καλλεργιανών 157 175..Κουκουναράς 54 55..Λουσακιών 217 213..Πλατάνου 693 571..Πολυρρηνίας 57 53..Σηρικαρίου 65 57. Ιναχωρίου 617 561..Έλους 153 139..Αµυγδαλοκεφαλίου 53 62..Βάθης 88 75..Βλάτους 94 83..Κάµπου 87 76..Κεφαλίου 64 64..Περιβολίων Κισσάµου 20 19..Στροβλών 58 43. Γεωργιουπόλεως 1.246 1.168..Κουρνά 467 418..Γεωργιουπόλεως 410 362..Καλαµιτσίου Αµυγδαλίου 149 151..Καστέλλου 59 92..Φυλακής 161 145 Κοινότητα Γαύδου 49 32 Κ..Γαύδου 49 32. Ανατολικού Σελίνου 589 616..Καµπανού 91 98..Επανωχωρίου 179 170 9

..Ροδοβανίου 134 140..Σκάφης 56 57..Σούγιας 99 109..Τεµενίων 30 42 Παρά το ότι στο σύνολο της Ελληνικής επικράτειας οι γυναίκες είναι περισσότερες από τους άντρες αυτό παρατηρείται µόνο στην περίπτωση του δήµου Αν. Σελίνου. Στα υπό µελέτη όµως ηµοτικά ιαµερίσµατα οι άντρες υπερτερούν πληθυσµιακά των γυναικών. ιάρθρωση του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού Πρωτογενής τοµέας ευτερογενής τοµέας Τριτογενής τοµέας Σύνολο χώρας 15% 23% 62% Κ. Γαύδου 56% 18% 26%. Κισσάµου 41% 22% 37%. Ιναχωρίου 69% 12% 20%. Γεωργιουπόλεως 37% 18% 45%. Αν Σελίνου 67% 4% 30% Παρατηρείται ότι πρόκειται ουσιαστικά για αγροτικούς δήµους που ασχολούνται και λίγο µε τον τουρισµό. Οικονοµικώς ενεργοί Άνεργοι Οικονοµικώς µη ενεργοί Κ. Γαύδου 37 2 42 Κ..Γαύδου 37 2 42. Κισσάµου 2.859 269 4.325..Κισσάµου 1.542 139 2.375..Γραµβουσής 313 31 495..Καλαθενών 64 3 124..Καλλεργιανών 124 2 206..Κουκουναράς 30 4 75..Λουσακιών 125 59 246..Πλατάνου 579 27 658..Πολυρρηνίας 40 0 70..Σηρικαρίου 42 4 76. Ιναχωρίου 357 31 790..Έλους 95 2 195..Αµυγδαλοκεφαλίου 29 10 76..Βάθης 48 5 110..Βλάτους 57 7 113..Κάµπου 42 0 121..Κεφαλίου 31 6 91 10

..Περιβολίων Κισσάµου 14 1 24..Στροβλών 41 0 60. Γεωργιουπόλεως 933 149 1.332..Κουρνά 357 54 474..Γεωργιουπόλεως 320 44 408..Καλαµιτσίου Αµυγδαλίου 97 12 191..Καστέλλου 39 11 101..Φυλακής 120 28 158. Ανατολικού Σελίνου 398 14 793..Καµπανού 50 3 136..Επανωχωρίου 131 6 212..Ροδοβανίου 73 3 198..Σκάφης 36 0 77..Σούγιας 82 2 124..Τεµενίων 26 0 46 Παρά το ότι εµφανίζονται µικρά σχετικά ποσοστά ανεργίας θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη έµφαση στους µη ενεργούς οικονοµικά πολίτες. Το ποσοστό τους είναι πολύ µεγάλο και αυτό οφείλεται αφενός µεν στα ηλικιωµένα άτοµα που είναι εκτός παραγωγής αφετέρου δε στις γυναίκες- νοικοκυρές οι οποίες, σύµφωνα µε την ΕΣΥΕ δεν προσµετρώνται στον οικονοµικά ενεργό πληθυσµό, αλλά αποτελούν µία σηµαντική παραγωγική δύναµη της περιοχής «εν υπνώσει». ιάρθρωση κτιρίων αποκλειστικής χρήσης Κατοικίες Εκκλησίες - Μοναστήρια Ξενοδοχεία Εργοστάσια - Εργαστήρια Σχολικά κτίρια Καταστήµατα - Γραφεία Σταθµοί Αυτοκινήτων (πάρκινγ) Σύνολο Χώρας 77% 1% 1% 1% 0% 3% 0% 0% 17% Κρήτη 75% 2% 2% 1% 1% 4% 0% 0% 16% Κ. Γαύδου 27% 9% 4% 0% 1% 13% 0% 0% 47%. Κισσάµου 81% 3% 1% 1% 1% 5% 0% 0% 10%. Ιναχωρίου 72% 6% 0% 0% 1% 3% 0% 0% 18%. Γεωργιουπόλεως 62% 3% 12% 1% 1% 5% 0% 0% 17%. Αν. Σελίνου 73% 10% 1% 1% 1% 4% 0% 0% 11% Νοσοκοµεία, Κλινικές κλπ. Άλλες χρήσεις 11

Από τον παραπάνω πίνακα προκύπτει η τουριστική κατεύθυνση του δήµου Γεωργιουπόλεως. ιαθέτει την πιο αξιόλογη, τουλάχιστον από άποψη ποσότητας, ξενοδοχειακή υποδοµή. Αξιοµνηµόνευτο είναι το µεγάλο ποσοστό των εκκλησιών- µοναστηριών στην περιοχή που είναι τουλάχιστον τριπλάσιο από τον εθνικό µέσο όρο. Χρήση κατοικιών ως Αποκλειστική ή Μικτή Αποκλειστική Χρήση Μικτή Μικτή κύρια Μικτή δευτερεύουσα Κοινότητα Γαύδου 45 0 0 Κ..Γαύδου 45 0 0 Καστρίον,το 12 0 0 Άµπελος,η 3 0 0 Βατσιανά,τα 8 0 0 Γαυδοπούλα,η (νησίς) 1 0 0 Καραβέ,η 8 0 0 Φώκια,η 13 0 0 ήµος Κισσάµου 2.621 382 63..Κισσάµου 987 208 28 Κίσσαµος,ο 939 208 28 Κουνουπίτσα,η 21 0 0 Πύργος,ο 27 0 0..Γραµβουσής 339 46 4 Άγιος Γεώργιος,ο 36 13 2 Αζογυράς,ο 17 1 0 Γραµβουσά,η 48 9 0 Ζερβιανά,τα 32 7 1 Καλυβιανή,η 51 5 1 Καρεφιλιανά,τα 41 2 0 Νέον Χωρίον,το 38 5 0 Πιπεριανά,τα 17 0 0 Τράχηλος,ο 44 4 0 Φουρνάδος,ο 15 0 0..Καλαθενών 74 42 0 Καλάθεναι,αι 74 42 0..Καλλεργιανών 162 11 6 Καλλεργιανά,τα 44 1 0 Άγιος Αντώνιος,ο 51 3 6 Βαρδιανά,τα 11 0 0 άφνη,η 6 2 0 Κάµπος,ο 19 5 0 Μαρεδιανά,τα 31 0 0 12

..Κουκουναράς 102 15 1 Κουκουναρά,η 49 6 0 Τσικαλαριά,τα 12 6 0 Χαρχαλιανά,τα 23 3 1 Χορευτιανά,τα 18 0 0..Λουσακιών 288 9 2 Λουσακιαί,αι 90 6 0 Γαλουβάς,ο 22 0 1 Ζαχαριανά,τα 70 0 0 Μεράδα,η 54 2 1 Μετόχιον,το 17 0 0 Φτερόλακκα,τα 35 1 0..Πλατάνου 530 20 18 Πλάτανος,ο 388 16 4 Άνω Σφηνάριον,το 7 0 0 Καβούσιον,το 18 0 0 Λιµενίσκος,ο 29 0 10 Σφηνάριον,το 62 3 0 Φαλασαρνά,τα 26 1 4..Πολυρρηνίας 89 15 0 Πολυρρηνία,η 55 7 0 Γρηγοριανά,τα 15 5 0 Κάτω Παλαιόκαστρον,το 19 3 0..Σηρικαρίου 50 16 4 Σηρικάριον,το 18 5 3 Κιολιανά,τα 8 0 0 Κωστογιάννηδες,οι 16 3 0 Σινενιανά,τα 8 8 1 ήµος Ιναχωρίου 944 167 22..Έλους 108 58 1 Έλος,το 60 35 1 Λίµνη,η 38 13 0 Λούχιον,το 10 10 0..Αµυγδαλοκεφαλίου 191 1 4 Αµυγδαλοκεφάλιον,το 56 0 0 Κεραµωτή,η 46 1 0 Λιβάδια,τα 89 0 4..Βάθης 254 4 1 Βάθη,η 101 0 0 Μονή Χρυσοσκαλιτίσσης,η 96 4 1 Πλοκαµιανά,τα 46 0 0 Τζιτζιφιά,η 11 0 0..Βλάτους 65 51 1 Βλάτος,το 47 30 1 Ρογδιά,η 18 21 0..Κάµπου 120 3 4 13

