Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Ευαγγελία-Δήμητρα Τσαγκάρη, Α.Μ.: Μάθημα: Εισαγωγή στον μινωικό πολιτισμό. Διδάσκων: Α. Γ.

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Ευαγγελία-Δήμητρα Τσαγκάρη, Α.Μ.: 9345 Μάθημα: Εισαγωγή στον μινωικό πολιτισμό Εξάμηνο σπουδών: Ε Διδάσκων: Α. Γ. Βλαχόπουλος Ακαδημαϊκό έτος: 2016-2017 Σφραγιστικά Δακτυλίδια και Τοιχογραφίες

Περιεχόμενα Εισαγωγή 1.1.Αρχιτεκτονικά μοτίβα- Η απόδοση του χώρου 1.2.Αντανακλάσεις ανακτορικής τοιχογραφίας 1.3. Ορθογώνιες σφραγίδες Η απώλεια του καινοτόμου χαρακτήρα 2.Το δακτυλίδι του Νέστορα 2.1. Το μέγεθος του κρίκου 2.2. Καθιστές γυναικείες μορφές και τα παράλληλα σε τοιχογραφίες 2.3. Λιοντάρι και το μοτίβο του κισσού 2.4. Μεταφορά της παράστασης σε τοιχογραφία 3.Το δακτυλίδι του Μίνωα 3.1. Η γυμνή γυναικεία μορφή 3.2.Η θεά στη θάλασσα 3.3. Ένθρονη Θεά 3.4. Επιφάνεια και κυριαρχία στα τρία στοιχεία Συμπεράσματα Βιβλιογραφία

Εισαγωγή Το ποσοστό των μινωικών και μυκηναϊκών σφραγίδων της Εποχής του Χαλκού, που είναι γνωστές έως σήμερα, είναι ιδιαιτέρως περιορισμένο και εκτιμάται ότι ανέρχεται στο 5-10 τοις εκατό του συνόλου των σφραγιστικών μονάδων που χρησιμοποιούνταν 1. Μολοταύτα, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι για τα υπόλοιπα είδη τέχνης οι γνώσεις της είναι ακόμα περισσότερο περιορισμένες λόγω της κατάστασης ανεύρεσής τους. Πιο συγκεκριμένα, εστιάζοντας στις τοιχογραφίες, επίπεδες και ανάγλυφες, η κατάσταση διατηρήσεώς τους είναι συμπτωματική και το εικονογραφικό θέμα των τοιχογραφιών μεγάλης κλίμακας συχνά παραμένει μη αναγνωρίσιμο, λόγω της εξαιρετικά σπαραγματικής κατάστασης στην οποία αυτές έρχονται στο φως. Καθίσταται σαφής η αναγκαιότητα εύρεσης παραλλήλων που να αφορούν την εικονογραφία, τη σύνθεση, τους τρόπους αναπαράστασης καθώς και την υφολογική επεξεργασία. Την αναγκαιότητα αυτή ικανοποιούν λίθινες σφραγίδες (σφραγιδόλιθοι), μετάλλινα σφραγιστικά δακτυλίδια και πήλινα σφραγίσματα, που συνιστούν χρήσιμα εργαλεία στη μελέτη εικονογραφικών σκηνών, οι οποίες απεικονίζονται σε άλλους φορείς. Απαραίτητη συνθήκη για την αναζήτηση παραλλήλων αποτελεί η ύπαρξη μιας χαρακτηριστικής καλλιτεχνικής γλώσσας, που αποτυπώνεται σε διαφορετικούς φορείς εικονογραφικών συνθέσεων. Η επονομαζόμενη Καλλιτεχνική Κοινή τεκμηριώνεται από την ύπαρξη βασικών εικονογραφικών κύκλων, οι οποίοι επιδέχονται επιμέρους εκδοχές. Το ενδιαφέρον μας επικεντρώνεται στα σφραγιστικά δακτυλίδια και τις τοιχογραφίες, στην εικονογραφία των οποίων καθίσταται σαφής η άντληση των θεμάτων από μια κοινή εικαστική δεξαμενή 2. 1.1.Αρχιτεκτονικά μοτίβα- Η απόδοση του χώρου 1 Blakolmer 2010, 91 2 Μπουλώτης 2013, 100 2 Μπουλώτης 2013, 100