Κάµπος,ο 46 2 0 Μελισσιά,η 19 0 0 Μπερπαθιανά,τα 28 0 3 Πλαγιά,η 27 1 1..Κεφαλίου 128 6 10 Κεφάλιον,το 27 6 7 Αερινός,ο 10 0 1 Θεοδωριανά,τα 12 0 0 Παππαδιανά,τα 66 0 2 Φελεσιανά,τα 13 0 0..Περιβολίων Κισσάµου 29 21 0 Περιβόλια,τα 29 21 0..Στροβλών 49 23 1 Στροβλές,αι 30 19 0 Αλιγοί,οι 19 4 1 ήµος Γεωργιουπόλεως 954 203 84..Κουρνά 269 114 28 Παραλία Κουρνά,η (τ.καβρός,ο) 61 36 25 Κουρνά,η 208 78 3..Γεωργιουπόλεως 245 61 38 Γεωργιούπολις,η 88 54 28 Ασπρουλιάνοι,οι 45 2 2 Κάβαλλος,ο 28 2 0 Μαθές,ο 24 1 3 Μουρίον,το 60 2 5..Καλαµιτσίου Αµυγδαλίου 223 5 7 Καλαµίτσιον Αµυγδάλιον,το 122 0 4 Εξώπολις,η 101 5 3..Καστέλλου 100 1 1 Κάστελλος,ο 70 1 1 Μεταµόρφωση,η 7 0 0 Πάτηµα,το 23 0 0..Φυλακής 117 22 10 ράµια,τα 83 19 10 Φυλακή,η 34 3 0 ήµος Ανατολικού Σελίνου 499 420 33..Καµπανού 13 114 1 Καµπανός,ο 0 103 1 Μαράλια,τα 13 11 0..Επανωχωρίου 94 150 2 Επανωχώριον,το 15 53 0 Αγία Ειρήνη,η 4 37 2 14

Πρινές,ο 23 36 0 Σελινιώτικος Γύρος,ο 48 3 0 Τσισκιανά,τα 4 21 0..Ροδοβανίου 208 7 2 Ροδοβάνιον,το 67 6 1 Αγριλές,ο 28 1 0 Καµάρια,τα 35 0 0 Λιβάδα,η 28 0 1 Μάζα,η 50 0 0..Σκάφης 8 98 0 Σκάφη,η 0 40 0 Αργαστήριον,το 4 25 0 Πέρα Σκάφη,η 4 33 0..Σούγιας 91 50 27 Σούγια,η 13 15 24 Κουστογέρακον,το 42 13 1 Λιβαδάς,ο 27 0 0 Μονή,η 9 22 2..Τεµενίων 85 1 1 Τεµένια,τα 42 1 1 Παππαδιανά,τα 13 0 0 Στράτοι,οι 30 0 0 Από τον παραπάνω πίνακα παρατηρείται ότι µόνο στη Γεωργιούπολη και στα Φαλάσαρνα παρατηρούνται να υπάρχουν δεύτερες κατοικίες. Σχολεία στην περιοχή Ονοµασία ΟΤΑ Νηπιαγωγεία ηµοτικά Γυµνάσια Ενιαία Λύκεια ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΓΑΥ ΟΥ 1 1 0 0 ΗΜΟΣ ΚΙΣΣΑΜΟΥ 6 7 2 1 ΗΜΟΣ ΙΝΑΧΩΡΙΟΥ 1 2 0 0 ΗΜΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 3 2 0 0 ΗΜΟΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΣΕΛΙΝΟΥ 1 1 0 0 Παρατηρείται ότι στην περιοχή λειτουργεί µόνο ένα λύκειο (ΤΕΕ) στο δήµο Κισσάµου. 15

Μαθητές και προσωπικό απασχολούµενο στην εκπαίδευση. Μαθητές Εκπαιδευτικοί Λοιπό προσωπικό Λοιπό προσωπικό Σύνολο χώρας 1405218 107234 15356 10964 Κρήτη 20370 1658 191 117 ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΓΑΥ ΟΥ 5 2 0 0 ΗΜΟΣ ΚΙΣΣΑΜΟΥ 1443 156 13 6 ΗΜΟΣ ΙΝΑΧΩΡΙΟΥ 20 4 0 0 ΗΜΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 239 15 5 1 ΗΜΟΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΣΕΛΙΝΟΥ 34 2 2 0 Παρατηρείται ότι υπάρχει ένα αξιόλογος αριθµός εκπαιδευτικών που θα µπορούσε να συµµετέχει στην προβολή και στη διάδοση του προγράµµατος. Επίσης τα 1700 παιδιά που σπουδάζουν στις διάφορες εκπαιδευτικές βαθµίδες θα µπορούσαν να αποτελέσουν φορείς προβολής του προγράµµατος και συνεχιστές του. Η κοινωνικό-οικονοµική έρευνα κατέδειξε ότι οι υπό µελέτη περιοχές παρουσιάζουν τα κοινά προβλήµατα µε το σύνολο της Ελληνικής επαρχίας έχουν όµως ορισµένες πολύ σηµαντικές ιδιαιτερότητες. ύο από τους πέντε ΟΤΑ π.χ. παρουσιάζουν τα τελευταία χρόνια δηµογραφική αύξηση. Ιδιαίτερα οι δήµοι Κισσάµου και Γεωργιουπόλεως διαθέτουν ποσοστό ατόµων στις παραγωγικές ηλικίες µεγαλύτερο από το µέσο εθνικό όρο. Σηµαντικό επίσης συµπέρασµα είναι ότι το µεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσµού είναι οικονοµικά ανενεργοί. Αυτό σηµατοδοτεί κατάσταση στασιµότητας αλλά επίσης και δυνατότητες ταχείας αναπτυξιακής λειτουργίας χωρίς την ανάγκη µεταφοράς προσωπικού. Τέλος, ο αριθµός των παιδιών αλλά και των εκπαιδευτών αποτελεί µία κρίσιµη µάζα ατόµων που εάν εµπλακούν στο πρόγραµµα η συµµετοχή τους θα προκαλέσει πολλαπλασιαστικά αποτελέσµατα. 16

3.Η οικολογική σηµασία των συγκεκριµένων περιοχών Είναι πάρα πολύ σηµαντικό εκτός από τις κοινωνικό- οικονοµικές ιδιαιτερότητες της περιοχής να αναδειχθούν και τα οικολογικά χαρακτηριστικά της. Ο συνδυασµός των δύο αυτών προσεγγίσεων αποτελεί τη βάση µίας αποτελεσµατικής προοπτικής προς την πλευρά της βιώσιµης ανάπτυξης. 1. ράπανο (Βορειοανατολικές ακτές ) Παραλία Γεωργιούπολη Λίµνη Κουρνά 2 ΚΩ ΙΚΟΣ : GR4340010 ΕΜΒΑ ΟΝ : 4,430,51 ΚΩ ΙΚΟΣ NUTS GR 434 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ : Κρήτη ΝΟΜΟΣ: Χανιά ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ: Προτεινόµενος Τόπος Κοινοτικής Σηµασίας ΤΥΠΟΙ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΟΙ ΣΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ 92/43/ΕΟΚ ΚΩ ΙΚΟΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑ 1130 Εκβολές ποταµών 1160 Αβαθείς κολπίσκοι και κόλποι 2120 Κινούµενες θίνες της ακτογραµµής µε AMMOPHILA ARENARIA 2220 Θίνες µε Euphorbia terranica 3170 Μεσογειακά εποχικά τέλµατα 3260 Η επιπλεύουσα βλάστηση υδροχαρών φυτών (βατραχίωδη) των ποταµών στους πρόποδες των βουνών και στις πεδιάδες 3290 Ποταµοί της Μεσογείου µε περιοδική ροή 5310 Συστάδες δάφνης 5330 Όλοι οι τύποι : Θερµοµεσογειακές και προστεπικές λόχµες : διαπλάσεις ή σχηµατισµοί ή θαµνώδεις φυτοκοινωνίες µε euphorbia dendroides, διάσπαρτοι υποβαθµισµένοι πουρναρότοποι 5420 Φρύγανα sarcopoterium spinosum 6420 Μεσογειακοί λειµώνες µε υψηλές πόες και βούρλα 8210 Χασµοφυτική βλάστηση βραχώδων πράνων /Ασβεστόφιλες υποδιαιρέσεις 8310 Σπήλαια των οποίων δεν γίνεται τουριστική εκµετάλλευση 2 Τα περιβαλλοντικά οικολογικά δεδοµένα που παρουσιάζονται στην συγκεκριµένη µελέτη προέρχονται από την βάση δεδοµένων του καταλόγου Natura 2000 17

92c0 92D0 άση πλάτανου της Ανατολής Παρόχθια δάση στοές της θέρµης Μεσογείου και της Νοτιο- υτικής Ιβηρικής χερσονήσου 9310 άση µε Quercus brachyphylla στην Κρήτη 9340 άση µε Quercus ilex 9370 Φοινικοδάση του Phoenix ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ 92/43/ΕΟΚ Rhinolophus ferrum equinum Rhinolophus hipposideros ΕΡΠΕΤΑ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ 92/43/ΕΟΚ Carreta carreta Elaphe situla Maurremus caspica ΦΥΤΑ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ 92/43/ ΕΟΚ Origanum dictamnus Phoenix theophrasti ΕΡΓΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΥΛΟΠΟΙΗΘΕΙ Ή ΥΛΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΜΕΣΑ Ή ΚΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΙΤΛΟΣ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΕΝΑΡΞΗ ΛΗΞΗ Managenment and protection of the threateded biotopes of Western Crete with ecotopes and priority species. Life Nature Οργάνωση για την ανάπτυξη της υτικής Κρήτης 1995 1999 ιαχείρηση και προστασία απειλούµενων βιότοπων υτικής Κρήτης προτεραιότητας Life Ο.Α..Υ.Κ Παν. Κρήτης, ΜΑΙΧ, Κοινότητες Βάθης γραµβούσας, Αγίας Γεωργιούπολης, Ασωµάτου 1996 1997 18

ΖΩΝΕΣ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ ΤΙΤΛΟΣ : Καθορισµός Ζ.Ο.Ε. περιοχής των κοινοτήτων Καλαµίτσι Αµυγδάλι, Μάζης, Γεωργιούπολης, Κουρνά, Φυλακής, Καστέλου και Επισκοπής Νοµοθεσία: ΦΕΚ. 211/ 90 2. Ήµερη & Άγρια Γραµβούσα Τιγάνι & Φαλασάρνα- Ποντικονήσι, Ορµός Λιβάδι Βίγλια ΚΩ ΙΚΟΣ: GR 4340001 ΕΜΒΑ ΟΝ: 5,781,30 ΚΩ ΙΚΟΣ NUTS: GR 434 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ : ΚΡΗΤΗ ΝΟΜΟΣ : ΧΑΝΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ : Προτεινόµενος τόπος κοινοτικής σηµασίας ΤΥΠΟΙ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΟΙ ΣΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ 92/43/ΕΟΚ ΚΩ ΙΚΟΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑ 1110 Αµµοσύρσεις που καλύπτονται διαρκώς από θαλάσσιο νερό µικρού βάθους 1120 Εκτάσεις θαλάσσιου βυθού µε βλάστηση 1170 Ύφαλοι 1240 Απόκρηµνες βραχώδεις ακτές µε βλάστηση στην Μεσόγειο 1410 Μεσογειακά αλίπεδα 2110 Υποτυπώδεις κινούµενες θίνες 2250 Λόγχες των παραλιών µε αρκεύθους 3170 Μεσογειακά εποχικά τέλµατα 5330 Όλοι οι τύποι : Θερµοµεσογειακές και προστεπικές λόχµες : διαπλάσεις ή σχηµατισµοί ή θαµνώδεις φυτοκοινωνίες Euphorbia dendroides, διάσπαρτοι, υποβαθµισµένοι πουρναρότοποι 5420 Φρύγανα Sarcopoterium spinosum 6420 Μεσογειακοί λειµώνες µε υψηλές πόες και βούρλα 8210 Χασµοφυτική βλάστηση βραχώδων πράνων /Ασβεστόφιλες υποδιαιρέσεις 92d0 Παρόχθια δάση στοές της θέρµης Μεσογείου και της Νοτιο- υτικής Ιβηρικής χερσονήσου 9320 άση µε Olea Ceratonia ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ 79/409/ΕΟΚ Monachus monachus 19

ΦΥΤΑ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ 92/43/ΕΟΚ Anthemis glaberrima 3. Νήσος Ελαφόνησος και παράκτια θαλάσσια ζώνη ΚΩ ΙΚΟΣ : GR 43400002 ΕΜΒΑ ΟΝ: 271,79 ΚΩ ΙΚΟΣ NUTS : GR 434 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ : Κρήτη ΝΟΜΟΣ : Χανιά ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ : Προτεινόµενος Τόπος Κοινοτικής Σηµασίας ΤΥΠΟΙ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΟΙ ΣΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ 92/43/Ε.Ο.Κ. ΚΩ ΙΚΟΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑ 1110 Αµµοσύρσεις που καλύπτονται διαρκώς από θαλάσσιο νερό µικρού βάθους 1170 Ύφαλοι 1240 Απόκρηµνες βραχώδεις ακτές µε βλάστηση στην Μεσόγειο 2120 Κινούµενες θίνες της ακτογραµµής µε Ammophila arenaria 5330 Όλοι οι τύποι : Θερµοµεσογειακές και προστεπτικές λόχµες διαπλάσεις ή σχηµατισµοί ή θαµνώδεις φυτοκοινωνίες µε Εuphorbia dendroides, διάσπαρτοι, υποβαθµισµένοι πουρναρότοποι ΦΥΤΑ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ 2 92/43/ Ε.Ο.Κ. Androcymbium rechingeri Origanum dictamnus Phoenix theophrasti 20

ΕΡΓΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΥΛΟΠΟΙΗΘΕΙ Ή ΥΛΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΜΕΣΑ Ή ΚΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΙΤΛΟΣ Managenment and protection of the threatened biotopes of western Crete with ecotopes and priority species ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ LIFE- NATURE ΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΥΤΙΚΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΕΝΑΡΞΗ 1995 ΛΗΞΗ 1999 Αξιοποίηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων Αγίων Θεοδώρων Χρυσοσκαλιτίσσας Π.Ε.Π. /νση ηµοσίων έργων ιαχείριση και προστασία απειλούµενων βιότοπων υτικής Κρήτης µε οικοτόπους και είδη προτεραιότητας LIFE Ο.Α. /Υ/Κ Παν Κρήτης ΜΑΙΧ, Κοινότητες Βάθης, Γραµβούσας, Αγίας Γεωργιούπολης, Ασωµάτου 1996 1997 4. Νήσοι Γαύδος και Γαυδοπούλα ΚΩ ΙΚΟΣ : GR 4340013 ΕΜΒΑ ΟΝ : 6,290,59 ΚΩ ΙΚΟΣ NUTS: GR 434 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ: ΚΡΗΤΗ ΝΟΜΟΣ : ΧΑΝΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ : ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟΣ ΤΟΠΟΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΑΛΛΕΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΝΟΤΙΟ ΥΤΙΚΗ ΓΑΥ ΟΣ ΚΑΙ ΓΑΥ ΟΠΟΥΛΑ ΚΩ ΙΚΟΣ : GR 4340023 ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΥ : ΕΙ ΙΚΗ ΖΩΝΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΕΠΙΚΑΛΥΨΗ : 2,261,00% 21

ΤΥΠΟΙ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΟΙ ΣΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ 92/43/Ε.Ο.Κ ΚΩ ΙΚΟΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑ 1120 Εκτάσεις θαλάσσιου βυθού µε βλάστηση 1170 Ύφαλοι 1240 Απόκρηµνες ακτές µε βλάστηση στη Μεσόγειο 1310 Μονοετής βλάστηση µε Salicornia και άλλα είδη των λασπωδών και αµµωδών ζωνών 2110 Υποτυπώδεις κινούµενες θίνες 2250 Λόχµες των παράλιων µε αρκεύθους 3170 Μεσογειακά εποχικά τέλµατα 3290 Ποταµοί της Μεσογείου µε περιοδική ροή 5210 ιαπλάσεις Αρκεύθων 5420 Φρύγανα Sarcopoterium spinosum 6220 Ψευδοστεππα µε αγρωστώδη και µονοετή φυτά 8330 Θαλάσσια σπήλαια εξ ολοκλήρου ή κατά το ήµισυ κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας 92D0 Παρόχθια δάση στοές της θερµής Μεσογείου και της Νοτιο υτικής Ιβηρικής χερσονήσου ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ 79/409/ Ε.Ο.Κ. Monachous monachous ΕΡΠΕΤΑ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΣΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ 92/43/ Ε.Ο.Κ. Carreta carreta Mauremus caspica 22