Εισερχόμενοι σε μια διαδικασία αναζήτησης αντανακλάσεων των τοιχογραφιών σε σφραγίδες, πρέπει να υπογραμμισθεί ότι ο χαρακτηρισμός μιας ομάδας σφραγίδων ως «αρχιτεκτονικά μοτίβα» είναι παραπλανητικός. Θα αποτελούσε λανθασμένη γενίκευση η ερμηνεία συγκεκριμένων μοτίβων, όπως των διακοσμητικών ζωφόρων που πλαισιώνουν της παραστατικές συνθέσεις των σφραγίδων και των σφραγιστικών δακτυλιδιών, ως μίμηση του κατώτερου τμήματος του αρχιτεκτονικού τοίχου που έφερε την τοιχογραφία. Αξίζει να εξετάσουμε την εμφάνιση αποδόσεων αρχιτεκτονικής μεμονωμένα, ανάλογα με τη διάταξή της στην επιφάνεια. Θα προσπαθήσω να αναφερθώ σε συγκεκριμένα παραδείγματα προκειμένου να τονισθεί ο διαφορετικός ρόλος των αρχιτεκτονικών μοτίβων. Μολονότι η αναπαράσταση εσωτερικών χώρων δεν εμφανίζει μεγάλη συχνότητα στη μινωική εικονογραφία, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ως τέτοια την απόδοση της ζώνης τοίχου, κάτω από μια σειρά μοτίβων του «ιερού κόμβου», που μιμείται ορθομαρμάρωση και διατρέχεται από διαδοχικές σπείρες (εικ. 1). Σφραγιστικές παραστάσεις που φέρουν δύο επάλληλες διακοσμητικές ζώνες μπορούν να θεωρηθούν ως αντανακλάσεις τοιχογραφιών (εικ. 2). Ωστόσο, δεν πρέπει να ερμηνεύσουμε με τον ίδιο τρόπο απεικονίσεις ταύρων σε καλπασμό και καθισμένων γρυπών πάνω από μια ζώνη σπειρών ή ημιροδάκων (εικ. 3), διότι στην εικονογραφική απόδοση της αιγαιακής αρχιτεκτονικής, οι διακοσμητικές ζωφόροι τοποθετούνταν κυρίως στο άνω μέρος της παραστατικής σύνθεσης. Συνεπώς, αυτές οι παραστάσεις των σφραγίδων δεν πρέπει να γίνουν αντιληπτές ως ακριβή αντίγραφα των τοιχογραφιών 3. Μελετώντας τη σφραγίδα από το Ακρωτήρι της Θήρας (εικ. 4), η οποία εικονίζει μια ανδρική μορφή να μεταφέρει ένα «ιερό ύφασμα» και διπλό πέλεκυ, πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή της στην ευρεία διακοσμητική ζώνη με τις διαδοχικές σπείρες στο υπόβαθρο. Η ζώνη αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί ως απόδοση της επιτοίχιας διακόσμησης εσωτερικού χώρου. Η άποψη αυτή ενισχύεται από την ύπαρξη σφραγιστικής παράστασης από την Κνωσό (εικ. 5), στην οποία 3 Blakolmer 2010, 92-93

κυριαρχεί μια γυναικεία μορφή που μεταφέρει τα ίδια αντικείμενα («ιερό ύφασμα» και διπλό πέλεκυ), ενώ στο υπόβαθρο διακρίνεται πάλι μια οριζόντια ζωφόρος. Και στις δύο παραστάσεις απουσιάζει η γραμμή που θα όριζε το έδαφος. Το ευρέως γνωστό μοτίβο των σφραγιστικών παραστάσεων με τη θεά πλαισιωμένη με φίδια και συνοδευόμενη από δύο γρύπες (εικ. 6) θα μας απασχολήσει λόγω του διαφορετικού φυσικού χώρου στον οποίο τοποθετούνται οι μορφές. Οι γρύπες είναι τοποθετημένοι στο βάθος της παράστασης ενώ η θεά εικονίζεται στο πρόσθιο τμήμα. Η αναφορά σε ένα συγκεκριμένο χώρο λατρείας είναι σαφής, πρόκειται για τον βόρειο τοίχο της αίθουσας του θρόνου 4 (εικ. 7). 1.2.Αντανακλάσεις ανακτορικής τοιχογραφίας Ένα απλούστερο σχέδιο που πλαισιώνει το κατώτερο άκρο της σφραγίδας συνιστούν οι οριζόντιες ταινίες που μιμούνται την λαξευτή τοιχοποιία (εικ. 8) ή έχουν την μορφή οδοντωτής ζώνης ή παράλληλων γραμμών. Ποια η λειτουργία αυτών των ζωνών; Χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά για την κάλυψη του κενού τμήματος της επιφάνειας της σφραγίδας, αποδίδουν υπαίθριους (λιθόστρωτους) χώρους, όπως οι αυλές, ή μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι αναπαριστούν πραγματικούς τοιχογραφημένους τοίχους κτηρίων από λαξευτή τοιχοδομία; Το εικονογραφικό εύρος των σφραγιστικών παραστάσεων που φέρουν τις εν λόγω ζώνες στα κατώτερα τμήματα της είναι περιορισμένο και αποτελείται κυρίως από στατικούς και καλπάζοντες ταύρους, χοίρους, αίγες, σκηνές αλμάτων ταύρων, πομπών, θεότητες, και μόνον περιστασιακά εικονίζονται λιοντάρια και γρύπες. Αυτά τα μοτίβα με τη χαρακτηριστική κατώτερη ζώνη θα μπορούσαν να γίνουν κατανοητά ως αναπαραστάσεις σκηνών που διαδραματίζονται σε εξωτερικό χώρο, όπως υποδεικνύεται και από την συχνά εικονιζόμενη στο περιβάλλον τοπίο βλάστηση. Το περιορισμένο σύνολο εικονογραφικών θεμάτων έχει παράλληλα σε τοιχογραφίες και ανάγλυφα και θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε αυτού του είδους της σφραγιστικές παραστάσεις ως σκόπιμες αποδόσεις αρχιτεκτονημάτων / τοίχων που δίνουν μια 4 Blakolmer 2010, 93-94