5. Λευκά Όρη ΚΩ ΙΚΟΣ : 4340008 ΕΜΒΑ ΟΝ: 600 ΚΩ ΙΚΟΣ NUTS: GR 434 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ : ΚΡΗΤΗ ΝΟΜΟΣ : ΧΑΝΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ : ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟΣ ΤΟΠΟΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΤΥΠΟΙ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΟΙ ΣΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ΤΗΣ Ο ΗΓΙΑΣ 92/43/Ε.Ο.Κ Κωδικός Περιγραφή Οικοτόπου 1120 Εκτάσεις θαλάσσιου βυθού µε βλάστηση (Ποσειδώνιες) 1170 Υφαλοι 3170* Μεσογειακά εποχικά τέλµατα* 3290 Ποταµοί της Μεσογείου µε περιοδική ροή 4090 Ορεινά και Μεσογειακά χέρσα εδάφη µε ακανθώδεις θάµνους 5420 Φρύγανα Sarcopoterium spinosum 5430 ιαπλάσεις Κρήτης (Euphorbieto-Verbascion) 8140 Λιθώνες Βαλκανικής χερσονήσου 8310 Σπήλαια των οποίων δεν γίνεται τουριστική εκµετάλλευση 8330 Θαλάσσια σπήλαια εξ ολοκλήρου ή κατά το ήµισυ κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας 9290 άση κυπαρίσσου (Acero-Cupression) Μεσογειακά πευκοδάση µε ενδηµικά είδη πεύκων της Μεσογείου 9540 συµπεριλαµβανόµενου των Pinus mugo και Pinus leucodermis *Προστέθηκε από την οµάδα εργασίας του προγράµµατος Life-Φυση 04, MEDPONDS. Όπως προκύπτει από την παραπάνω ανάλυση οι περιοχές αυτές δεν έχουν ενταχθεί τυχαία στις περιοχές του Ευρωπαϊκού δικτύου Natura 2000. Ο οικολογικός τους πλούτος και η φυσική κληρονοµιά αποτελούν έναν αναξιοποίητο θησαυρό. Το πρόβληµα που τίθεται είναι πως αυτός ο «θησαυρός» µπορεί να αξιοποιηθεί χωρίς να υποβαθµιστεί το περιβάλλον και παράλληλα να βελτιωθεί το οικονοµικό επίπεδο και η ποιότητα ζωής του τοπικού πληθυσµού. Στα επόµενα κεφάλαια γίνεται προσπάθεια διατύπωσης σχετικών προτάσεων. 23

4.ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ 4α. Τουρισµός στην Ελλάδα Ο τουρισµός είναι ένας από τους σηµαντικότερους κλάδους της Ελληνικής Οικονοµίας. Η ανάπτυξη αλλά και οι προοπτικές- δυνατότητες του τον καθιστούν ως ένα από τους βασικούς µοχλούς µεγέθυνσης και ανάπτυξης της Ελληνικής οικονοµίας. Τα µεγέθη που αναφέρονται στον τουρισµό, τις τελευταίες τέσσερεις δεκαετίες παρουσιάζουν εντυπωσιακή άνοδο. Οι αφίξεις αλλοδαπών τουριστών από 462.857 που ήταν το 1961 έφθασαν τα 14.018.177 το 2002, δηλαδή οι αφίξεις ξένων τουριστών τριακονταπλασιάστηκαν. Σύµφωνα µε τον Παγκόσµιο Οργανισµό Τουρισµού, η Ελλάδα καταλαµβάνει τη 15 η θέση παγκοσµίως ως χώρα υποδοχής τουριστών. Θα πρέπει να υπογραµµιστεί ότι τα τελευταία χρόνια παρουσιάζει µεγάλη αύξηση ο εσωτερικός τουρισµός. Το 25% περίπου του συνόλου των διανυκτερεύσεων καλύπτουν οι Έλληνες, εκ των οποίων οι περισσότεροι ταξιδεύουν για επαγγελµατικούς λόγους. Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι εκτός από τον αριθµό των επισκεπτών, παρά τις απώλειες που παρατηρήθηκαν σε επισκέπτες υψηλών εισοδηµατικών στρωµάτων προερχόµενους κυρίως από τη Β. Αµερική, µεγάλες αυξήσεις παρουσιάζονται και στη µέση κατά κεφαλή δαπάνη των επισκεπτών. Από 300$ ΗΠΑ που ήταν η µέση κατά κεφαλή δαπάνη των επισκεπτών τη δεκαετία του 80, αυξήθηκε στα 704$ το 2000 (ΥΠΑΝ 2000). Η συµµετοχή του τουρισµού στο ΑΕΠ υπολογίζεται στο 14,3%. Σύµφωνα µε υπολογισµούς διεθνών οργανισµών (WTTC 2004) αναµένεται η αύξηση της ζήτησης του Ελληνικού τουρισµού την περίοδο 2004-2014, να φθάσει κατά µέσο όρο στο 4,5% ετησίως. Με αυτές τις προοπτικές ο τουρισµός το 2014 θα καλύπτει το 15,7% του ΑΕΠ. Ο κλάδος όµως του τουρισµού παίζει πολύ σηµαντικό ρόλο και στο επίπεδο της απασχόλησης. Το 2004, 1 σε κάθε 6,1 θέσεις απασχόλησης ανήκε στον τουρισµό ή 16,5% του συνόλου της απασχόλησης. Το ποσοστό αυτό αναµένεται να ανέλθει το 2014 στο 19,6% του συνόλου της απασχόλησης ή 1 στις 5,1 θέσεις απασχόλησης θα ανήκει στον τουρισµό. 24

Ο αριθµός των τουριστικών κλινών την περίοδο 1961-2001 υπερδεκαπλασιάστηκε ενώ την ίδια περίοδο ο αριθµός των ξενοδοχείων πενταπλασιάστηκε. Οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου στον τουρισµό καλύπτουν το 13,7% των συνολικών επενδύσεων παγίου κεφαλαίου. Το ποσοστό αυτό, σύµφωνα πάντα µε τους διεθνείς οργανισµούς, αναµένεται να φθάσει στο 13,9% το 2014. Οι ευοίωνες προοπτικές δεν µεταφράζονται αυτόµατα και σε τουριστικό συνάλλαγµα. Η ζήτηση τουριστικών προϊόντων και υπηρεσιών είναι πολύ ελαστική και η µη ανταπόκριση στις σύγχρονες απαιτήσεις µπορεί να δηµιουργήσει ιδιαίτερα προβλήµατα. Ο Ελληνικός τουρισµός βρίσκεται µπροστά σε ένα κρίσιµο σταυροδρόµι. ιαρθρωτικές αλλαγές, επανεξέταση επιχειρηµατικών στρατηγικών, δηµιουργία σύγχρονων υποδοµών και πολιτικές προβολής και προώθησης του τουριστικού προϊόντος είναι το ζητούµενο. Τα γεγονότα της 11 ης Σεπτεµβρίου 2001 ανέδειξαν µε τον πιο τραγικό τρόπο πόσο ευπαθές είναι το τουριστικό προϊόν. Σε µία χώρα, όπως η Ελλάδα, µε µεγάλες ανελαστικές δαπάνες (δηµόσιο χρέος, µεγάλος δηµόσιος τοµέας) η στήριξη αποκλειστικά και µόνο στον τουρισµό δεν προβάλλεται ως η καλύτερη δυνατή λύση. Όµως κάτω από ορισµένες προϋποθέσεις, µπορεί να αποτελεί σηµαντικό µοχλό ανάπτυξης της χώρας. Οι µέχρι τώρα πολιτικές οδήγησαν κυρίως σε ένα µοντέλο µαζικού τουρισµού. Το µοντέλο αυτό από τα µέσα σχεδόν της δεκαετίας του 90 έχει κορεσθεί και σήµερα µπορούµε να πούµε ότι έχει εξαντλήσει τα όρια του. Χρειάζεται µία σαφής επαναδιάταξη της τουριστικής στρατηγικής, των µέσων και των δράσεων της τουριστικής πολιτικής. Σηµαντική στρατηγική επιλογή είναι το πέρασµα από τον µαζικό σε έναν επιλεκτικό τουρισµό, που προσφέρει ποικιλία διαφοροποιηµένων ποιοτικών προϊόντων. Στόχος της πολιτικής αυτής είναι να ανταποκριθεί στις σύγχρονες απαιτήσεις της τουριστικής ζήτησης και µε αυτό τον τρόπο να µπορέσει ο Ελληνικός τουρισµός να επεκταθεί σε νέες αγορές που καθορίζονται όχι µόνο γεωγραφικά (Άπω Ανατολή, Β. Αµερική) αλλά και λόγω αντικειµένου (εναλλακτικός τουρισµός). Οι αγορές αυτές έχουν µία πολύ µεγάλη δυναµική και εκφράζονται κυρίως από ανώτερα µορφωτικά και εισοδηµατικά στρώµατα. Σύµφωνα µε µελέτες ο αριθµός των Ευρωπαίων 25

τουριστών που ενδιαφέρονται για εναλλακτικό τουρισµό ξεπερνά τα 35.000.000 και έχει ένα ετήσιο ρυθµό αύξησης µεγαλύτερο του 20% (ΥΠΑΝ 2002). Σε συνδυασµό και παράλληλα µε το πρότυπο «ήλιος- θάλασσα» θα πρέπει να αναπτυχθούν και άλλες µορφές τουρισµού που θα επιµηκύνουν την τουριστική περίοδο, θα αξιοποιούν τα συγκριτικά πλεονεκτήµατα και θα διαχέουν το τουριστικό προϊόν σε όλη τη χώρα. Θα πρέπει επίσης να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή σε ορισµένες κοινωνικές κατηγορίες τουριστών, όπως οι συνταξιούχοι που καλύπτουν το 16% περίπου, του συνόλου των επισκεπτών και παρουσιάζουν πολύ δυναµικές αυξητικές τάσεις. Οι τουριστικές επενδύσεις και πολιτικές για να µπορέσουν να αποδώσουν χρειάζονται ένα καλό κοινωνικο-οικονοµικό και διεθνές περιβάλλον. Η εξοµάλυνση των σχέσεων της χώρας µε την Τουρκία αποτελεί ένα θετικό παράγοντα για τον Ελληνικό τουρισµό. Όπως επίσης σηµαντικό ρόλο έχουν να παίξουν οι σύγχρονες υποδοµές στις µεταφορές, επικοινωνίες και αστικές εξυπηρετήσεις. Η προστασία και διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος, της βιοποικιλότητας και των σηµαντικών σε Ευρωπαϊκό και παγκόσµιο επίπεδο οικοτόπων µπορούν να αποβούν κρίσιµο στοιχείο στην περαιτέρω ανάπτυξη του τουρισµού. Τέλος, οι χρηµατοδοτικές ροές, οι επενδύσεις, οι στρατηγικοί σχεδιασµοί και οι πολιτικές µπορούν να αποβούν αναποτελεσµατικές εάν δεν αλλάξουν ορισµένα κρίσιµα, καθηµερινά στοιχεία σχετικά µε τον τρόπο προσέγγισης και αντιµετώπισης του επισκέπτη. Από αυτή την άποψη σηµαντικό ρόλο έχει να παίξει η εκπαίδευση, όχι µόνο των επιχειρηµατιών και των εργαζοµένων άµεσα στον τουριστικό κλάδο αλλά και γενικότερων επαγγελµάτων (οδηγοί ταξί, αστυνοµικοί, λιµενικοί κλπ ), που σχετίζονται µε τον τουριστικό τοµέα. 26

4β.Οικοτουρισµός και τουρισµός σε Προστατευόµενες Περιοχές Μία λύση για την τοπική κοινωνία αλλά και για το εθνικό τουριστικό προϊόν. Τις τελευταίες δεκαετίες η παγκόσµια τουριστική κίνηση παρουσιάζει µία αξιοσηµείωτη αύξηση. Ο διεθνής οργανισµός τουρισµού υπολογίζει την µέση ετήσια αύξηση της τουριστικής κίνησης την περίοδο 1988-1997 σε 9% ενώ προβλέπει ότι µέχρι το 2020 η µέση ετήσια αύξηση της τουριστικής κίνησης θα είναι 4,1% ετησίως. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2010 οι διεθνείς αφίξεις παγκοσµίως αναµένεται να ξεπεράσουν το 1 δις επιβατών. Οι ρυθµοί αυτοί φυσικά δεν θα είναι σταθεροί. Επηρεάζονται από απρόβλεπτα γεγονότα όπως πχ οι τροµοκρατικές επιθέσεις. Η αύξηση πάντως του βιοτικού επιπέδου, του προσδόκιµου χρόνου και της ποιότητας ζωής, της τεχνολογίας των µέσων Οικοτουρισµός είναι η υπεύθυνη µεταφοράς και επικοινωνίας και του επίσκεψη σε φυσικές περιοχές η περιορισµού του χρόνου και του κόστους οποία συντηρεί το περιβάλλον και υποστηρίζει την ποιότητα ζωής του των µεταφορών συνάδουν στην πρόβλεψη τοπικού πληθυσµού. ότι ο τουρισµός θα εξακολουθήσει να έχει IUCN 1996 αυξητικές τάσεις παρά τις αρνητικές επιπτώσεις που µπορούν να έχουν τροµοκρατικά χτυπήµατα όπως αυτά της 11 ης Σεπτεµβρίου ή της πρόσφατης επίθεσης στο µετρό του Λονδίνου. Η αύξηση του τουριστικού ρεύµατος παγκοσµίως και ο σύγχρονος τρόπος ζωής προκάλεσε αυξηµένη ζήτηση σε εναλλακτικές µορφές τουρισµού όπως ο οικοτουρισµός ή ακόµα πιο συγκεκριµένα ο τουρισµός στις προστατευόµενες φυσικές περιοχές. Τα τελευταία δέκα χρόνια οι ταξιδιωτικές εµπειρίες σε ευαίσθητες οικολογικά και πολιτισµικά περιοχές έχουν προκαλέσει τη ζήτηση συµβατών µε το περιβάλλον και ήπιων µορφών καινοτόµων προτάσεων. εν υπάρχουν στοιχεία συστηµατικών ερευνών για την αύξηση του οικοτουριστικού ρεύµατος παγκοσµίως. Τα εµπειρικά στοιχεία πάντως κυρίως από χώρες και προστατευόµενες περιοχές οδηγούν στο συµπέρασµα µίας αλµατώδους ανάπτυξης των εναλλακτικών αυτών µορφών τουρισµού. Έρευνες πάντως έχουν δείξει ότι πάνω από το 50% του συνολικού αριθµού των τουριστών θα επιθυµούσαν, κατά τη διάρκεια της διαµονής τους, να επισκεφτούν µία περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Επιστηµονικές έρευνες επίσης προβλέπουν ότι το 2010 θα µετακινηθούν παγκοσµίως 70 εκατοµµύρια οικοτουρίστες. 27

Ο οικοτουρισµός µπορεί να προκαλέσει πολλά θετικά πολλαπλασιαστικά φαινόµενα τόσο σε περιβαλλοντικό όσο και σε κοινωνικό-οικονοµικό επίπεδο. Παράλληλα όµως επειδή λαµβάνει χώρα σε περιοχές ιδιαίτερα ευαίσθητες από την άποψη της οικολογικής ισορροπίας θα πρέπει να είναι πολύ καλά σχεδιασµένος γιατί υπάρχει κίνδυνος να εκπέσει σε µορφές µαζικού τουρισµού µε απρόβλεπτες επιπτώσεις τόσο για το οικοσύστηµα όσο και για την συνοχή του τοπικού κοινωνικού ιστού. Άτοµα υψηλού εκπαιδευτικού επιπέδου είναι συνήθως αυτά που επιζητούν δραστηριότητες σχετικές µε τη φύση και την τοπική πολιτιστική κληρονοµιά. Οι επισκέπτες αυτοί απαιτούν µία διαφορετική προσφορά υπηρεσιών στηριγµένη περισσότερο σε ποιοτικά χαρακτηριστικά και λιγότερο στο κόστος. Μία επίσης πολύ σηµαντική κατηγορία που έχει επηρεάσει πάρα πολύ την αύξηση του παγκόσµιου τουριστικού ρεύµατος είναι οι ηλικιωµένοι. Η αύξηση του µέσου χρόνου επιβίωσης και η καλύτερη ποιότητα ζωής δίνει στα ηλικιωµένα άτοµα τη δυνατότητα, αφού τις περισσότερες φορές έχουν αρκετό ελεύθερο χρόνο, να επισκέπτονται άλλα κράτη. Οι ηλικιωµένοι έχουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις τοπικές παραδόσεις όπως επίσης και για τις φυσικές και οικολογικές ιδιαιτερότητες. Λόγω όµως των φυσικών δυνατοτήτων τους θα πρέπει να τους παρέχονται στις προστατευόµενες περιοχές υπηρεσίες που συνάδουν µε την ηλικία τους. ιαφορές επίσης έχουν παρατηρηθεί και στη ζήτηση υπηρεσιών που έχουν οι άντρες και οι γυναίκες. Η θέση της γυναίκας στη σύγχρονη κοινωνία επιβάλλει πάρα πολλές φορές και τις επιλογές της. Νέες µητέρες π.χ. επιλέγουν για τόπους διακοπών φυσικά πάρκα ενώ οι συνταξιούχες ταξιδεύουν συνήθως µε τον σύντροφό τους και προτιµούν ήπιες δραστηριότητες στην προστατευόµενη περιοχή. Τα πλεονεκτήµατα του τουρισµού σε προστατευόµενες περιοχές, για την τοπική κοινωνία θα µπορούσαν να παρουσιαστούν συνοπτικά στον παρακάτω πίνακα: 28