ευδιάκριτη αναπαράσταση τοιχογραφίας. Αξίζει να αναφέρουμε την ανάγλυφη τοιχογραφία ταύρου με ελιά (αποκατεστημένη) στη βόρεια είσοδο του ανακτορικού συγκροτήματος της Κνωσού (εικ. 9). Η παρουσία της ταύρου σε καλπασμό και η δήλωση του εξωτερικού χώρου με την απεικόνιση της ελιάς εμφανίζει σημαντικές ομοιότητες με την κατηγορία σφραγίδων που πραγματευτήκαμε. Συνεπώς, μέσω αυτών των σφραγιστικών παραστάσεων γίνεται αναφορά όχι μόνο στην ανακτορική εικονογραφία αλλά και στις ίδιες τις ανακτορικές τοιχογραφίες. 5 1.3.Ορθογώνιες σφραγίδες Η απώλεια του καινοτόμου χαρακτήρα Ένα ειδικό χαρακτηριστικό των σφραγίδων και των σφραγιστικών δακτυλιδιών είναι το σχήμα τους, το οποίο περιστασιακά μόνο είναι ορθογώνιο. Δεν είναι τυχαίο ότι οι σφραγίδες που φέρουν ορθογώνιες παραστάσεις συνιστούν έναν ιδιαίτερα δημοφιλή τύπο σφραγίδας κατά την ΜΜ III, περίοδο διαμόρφωσης περίπλοκων σφραγιστικών παραστάσεων. Αυτή η περίοδος αποτελεί και τη χρονική αφετηρία απώλειας του καινοτόμου και πειραματικού χαρακτήρα των Μινωιτών τεχνιτών της σφραγιδογλυφίας και μίμησης της εικονογραφίας των τοιχογραφιών, ένα καλλιτεχνικό φαινόμενο που οξύνθηκε κατά την ΥΜ Ι περίοδο. Ήδη από την Νεοανακτορική περίοδο, η εικονογραφία των σφραγίδων δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για εγγεγραμμένες σε ζώνες σκηνές (register scenes), δηλαδή μια διάταξη της σύνθεσης ακατάλληλη για φακοειδή, ελλειπτικά ή αμυγδαλοειδή σχήματα. Η οριζόντια γραμμή του εδάφους αποτελούσε σε ένα πρώιμο στάδιο στοιχείο ξένο προς τις σφραγιστικές παραστάσεις και απαντάται σε αυτές στην προχωρημένη ΜΜ ΙΙ, περίοδο κατά την οποία οι τεχνίτες σφραγιδογλυφίας ξεκινούν να υιοθετούν την εικονογραφία άλλων καλλιτεχνικών αντικειμένων. Στο εξής, παρόμοια μοτίβα είναι πιθανό να απαντώνται σε αμυγδαλοειδή, φακοειδή ή άλλα σχήματα σφραγίδων. Αυτό από μόνο του μας επιτρέπει να θέτουμε ως αξίωμα ότι οι πιο περίπλοκες, πολυπρόσωπες 5 Blakolmer 2010, 96

σκηνές Νεοανακτορικών σφραγίδων έχουν δανειστεί συνθέσεις παρόμοιες με ζωφόρους από άλλα είδη τέχνης. 6 Το γεγονός ότι τόσο σε σφραγιστικές όσο και σε τοιχογραφικές παραστάσεις σπάνια παρατηρούνται ουσιαστικές τοπικές διαφοροποιήσεις, ειδικά κατά τη Νεοανακτορική περίοδο, και δεν σημειώνονται αξιόλογες μεταβολές από τον 17 ο έως τον 15 ο αι., μας επιτρέπει να κάνουμε λόγο περί παγιωμένης εικονογραφίας, η οποία απορρέει από έναν ισχυρό μηχανισμό( κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό), όπως τα ανάκτορα. Συνεπώς, η «εικαστική δεξαμενή» του Μπουλώτη 7 τροφοδοτείται από τον ανακτορικό μηχανισμό και τροφοδοτεί την εικονογραφία σφραγίδων και τοιχογραφιών. Η ανάπτυξη των θεμάτων, αν και διαφοροποιείται ως προς τη διάταξη και τον αριθμό των μορφών, ακολουθεί τα ίδια εικονογραφικά πρότυπα. 2. Το δακτυλίδι του Νέστορα 2.1.Το μέγεθος του κρίκου Η πιθανότητα ύπαρξης μιας μεμονωμένης και ανεξάρτητης εικονογραφίας κατά την ανακτορική περίοδο της Εποχής του Χαλκού στον αιγαικό χώρο είναι περιορισμένη. Η ισχυρή επίδραση της εικονογραφίας των σφραγιστικών δακτυλιδιών από τη μνημειακή ζωγραφική θα τεκμηριωθεί με τη μελέτη περίπτωσης δύο χαρακτηριστικών σφραγιστικών δακτυλιδιών, των λεγομένων «του Νέστορα» και «του Μίνωα», και την επισήμανση εικονογραφικών παραλλήλων στην εικονογραφία των τοιχογραφιών. Το Δακτυλίδι του Νέστορα δεν βρέθηκε στο αρχαιολογικό του περιβάλλον και μόνον υποθέσεις μπορούν να γίνουν για την ακριβή προέλευση του. Θεωρείται ότι προέρχεται από τον «τάφο του Νέστορος», έναν από τους τρεις που ανασκάφηκαν στον Κακόβατο Τριφυλίας 8. 6 Blakolmer 2010, 99-101 7 Μπουλώτης 2013, 100 8 Σύμφωνα με τους «ομηρικώτερους», τους μελετητές του Ομήρου, η Πύλος του ομηρικού Νέστορα δεν τοποθετείται στην μεσσηνιακή θέση, στην ακτή του Ναυαρίνου, αλλά στην Τριφυλία. Στην περιοχή αυτή απαντάται ο απόκρημνος ορεινός όγκος γνωστός ως Κακόβατος. Στη θέση αυτή, ο W.