Οικονοµικές ευκαιρίες Προστασία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονοµιάς Βελτίωση της ποιότητας ζωής Πλεονεκτήµατα από τον τουρισµό σε προστατευόµενες περιοχές Αύξηση της τοπικής απασχόλησης Αύξηση του τοπικού εισοδήµατος ιαµόρφωση συνθηκών δηµιουργία νέων τουριστικών επιχειρήσεων Ενίσχυση της τοπικής χειροτεχνίας Αύξηση των συναλλαγµατικών εισροών Βελτίωση του επίπεδου ζωής Αύξηση των τοπικών φορολογικών εσόδων Αύξηση των κεφαλαίων για τις προστατευόµενες περιοχές και την τοπική κοινωνία Προστασία της οικολογικής ισορροπίας ιατήρηση της βιοποικιλότητας Προστασία και διατήρηση των πολιτισµικών αξιών Μεταφορά των οικολογικών αξιών και των πολιτιστικών περιφερειακών προτύπων µέσω της εκπαίδευσης ηµιουργία µίας νέας γενιάς µε φιλικά προς το περιβάλλον καταναλωτικά πρότυπα Υποστήριξη ερευνητικών προγραµµάτων µε αντικείµενο τη βιώσιµη διαχείριση Βελτίωση των τοπικών υποδοµών ιδιαίτερα στις µεταφορές επικοινωνίες και τηλε-επικοινωνίες ηµιουργία προϋποθέσεων για την ανάπτυξη ίδιων πόρων στις προστατευόµενες περιοχές Προβολή αισθητικών και πνευµατικών αξιών Υποστήριξη της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για τους επισκέπτες και τον τοπικό πληθυσµό ηµιουργία ελκυστικού περιβάλλοντος Αύξηση της ανεκτικότητας στην κοινωνική, πολιτιστική και φυσική διαφορετικότητα Ενθάρρυνση της απασχόλησης µε τις τέχνες και τα γράµµατα Βελτίωση του εκπαιδευτικού επιπέδου του τοπικού πληθυσµού Ενθάρρυνση του τοπικού πληθυσµού να µάθει ξένες γλώσσες και να ανταλλάξει γνώσεις και εµπειρίες µε τους επισκέπτες. Θα πρέπει εδώ να τονιστούν ιδιαίτερα τα οφέλη που µπορεί να προκαλέσει ο τουρισµός στις προστατευόµενες περιοχές, στην τοπική κοινωνία. Έχουν διαπιστωθεί ότι σε περιοχές που εφαρµόστηκαν επιτυχηµένες µορφές τουρισµού αυξήθηκε το επίπεδο επιδόσεων στα τοπικά σχολεία, αυξήθηκε ο προσδόκιµος χρόνος ζωής, περιορίστηκε η ατµοσφαιρική ρύπανση όπως επίσης και η ρύπανση των υδατικών πόρων, βελτιώθηκε η πρόσβαση σε υπηρεσίες και αγορές και αµβλυνθήκαν οι τάσεις γεωγραφικού και κοινωνικού αποκλεισµού. 29

Ο τουρισµός στις προστατευόµενες περιοχές µπορούµε να ισχυριστούµε ότι είναι περισσότερο εξατοµικευµένος και απευθύνεται κυρίως σε µικρής κλίµακας επιχειρηµατικές δραστηριότητες. Ξενοδοχεία από 25 έως 100 κρεβάτια είναι συνήθως οι µονάδες που φιλοξενούν µικρές οµάδες επισκεπτών που ούτως ή άλλως προτιµούν τις ήπιες µορφές παρέµβασης. Στις µικρές µονάδες θα πρέπει να συµπεριληφθούν τα µικρά εστιατόρια, οι διάφοροι οδηγοί (µε άλογα, µε βάρκες, µε ποδήλατα, ταξί) οι ενοικιαστές ποδηλάτων, αυτοκινήτων, µοτοσικλετών οι χειροτέχνες. Αυτές οι υπηρεσίες παίζουν σηµαντικό ρόλο στην επιτυχία και προσφέρονται τις περισσότερες φορές από τον τοπικό πληθυσµό. Για να µπορέσει να έχει επιτυχία ένα παρόµοιο πείραµα σε προστατευόµενη περιοχή θα πρέπει να κινητοποιήσει όλες τις δυνατές δυνάµεις του τόπου. Να φέρει σε συνεργασία και να συνενώσουν τις δυνάµεις τους οι µικροί και µεσαίοι επιχειρηµατίες της περιοχής, οι ενεργοί πολίτες και οι ΜΚΟ, οι κρατικοί και αποκεντρωµένοι θεσµοί, οι τοπικοί άρχοντες και τα εξειδικευµένα τοπικά στελέχη, οι καθηγητές περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, τα παιδιά, οι γονείς και οι κηδεµόνες τους. Η συνεργασία όλων αυτών των κοινωνικών οµάδων απαιτεί µία νέα αντίληψη για την ανάπτυξη που θα συνδυάζει την περιβαλλοντική προστασία, την οικονοµική µεγέθυνση και την ενδυνάµωση της κοινωνικής συνοχής. Είναι φανερό ότι οι περιοχές αυτές µε τα ιδιαίτερα οικολογικά χαρακτηριστικά τους αλλά και την κοινωνική δυναµική θα µπορούσαν να εκµεταλλευθούν τα πλεονεκτήµατα του νέου αυτού τουριστικού κύµατος. Ιδιαίτερα στην Κρήτη µε τον έντονα προσανατολισµένο τουρισµό στο πρότυπο «ήλιος- θάλασσα» ο τουρισµός αυτός θα µπορέσει να επιµηκύνει την τουριστική περίοδο αλλά και να προσκαλέσει υψηλότερου µορφωτικού και οικονοµικού επιπέδου επισκέπτες. Παράλληλα οι χιλιάδες επισκέπτες της Κρήτης θα µπορούσαν να εµπλουτίσουν την παραµονή τους µε πληροφορίες και επισκέψεις σε χώρους ιδιαίτερα σηµαντικούς. Για να µπορέσει όµως η προοπτική αυτή να είναι βιώσιµη θα πρέπει να σχεδιαστεί πολύ καλά, να ληφθούν υπόψη όλες οι αρνητικές εµπειρίες που υπάρχουν και στην Κρήτη και να γίνει µία σωστή διαχείριση τόσο του περιβαλλοντικού πλούτου όσο και των επισκεπτών. 30

4γ.Ο τουρισµός στην Κρήτη, το Νοµό Χανίων και οι προοπτικές που προσφέρουν τα Μεσογειακά Εποχικά Λιµνία Η Κρήτη είναι ένας από τους πιο δηµοφιλείς τουριστικούς προορισµούς όχι µόνο σε εθνικό επίπεδο αλλά σε Ευρωπαϊκό και διεθνές. Οι επίσηµες αφίξεις το 2003 έτσι όπως τις κατέγραψε η ΕΣΥΕ παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα. Θα πρέπει να τονιστεί ότι σύµφωνα µε εκτιµήσεις ο αριθµός των διανυκτερεύσεων στην Κρήτη θα ξεπεράσει τις 13 εκ. διανυκτερεύσεις. όπως επίσης και οι αφίξεις αναµένεται να ξεπεράσουν το 2005 το 1,8 εκ. επισκέπτες. 31

Το µερίδιο του Νοµού Χανίων στη συνολική τουριστική κίνηση του νησιού είναι περίπου 18%-20%. Το ερώτηµα που τίθεται δεν είναι πόσοι από αυτούς που έµειναν στο Νοµό ενηµερώθηκαν για την ύπαρξη των λιµνίων αλλά πόσοι από τους επισκέπτες της Κρήτης συνολικά θα µπορούσαν να τα επισκεφτούν. Η Κρήτη δεν είναι νησί µε απαγορευτικές τις µετακινήσεις στο εσωτερικό του. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω ένα πολύ µεγάλο ποσοστό τουριστών ενδιαφέρεται να συνδυάσει την επίσκεψη του µε κάποια περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους ή οικολογικού ενδιαφέροντος. Το ποσοστό των εν δυνάµει αυτών επισκεπτών σύµφωνα µε τη προαναφερθείσα έρευνα κυµαίνεται στο 50% του συνόλου των τουριστών. Με µία πρώτη δηλαδή εκτίµηση θα µπορούσαν να επισκεφτούν την περιοχή, το 2005, 360.000 επισκέπτες. Στην «συντηρητική» περίπτωση που οι επισκέπτες αυτοί άφηναν κατά µέσο όρο 10 στην επίσκεψή τους ( για αναµνηστικά, αναψυκτικά, εστίαση, τοπικά προϊόντα κλπ) το τοπικό εισόδηµα άµεσα θα είχε αύξηση περίπου 3,5 εκ., ετησίως. Η έµµεση συνέπεια από τις επισκέψεις αυτές θα είναι η προβολή της περιοχής στις κοινωνικές οµάδες ειδικού ενδιαφέροντος, η προσέλκυση τουριστών ειδικά για την περιοχή και η επιµήκυνση της τουριστικής περιόδου. Για να επιτευχθούν όλα αυτά δεν χρειάζεται µόνο ένα πρόγραµµα ενηµέρωσης των τουριστών και προβολής των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων ως συγκριτικά πλεονεκτήµατα της περιοχής αλλά και η δηµιουργία υποδοµών που θα καλύπτουν και τις ανάγκες και απαιτήσεις των επισκεπτών και των κοινωνικών οµάδων ειδικού ενδιαφέροντος όπως οι ακραίες ηλικίες, νέοι και συνταξιούχοι. 32

Το σηµαντικότερο όµως όλων είναι να καταλάβουν και να πειστούν όλοι οι εµπλεκόµενοι ότι τα Μεσογειακά Εποχικά Λιµνία δεν είναι ένα βάρος για την ανάπτυξη της περιοχής αλλά ένα συγκριτικό πλεονέκτηµα που µε λίγη προσπάθεια µπορεί να αποδώσει άµεσα καρπούς. 4δ.Αγροτικός τοµέας Η αγροτική παραγωγή στη χώρα Ο αγροτικός τοµέας καλύπτει το 6% του ΑΕΠ (λιγότερο από 3% ο µέσος Ευρωπαϊκός όρος) και απασχολεί το 16% της συνολικής απασχόλησης όταν ο αντίστοιχος µέσος Ευρωπαϊκός όρος είναι 4% (Eurostat 2004). Τα ποσοστά συµµετοχής της αγροτικής παραγωγής τις προηγούµενες δεκαετίες ήταν πολύ περισσότερο ενισχυµένα. Η αγροτική παραγωγή το 1951 κάλυπτε το 29% του συνολικού ΑΕΠ. Όπως προκύπτει από το Γράφηµα 2, η συνολική αγροτική παραγωγή της χώρας ακολουθεί από το 1950 και µετά ανοδική πορεία, µε εξαίρεση τη τελευταία δεκαετία. Παρά όµως τη συνεχή ανοδική τάση της αγροτικής παραγωγής, η συµµετοχή της στο ΑΕΠ ήταν φθίνουσα. Αυτό ήταν το αποτέλεσµα της δυναµικής εξέλιξης που επέδειξαν άλλοι τοµείς της οικονοµίας, κυρίως η βιοµηχανία τη δεκαετία του 60 και οι υπηρεσίες τις επόµενες δεκαετίες. Συνολική Παραγωγή Κυριοτέρων Καλλιεργειών σε χιλιάδες τόνους 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 Πηγή: ΕΣΥΕ 1961 1971 1981 1991 2001 Η εξέλιξη που παρουσιάζει τις τελευταίες δεκαετίες η αγροτική παραγωγή δεν στηρίζεται ούτε στην αύξηση των καλλιεργούµενων εκτάσεων ούτε όµως και στην 33

αύξηση των απασχολουµένων. Οι καλλιεργούµενες εκτάσεις από το 1962 µέχρι το 2001 αυξήθηκαν µόλις 4,6% ενώ οι απασχολούµενοι µόνο την τελευταία εικοσαετία µειώθηκαν κατά 42%. Είναι φανερό ότι η µεγέθυνση της αγροτικής παραγωγής οφείλεται σε αύξηση της παραγωγικότητας ή στην εντατικοποίηση της αγροτικής εκµετάλλευσης. Είναι χαρακτηριστικό ότι την περίοδο 1950-1990 η µέση στρεµµατική απόδοση του αραβοσίτου υπερδιπλασιάστηκε και η στρεµµατική απόδοση των σιτηρών, του καπνού και της ντοµάτας σχεδόν τριπλασιάστηκε (Γεωργακόπουλος, Ζανιάς 1995). Η αύξηση αυτή της παραγωγικότητας οφείλεται στην ποιοτική «αναβάθµιση» των καλλιεργούµενων εκτάσεων, στην εκµηχάνιση, στη χρήση λιπασµάτων και φυτοφαρµάκων και στην εισαγωγή νέων σπόρων και καλλιεργειών. Οι αρδευόµενες εκτάσεις της χώρας, τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες, αυξήθηκαν κατά 275%. Από 19.319 τρακτέρ που υπήρχαν στην Ελληνική γεωργία το 1962 το 1999 έφτασαν τα 249.819 και τα 8.311 συγκροτήµατα τεχνητής βροχής του 1962 έφτασαν το 1999 στα 180.751. Το 1951 σε κάθε στρέµµα αναλογούσαν 2 κιλά λιπάσµατος. Το 1981 η ανά στρέµµα αναλογία ανήλθε στα 46 κιλά (Μωυσίδης 1986). Οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου στην γεωργία παρουσίασαν, σε σταθερές τιµές, µεγάλη αύξηση από τα µέσα της δεκαετίας του 60 και την δεκαετία του 70. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι ιδιωτικές επενδύσεις ξεπερνούν κατά 8,5% τις δηµόσιες. Θα πρέπει όµως να επισηµανθεί ότι οι ιδιωτικές επενδύσεις σχετίζονται άµεσα µε την πιστωτική πολιτική και κυρίως, ιδιαίτερα πριν από την ένταξη στην ΟΝΕ και την απελευθέρωση του τραπεζικού συστήµατος, µε την πολιτική της Αγροτικής τράπεζας. Οι επιδοτήσεις επιτοκίων, οι προεκλογικές χαριστικές ρυθµίσεις αποτελούν «κρυφές» επιδοτήσεις και επιβαρύνουν σε τελική ανάλυση τον κρατικό προϋπολογισµό. Οι ιδιωτικές επενδύσεις στον αγροτικό τοµέα κατευθύνονται κυρίως σε µηχανολογικό εξοπλισµό και σε κτιριακές εγκαταστάσεις, ενώ οι δηµόσιες επενδύσεις είχαν ως βασικό αντικείµενο τα εγγειοβελτιωτικά έργα. Στις αρχές του 21 ου αιώνα, η Ελληνική γεωργία βρίσκεται σε ένα µεταβατικό στάδιο. Οι πολιτικές που έχουν µέχρι τώρα εφαρµοστεί έχουν ολοκληρώσει το κύκλο τους. Οι επιδοτήσεις προϊόντων, τα προγράµµατα παροχής κινήτρων λειτούργησαν αποσπασµατικά, χωρίς να λύσουν προβλήµατα. Η εκτεταµένη χρήση λιπασµάτων και φυτοφαρµάκων έχει οδηγήσει, σε πολλές περιοχές της χώρας σε ρύπανση, ενώ η αλόγιστη διαχείριση του νερού έχει µειώσει σηµαντικά τα υδάτινα αποθέµατα. Οι εντυπωσιακές αποξηράνσεις λιµνών, κάτω από τις σύγχρονες περιβαλλοντικές 34