Το μέγεθος του κρίκου (εικ. 10) του εγείρει ερωτήματα σχετικά με τη χρήση του. Η διάμετρος αντιστοιχεί σε 14.5 χιλιοστά, γεγονός που καθιστά αδύνατη τη χρησιμοποίησή του ως δακτυλίδι από ένα ενήλικο άτομο, διότι αυτός θα έπρεπε να ανέρχεται στα 17-19 χιλιοστά στην περίπτωση γυναίκας ή περισσότερο στην περίπτωση άνδρα. Το αξιοπρόσεχτα μικρό μέγεθος του κρίκου θα μπορούσε να εξηγηθεί σε συσχετισμό με άλλα δακτυλίδια από μινωικές και μυκηναϊκές ταφικές αποθέσεις, ότι αποδίδεται σε κάποιο είδος διπλών ταφικών τελετών, στις οποίες κατά το τελικό στάδιο τοποθετούνταν το δακτυλίδι στο αποστεωμένο δάκτυλο του αποθανόντος. Ωστόσο, μια απλούστερη εξήγηση προκύπτει αναδιφώντας στην ιστορία των σφραγιστικών δακτυλιδιών, και σκιαγραφείται από ένα ελεφαντοστέινο δείγμα της ΠΜ από ένα θολωτό οστεοφυλάκιο από την Κουμάσα, στην πεδιάδα της Μεσαράς (εικ. 11). Η ελεφαντοστέινη σφραγίδα εμφανίζει την χαρακτηριστική μινωική ελλειψοειδή σφενδόνη και το σχηματισμό τριών επάλληλων ζωνών στον κύλινδρο, στοιχείο που αναπαράγεται και στον μεταγενέστερο τύπο με την κυκλική με κοκκίδωση στεφάνη 9. Προοριζόταν για ανάρτηση μέσω νήματος ή κάποιου είδους αλυσίδας που θα διερχόταν από τον κύλινδρο. Ο μεταγενέστερος τύπος ταφικών σφραγιστικών δακτυλιδιών πρέπει να θεωρηθεί επιβίωση αυτού του πρώιμου είδους και εθιμοτυπική υπενθύμιση των εποχών που οι σφραγίδες αναρτώνταν εν είδει κοσμήματος στο λαιμό ή τον καρπό. Με βάση αυτά τα δεδομένα θα υποστηρίζαμε ότι η οριζόντια επιμήκυνση της σφενδόνης που χαρακτηρίζει τα σφραγιστικά δακτυλίδια είναι απότοκο της προσκόλλησης του φέροντος την ανάγλυφη σφραγίδα δίσκου στον κύλινδρο. Η παράσταση διαιρείται σε τέσσερα τμήματα από ένα κάθετο αντικείμενο με δύο οριζόντιους βραχίονες ελαφρώς μικρότερου πάχους (εικ. 12). Ο κυρτός σχηματισμός του με την αδρή και τραχιά επιφάνεια παραπέμπει σε κορμό δέντρου. Αν και τα δέντρα ως αντικείμενο λατρείας ή σύνδεσης με το ιερό στοιχείο είναι ιδιαίτερα δημοφιλή στην Doerpfeld το 1907 ανακάλυψε μια προϊστορική ακρόπολη και αρχιτεκτονικά κατάλοιπα από τρεις θολωτούς τάφους. Ο μεγαλύτερος εξ αυτών, ονομάστηκε «τάφος του Νέστορος». Στα ευρήματα, εκτός από το «Δακτυλίδι του Νέστορα», περιλαμβάνεται μινωική κεραμική ΥΜ Ι περιόδου. 9 Evans 1925, 47

μινωική τέχνη, το συγκεκριμένο χρησιμοποιείται για τη διευθέτηση της του χώρου δράσης των μορφών. 2.2. Καθιστές γυναικείες μορφές και τα παράλληλα σε τοιχογραφίες Στο άνω αριστερό τμήμα του ανάγλυφου μπορούμε να διακρίνουμε δύο ξεχωριστές ομάδες. Η πρώτη αποτελείται από δύο καθιστές γυναικείες μορφές (εικ. 13) που χειρονομούν και η δεύτερη από μια γυναικεία και μια αντρική. Εστιάζοντας στην πρώτη οι γυναικείες μορφές θα μπορούσαν να συσχετιστούν με αυτές της τοιχογραφίας «Γαλάζιες κυρίες» (εικ.14) 10, που αποδίδεται στον προθάλαμο της Αίθουσας του Θρόνου στο ανάκτορο της Κνωσού. Ο συσχετισμός προκύπτει, κυρίως, λόγω των εκφραστικότατων χειρονομιών. Ενδεχομένως, οι έντονες χειρονομίες αποτελούν έναν εικονογραφικό τύπο που επιδιώκει να αποδώσει συμβατικά τη συνομιλία των μορφών. Το περιεχόμενο των συζητήσεων των «γαλάζιων κυριών» και των μορφών της σφραγιστικής παράστασης κινούνται σε διαφορετικούς θεματικούς άξονες. Πιθανόν, στον προσδιορισμό του θέματος των διαλόγων συμβάλλουν πρόσθετα στοιχεία ή χειρονομίες. Συγκεκριμένα, η παρουσία των κοσμημάτων καθώς και το ότι η κεντρική μορφή της τοιχογραφίας αγγίζει το κόσμημα της δεξιάς μορφής προσδιορίζουν το θέμα της συζήτησης, το οποίο σχετίζεται με τα κοσμήματα που φέρουν 11. Η απόδοση της τοποθέτησης του σώματός του εμφανίζει κοινά στοιχεία με την κεντρική μορφή της τοιχογραφίας των «Λατρευτριών», την «Τραυματισμένη Κυρία» (Wounded Lady), στον βόρειο τοίχο του αδύτου/δεξαμενής καθαρμών στο δωμάτιο 3 της Ξεστής 3 (εικ. 15). Η ομοιότητα στην κλίση του κορμού καθώς και στον τρόπο που η περίτεχνη κόμμωση πέφτει σε αυτόν, ενώ θεματικά δεν εντοπίζονται κοινά στοιχεία, είναι αξιοπρόσεκτη. Το κύρτωμα του κορμού της «Τραυματισμένης Κυρίας» ομοιάζει με την κλίση του στελέχους του κρόκου, επί του οποίου ακουμπά το πληρωμένο πόδι της 12. Η απεικόνιση των ανθρώπινων μορφών σε συγκεκριμένες, σχεδόν σχηματοποιημένες, στάσεις, αν και 10 Δημοπούλου-Ρεθεμιωτάκη 2005, 304-305 11 Evans 1921, 547 12 Vlachopoulos 2016, 377

υπήρχε η δυνατότητα νατουραλιστικής απόδοσης, αποτελεί κοινό εικονογραφικό τόπο σφραγίδων και σφραγιστικών δακτυλιδιών. Η μία από τις καθιστές μορφές του δακτυλιδιού ερμηνεύτηκε από τον Έβανς ως θεά λόγω της παρουσίας δύο πεταλούδων και δύο χρυσαλίδων που ίπτανται πάνω από την κεφαλή της 13. Η ενσωμάτωση πτερών, όμοια με αυτά της πεταλούδας, σε εξώκοσμα όντα μαρτυρείται από σφραγίσματα (εικ. 16). Η πιο ενδιαφέρουσα χρήση πτερών θεωρείται αναμφίβολα η χρήση της στο κάλυμμα κεφαλής του «Βασιλιά-Ιερέα» (εικ. 17), στο οποίο οι τριπλές προεξοχές δίνουν την αίσθηση τριών ζευγών πτερών. 2.3. Λιοντάρι και το μοτίβο του κισσού Στη δεύτερη ομάδα διακρίνουμε δύο νεανικές μορφές, μια ανδρική και μια γυναικεία, οι οποίες ερμηνεύτηκαν ως ζευγάρι, αποδοσμένες κατά τομή. Η ανδρική μορφή αποδίδεται με μια τυπική για τη μινωική εικονογραφική παράδοση κόμμωση και ενδυμασία. Η κώμη απεικονίζεται με σχηματοποιημένους βοστρύχους που πέφτουν στην πλάτη και το στήθος, ενώ η ενδυμασία αποτελείται από το σύνηθες κομμάτι υφάσματος που καλύπτει την περιοχή των λαγόνων, το ζώμα. Η ομοιότητα της στάσης και της κόμμωσης μορφής με αυτή του «Ρυτοφόρου» από την «τοιχογραφία της πομπής» (εικ. 18) ενισχύει την άποψη ότι συγκεκριμένα πρότυπα απόδοσης των μορφών χρησιμοποιούνται τόσο τις σφραγίδες όσο και τις τοιχογραφίες. Στο άνω δεξί τμήμα κυριαρχεί η μορφή της επιβλητικού λιονταριού ξαπλωμένου σε ένα βάθρο που το στηρίζουν δύο γυναικείες μορφές. Τα λιοντάρια επιτελούσαν το ρόλο ακολούθων και προστατών της θεάς, όπως φαίνεται σε σφραγιστικό δακτυλίδι από το Αμάρι (εικ. 19), στο οποίο η θεά εικονίζεται καθισμένη σε θρανίο, στα άκρα του οποίου δύο λιοντάρια στηρίζουν τα μπροστινά άκρα της. Το μοτίβο κισσού που αναπτύσσεται πάνω από το λιοντάρι δεν ανήκει στην ενδημική χλωρίδα και η χρήση του μπορεί να εξηγηθεί αφενός σε μια προσπάθεια απόδοσης των Ηλυσίων πεδίων, χώρο 13 Evans 1925, 53-54