προσεγγίσεις οδηγούνται στον επαναπληµµυρισµό τους (λίµνη Κάρλα). Τέλος, η περίφηµη εκµηχάνιση της γεωργίας έγινε µε τέτοιο τρόπο που σήµερα πλέον οι ερευνητές µιλούν για περίσσευµα δυναµικότητας. Παράλληλα, τα µεγάλα διαρθρωτικά προβλήµατα της Ελληνικής γεωργίας (µικρός πολυτεµαχισµένος κλήρος, γερασµένο και χωρίς εκπαίδευση προσωπικό) εξακολουθούν να υπάρχουν. Φαινόµενα που στις προηγούµενες δεκαετίες παρουσιάζονταν ως προβλήµατα ή τουλάχιστον ως µεταβατικές καταστάσεις, σήµερα αντιµετωπίζονται τελείως διαφορετικά, σε ορισµένες περιπτώσεις αναγνωρίζεται ο θετικός ρόλος τους και εφαρµόζονται πολιτικές ενίσχυσής τους. Η πολυαπασχόληση, για παράδειγµα, για πολλά χρόνια εθεωρείτο ως το µεταβατικό στάδιο περάσµατος από την αγροτική εργασία στο δευτερογενή ή τριτογενή τοµέα (Ζακοπούλου 1999). Αυτό όχι µόνο δεν συνέβη κατά τα τελευταία 20 χρόνια αλλά αντίθετα, σε πολλές περιπτώσεις, η πολυαπασχόληση συνέβαλλε στη συγκράτηση του πληθυσµού στις αγροτικές περιοχές και τον περιορισµό της εγκατάλειψης τους. Το µεγάλο όµως στοίχηµα της Ελληνικής γεωργίας είναι να κάνει εκείνες τις διαρθρωτικές αλλαγές που θα της επιτρέψουν να συντονιστεί µε τις απαιτήσεις και να καλύψει τις σύγχρονες ανάγκες της εγχώριας, ευρωπαϊκής και παγκόσµιας αγοράς αγροτικών προϊόντων. Το µεγάλο ερώτηµα που τίθεται είναι κατά πόσο η αγροτική παραγωγή από µόνη της µπορεί να καλύψει τις ανάγκες των πληθυσµών που διαµένουν σε αγροτικές περιοχές. Η απάντηση στο ερώτηµα αυτό είναι ότι σήµερα πλέον η ανάπτυξη της υπαίθρου δεν ταυτίζεται αναγκαστικά και µόνο µε την αγροτική ανάπτυξη. Αντίθετα επιβάλλεται η δηµιουργία σχέσεων, δικτυώσεων και συνεργασιών µεταξύ των παραγωγικών τοµέων και φορέων που θα µπορούν να αξιοποιήσουν και να πολλαπλασιάσουν τα τοπικά συγκριτικά πλεονεκτήµατα. Η ανάπτυξη του αγροτουρισµού και του οικοτουρισµού, η προβολή και προώθηση τοπικών παραδοσιακών προϊόντων, η διατήρηση περιφερειακών πολιτιστικών προτύπων, η περιβαλλοντική διαχείριση, η αξιοποίηση τοπικών παραγωγικών δεξιοτήτων και εµπειριών θα πρέπει να ενταχθούν σε ένα ολοκληρωµένο σύστηµα ανάπτυξης της υπαίθρου. Στο σύστηµα αυτό σηµαντικό ρόλο θα παίζει ασφαλώς η αγροτική ανάπτυξη. 35

Οι σύγχρονες προοπτικές της Ελληνικής αγροτικής πολιτικής θα πρέπει να προσανατολιστούν σε δύο βασικούς άξονες: 1. Στη συνετή και βιώσιµη χρήση των φυσικών πόρων και 2. Στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας των Ελληνικών αγροτικών προϊόντων. Η συνετή και βιώσιµη χρήση των φυσικών πόρων έχει να κάνει τόσο µε αλλαγές στις παραγωγικές συνήθειες όσο και µε αναδιάρθρωση καλλιεργειών και επιχειρησιακών στόχων. Η ανεξέλεγκτη χρήση λιπασµάτων και φυτοφαρµάκων έχει οδηγήσει σε ρύπανση του εδάφους και του υδροφόρου ορίζοντα µε σηµαντικές επιβαρύνσεις στην παραγωγή, την ποιότητα του τελικού προϊόντος και στο εισόδηµα των αγροτών. Αντίθετα, εφαρµογές σύγχρονων, ήπιων γεωργικών πρακτικών έχουν αποδείξει ότι µπορούν να είναι το ίδιο αποτελεσµατικές, όσον αφορά το παραγόµενο προϊόν, χρησιµοποιώντας όµως πολύ λιγότερες χηµικές ουσίες. Η αύξηση της ανταγωνιστικότητας των Ελληνικών αγροτικών προϊόντων δεν έχει να κάνει µόνο µε την επίλυση των ιστορικών διαρθρωτικών προβληµάτων του τοµέα, όσο και µε την παρακολούθηση των αλλαγών στο επίπεδο της ζήτησης. Η ασφάλεια, η ποιότητα και ο διαφορισµός του αγροτικού προϊόντος αποτελούν τα κελεύσµατα της αγοράς, τουλάχιστον στη ζώνη των χωρών της ΕΕ. Οι νέες τεχνολογίες στην πιστοποίηση, προβολή και διάθεση αγροτικών προϊόντων παρέχουν νέες δυνατότητες σε χώρους που η χώρα διαθέτει συγκριτικά πλεονεκτήµατα. Στην µεταρρύθµιση της ΚΑΠ σηµαντικό κοµµάτι παίζουν οι επιδοτήσεις στις περιοχές του Ευρωπαϊκού δικτύου Natura 2000. Στη χώρα µας, µε µία από τις µεγαλύτερες βιοποικιλότητες στην Ευρώπη, το 20% περίπου της συνολικής της έκτασης καλύπτεται από περιοχές που είναι ενταγµένες στο δίκτυο Natura 2000. Τέλος, η ενσωµάτωση νέων τεχνολογιών τόσο στο επίπεδο της παραγωγής, ποιότητας και ασφάλειας των προϊόντων όσο και στο επίπεδο της προβολής και διάθεσης τους, θέτει µε τον πιο επιτακτικό τρόπο την ανάγκη δηµιουργίας µηχανισµών υποστήριξης της αγροτικής παραγωγής, αλλά και την ανάγκη συνεχούς ενηµέρωσης-εκπαίδευσης των απασχολουµένων στη γεωργία. Γεγονός που επιβάλλει να αλλάξει τόσο η ηλικιακή πυραµίδα υπέρ των νέων, όσο και το επίπεδο της εκπαίδευσης - κατάρτισης των Ελλήνων αγροτών. Είναι προφανές ότι δεν υπάρχει µία συνταγή επίλυσης όλων των προβληµάτων της ελληνικής αγροτικής παραγωγής. Χρειάζεται ένα ολοκληρωµένο σύστηµα επιµέρους 36

πολιτικών που ως στόχο να έχουν τη βιωσιµότητα της Ελληνικής γεωργίας στο σύγχρονο ολοένα και περισσότερο διεθνές ανταγωνιστικό περιβάλλον. Η συγκεκριµένη αναπτυξιακή διαδικασία δεν αφορά µόνο στη µεγέθυνση του αγροτικού προϊόντος, αλλά παράλληλα στην περιβαλλοντική διαχείριση, όπως επίσης και στην κοινωνική συνοχή. Αφορά στην εφαρµογή µίας ολοκληρωµένης πολιτικής ανάπτυξης της υπαίθρου που θα λαµβάνει υπόψη της και θα αξιοποιεί όλα τα ιστορικά, πολιτισµικά, παραγωγικά, κοινωνικά, περιβαλλοντικά συγκριτικά πλεονεκτήµατα του τόπου. 4ε.Αγροτική παραγωγή και περιβαλλοντική συνιστώσα Σκέψεις και «καλές πρακτικές» Στην πρωτοπορία για την προώθηση της βιώσιµης χρήσης της αγροτικής γης βρίσκονται πολλές προστατευόµενες περιοχές. Στις περιοχές αυτές η περιβαλλοντική συνιστώσα εντάσσεται οργανικά στην αγροτική παραγωγική διαδικασία. Ιδιαίτερα σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες είναι πλέον συνείδηση ότι η βιώσιµη γεωργία και κτηνοτροφία δηµιουργεί ισχυρούς δεσµούς µε την αποτελεσµατική διαχείριση των φυσικών πόρων, την οικονοµική ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή. Είναι γενικά σωστό ότι η εφαρµογή αγροτικών παραγωγικών διαδικασιών συµβατών µε το περιβάλλον σε περιοχές επιβαρυµένες έχουν πολύ µικρές πιθανότητες επιτυχίας. Η ατµοσφαιρική ρύπανση, ο περιορισµός της ποιότητας και της ποσότητας των υδάτινων αποθεµάτων, όπως είναι γνωστό, δεν έχουν σύνορα. Αντίθετα, στις προστατευόµενες περιοχές που ουσιαστικά παραµένουν, προς το παρόν, «παρθένες» η ανάπτυξη βιώσιµων αγροτικών τεχνικών αποτελεί προνοµιακό χώρο. Το αποτέλεσµα αυτής της διαδικασίας είναι να επηρεάζει θετικά το τοπικό εισόδηµα και γενικά την ποιότητα ζωής του τοπικού πληθυσµού. Οι προστατευόµενες περιοχές είναι σήµερα στην παγκόσµια πρωτοπορία για να δείξουν µε τις καλές πρακτικές τους πως η εισαγωγή καινοτοµιών φιλικών στο περιβάλλον στην αγροτική παραγωγή µπορούν να µετριάσουν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις και να προωθήσουν ασφαλή και ποιοτικά αγροτικά προϊόντα. Για να µπορέσει να γίνει πράξη η παραπάνω πολιτική θα πρέπει όλοι οι εµπλεκόµενοι φορείς και κυρίως οι αγρότες και οι διαχειριστές της προστατευόµενης περιοχής να συνειδητοποιήσουν το πρόβληµα αλλά και τις προοπτικές της λύσης του και να έρθουν σε µία συµφωνία. Οι συµφωνίες αυτές προωθούνται και χρηµατοδοτούνται 37