δράσης του λέοντος, αφετέρου στην εξέλιξη ενός διακοσμητικού μοτίβου. Έλκει την προέλευσή του από έναν διακοσμητικό συνδυασμό διπλών ελίκων με το σύμβολο του παπύρου που σχετίζεται με τη Θεά του Δέλτα, Wazet, και χαρακτηρίζει την ΜΜ ΙΙΙ. Κατά την ΥΜ Ι ο κενός χώρος μεταξύ των ελίκων καλύπτεται με αναρριχόμενες κορυφές του φυτού παπύρου και προσομοιάζει περισσότερο σε είδος βλάστησης. Η μεταβατική διαδικασία διαμόρφωσης του μοτίβου πιστοποιείται από ΜΜ ΙΙΙΒ και ΥΜΙΑ τοιχογραφίες, στις οποίες ο κισσός έχει κορυφές του φυτού παπύρου 14. Η ομοιότητα που παρουσιάζει ο ανελισσόμενος κισσός στο «δακτυλίδι του Νέστορα», με την εικονιζόμενη βλάστηση σε τοιχογραφία από την «Οικία των τοιχογραφιών» (εικ. 20), η οποία αποδίδει γαλάζιους πιθήκους σε βραχώδες τοπίο, είναι σημαντική. Παρατηρούμε ότι από έναν βραχώδη όγκο αναδύεται μια σύνθετη μορφή βλάστησης. Σε μια προσπάθεια προσδιορισμού του είδους της χλωρίδας καταλήγουμε πως πρόκειται για ένα μοτίβο και όχι μια φυσιοκρατική απόδοση. Το κατώτερο τμήμα του δακτυλιδιού, το οποίο οριοθετείται από τις διακλαδώσεις του δέντρου και του λοφίσκου από το οποίο υψώνεται το δένδρο συνιστά ένα ενιαίο εικονογραφικό θέμα. Σε ένα υπερυψωμένο θρανίο στο δεξί άκρο της σύνθεσης, κατ αναλογία του εδρασμένου στο βάθρο λέοντα στο άνω τμήμα, εικονίζεται πτερωτός γρύπας μινωικού τύπου, δηλαδή του πλουμιστού με πτερά παγωνιού είδους, που βλέπουμε και σε ένα θραύσμα από τις τοιχογραφίες του ανακτόρου της Κνωσού και στη ζωφόρο της Αίθουσας του Θρόνου (βλ. εικ. 7). Πίσω από το μιξογενές ον στέκεται μια γυναικεία φιγούρα που θα μπορούσε να ταυτιστεί με τη μινωική θεά. Έχει υποστηριχθεί ότι ο «Βασιλιάς Αρχιερίεας» ή «Πρίγκιπας με τα κρίνα» οδηγούσε έναν γρύπα, το στοιχείο αυτό της βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τη συμβολική χρήση του όντος αυτού αλλά και μια ενδεχόμενη συσχέτισή του με μια ελίτ. Οι ιδιότητες της προστασίας, της ταχύτητας και της διαπεραστικής όρασης αποτελούν χαρακτηριστικές ποιότητες του μιξογενούς όντος με σώμα λέοντος και κεφάλι αετού ή γερακιού. Ο 14 Evans 1925, 67

γρύπας θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως ο βασικός εκπρόσωπος της θεάς σε μια τελετή μύησης και διάκρισης, η οποία φαίνεται να επακολουθεί της εισόδου των αποθανόντων στο Ηλυσιακό βασίλειο 15. Μπροστά από τον καθισμένο γρύπα εικονίζονται υβριδικές μορφές νέου είδους. Έχουν κεφαλή και λοφία γρύπα και αποδίδονται ενδεδυμένες με τη συνήθη για την ΥΜ Ι γυναικεία ενδυμασία με την κοντή φούστα. Στην άλλη πλευρά της σύνθεσης το νεαρό ζευγάρι που εικονίζεται στο άνω μέρος του ανάγλυφου επανεμφανίζεται. Η γυναικεία μορφή απλώνει το χέρι της στη μέση της γυναίκας-γρύπα, η οποία προειδοποιεί με ανάταση των χειρών έναν νεαρό άνδρα να μη συμμετάσχει στην Ηλυσιακή τελετή μύησης. Μια γυναίκα-γρύπας φαίνεται να αναμένει το ζευγάρι. Η σκηνή θα μπορούσε να γίνει αντιληπτή ως η είσοδος του ζεύγους στην αυλή της θεότητας που κυβερνά τον χώρο των μακάρων. 2.4. Μεταφορά της παράστασης σε τοιχογραφία Η άποψη που διατυπώθηκε από τον Έβανς, ότι δηλαδή η παράσταση του αναγλύφου αποτελεί μεταφορά επιτοίχιας τοιχογραφίας στη μικρογραφική κλίμακα της φορητού «μέσου» τεκμηριώθηκε με πειστικότατα επιχειρήματα. Θεωρεί ότι η ανάγλυφη παράσταση του δακτυλιδιού βρίσκεται σε άμεση εξάρτηση με ένα εικονογραφικό πρότυπο απεικονιζόμενο με ενάργεια στην Κνωσό. Σε συνεργασία με τον Gillieron, καλλιτέχνη-συνεργάτη του Έβανς, ο Έβανς δημιούργησε ένα έγχρωμο σχέδιο της ανάγλυφης παράστασης στην κλίμακα και περίπου στον ρυθμό των μικρογραφικών τοιχογραφιών της Κνωσού (εικ. 21). «Για όσους έχουν εντρυφήσει της μινωικές τοιχογραφίες, τα χρώματα μιας παράστασης υποβάλλονται τα ίδια» αναφέρει ο μελετητής του μινωικού πολιτισμού. Ο Έβανς πιστεύει στην ύπαρξη συγκεκριμένων χρωματικών συμβάσεων που εντοπίζονται σε κάθε εικονογραφικό πρόγραμμα ανεξαρτήτως του μέσου που το φέρει. Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι στις περισσότερες μινωικές τοιχογραφίες οι ανδρικές μορφές διακρίνονται από τις γυναικείες λόγω του διαφορετικού χρώματος, οι ανδρικές αποδίδονται με πομπηιανό κόκκινο, ενώ οι γυναικείες με λευκό. Συχνή φαίνεται να είναι η 15 Evans 1928, 785-6

εμφάνιση του κίτρινου του κρόκου στα ενδύματα. Σε ό,τι αφορά το υπόβαθρο η ζεστή απόχρωση της κεραμικής και το μπλε περιστασιακά χρησιμοποιούνταν για τον σκοπό αυτό κατά το πρώτο τμήμα της Ύστερης Μινωικής Εποχής. Η χρήση του μπλε δίνει την εντύπωση φωτεινότητας στη «Γη των Μακάρων» 16. Κατ αναλογία αυτών των συμβάσεων της απόδοσης των χρωμάτων ο Έβανς διαμόρφωσε το σχέδιο της μικρογραφικής τοιχογραφίας που μοιράζεται το ίδιο θέμα με το δακτυλίδι του Νέστορα. 3. Το «δακτυλίδι του Μίνωα» Είναι κατασκευασμένο από συμπαγή χρυσό και το βάρος του ανέρχεται σε 29,4 γραμμάρια 17. Ο κρίκος του αποτελείται από πέντε κύκλους που φέρουν κοκκίδωση (εικ. 22) 18. Η σφενδόνη του δακτυλιδιού φέρει ανάγλυφη παράσταση, το θέμα της μπορεί να περιγραφεί εν συντομία ως το πέρασμα της θεάς από ένα ιερό σε ένα άλλο μέσω θαλάσσης (εικ. 22) κατά τον Α. Έβανς ή ως τρεις εκδοχές θεοφάνειας κατά τους Ν. Δημοπούλου και Γ. Ρεθεμιωτάκη. Στο ανάγλυφο διακρίνουμε τρεις σκηνές από τα δεξιά προς τα αριστερά. Στην πρώτη παρατηρούμε ένα κτίσμα ισόδομου συστήματος κατασκευής στο άνω μέρος του οποίου αναδύεται το ιερό δέντρο. Στο προεκβάλλον άκρο του κτίσματος εικονίζεται μια γυμνή γυναικεία μορφή της οποίας το χέρι εφάπτεται σε ένα κλαδί του δέντρου. Στη βάση του οικοδομήματος εικονίζονται δύο βράχοι. Ο Έβανς χωρίς να αποκλείει την πιθανότητα η γυμνή γυναικεία μορφή να αποτελεί μια εκδοχή της θεάς τείνει να θεωρεί πιθανότερη την ερμηνεία της ως υπηρέτρια της θεάς κατ αναλογία του άνδρα υπηρέτη της τρίτης σκηνής. Τόσο η εν λόγω μορφή όσο και η ανδρική της τρίτης σκηνής εμπλέκονται σε μια διαδικασία συγκομιδής προϊόντων του ιερού δέντρου με σκοπό την προσφορά της στην θεά 19. Στο πλαίσιο της δραστηριότητάς της και της τοποθέτησής της στο ανάγλυφο η ερμηνεία της γυναικείας μορφής ως υπηρέτριας της θεάς είναι εύλογη. 16 Evans 1925 71-72 17 Δημοπούλου - Ρεθεμιωτάκης 2009, 14 18 Δημοπούλου- Ρεθεμιωτάκη 2005 124-125 19 Evans 1935, 951-954

3.1. Η γυμνή γυναικεία μορφή Από εικονογραφικής άποψης η γυμνή γυναικεία μορφή παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η γυμνότητα σε συνδυασμό με την απόλυτα φυσική στάση και την δραστηριότητα που επιτελείται δεν έχει εικονογραφικό παράλληλο στις μινωικές θρησκευτικές απεικονίσεις. Το πήλινο αγαλματίδιο γυμνής γυναικείας μορφής που εμφανίστηκε μεταξύ άλλων από το «ιερό των διπλών πελέκεων» ( Shrine of the Double Axes) στην τοποθεσία του ανακτόρου της Κνωσού και χρονολογείται στην ΥΜ ΙΙΙ αντιπροσωπεύει μια επαναφορά αρχαϊκών στοιχείων στη θρησκευτική τέχνη (εικ.14). Τα χέρια της μορφής είναι τοποθετημένα σταυρωτά στο στήθος σε μια παραδοσιακή χειρονομία ενώ η εκτέλεσή της χαρακτηρίζεται από μια τραχύτητα (rude execution). Ο Έβανς θεωρεί ότι αντιπροσωπεύει μια επαναφορά εικονογραφικών προτύπων της Νεολιθικής εποχής στη θρησκευτική τέχνη της υποδεικνύεται και από την υπόλευκη διακόσμηση (chalky inlay) που φέρει, η οποία αποτελεί κατεξοχήν γνώρισμα της νεολιθικής τέχνης. 3.2. Η θεά στη θάλασσα Στο μέσο της παράστασης εικονίζεται η θεά να κατευθύνει ένα πλεούμενο διαμέσου των κυμάτων. Στη συγκεκριμένη σκηνή πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή μας αφενός στο μοτίβο διαμόρφωσης των κυμάτων, αφετέρου στο πλεούμενο. Ο χαράκτης σε μια προσπάθεια απόδοσης με τον μέγιστο εναργή τρόπο τα συνεχώς μεταβαλλόμενα κύματα και την οπτική πολυπλοκότητά της επιστρατεύει ένα φολιδωτό μοτίβο που εμφανίζει ομοιότητες με δίκτυ. Η εικονογραφική αυτή σύμβαση διαφωτίζει ένα σύστημα αφηγηματικών στοιχείων κοινών και σε άλλα είδη της μινωικής τέχνης. Εξαιρετικό παράδειγμα αποτελούν τα ενδύματα των εικονιζόμενων μορφών στην τοιχογραφία των «γαλάζιων κυριών» (βλ. εικ. 14), τα οποία φέρουν φολιδωτή διακόσμηση. Η καινοτομία όσον αφορά τη χρήση του εν λόγω μοτίβου, αρχικά χρησιμοποιούμενου για την απόδοση της τραχειάς επιφάνειας σημειώνεται κατά τη μεταβατική ΜΜ ΙΙΙ - ΥΜΙΑ, περίοδο κατά την οποία χρησιμοποιείται για την απόδοση των κυμάτων 20. Σε ένα σφράγισμα 20 Evans 1935, 955

που βρέθηκε σε μια απομονωμένη θέση στην ανατολική πλευρά της οικιστικής συνοικίας του ανακτόρου της Κνωσού (domestic quarter) (εικ. 24) εντοπίζουμε ένα παράλληλο που αφορά στη χρήση του μοτίβου για την απόδοση υδάτινου στοιχείου. Το δικτυωτό σχέδιο σε αυτό το αποτύπωμα σφραγίδας λειτουργεί ως υπόβαθρο, σε μια συμβατική απόδοση της θάλασσας, και σχετίζεται με την κεντρική ενδεδυμένη γυναικεία μορφή, η οποία ταυτίζεται με τη μινωική θεά. Εδώ η μινωική θεά ως Κυρία της θαλάσσης αναπαύεται επί των κυμάτων 21. Η εξέλιξη του μοτίβου ενδεχομένως σχετίζεται και με την ομοιότητά του με το δίκτυ που χρησιμοποιείται στις αλιευτικές δραστηριότητες. Το δίκτυ αποτελεί άμεση αναφορά στη θάλασσα. Στο πλεούμενο εικονίζονται δύο κιονωτά ιερά τοποθετημένα στο εμπρόσθιο τμήμα, που φέρουν επίστεψη από κέρατα καθοσιώσεως. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η απεικόνιση ιερού όμοιας κατασκευής στην Ξεστή 3. Πρόκειται για το κτίσμα που καταλαμβάνει τον ανατολικό τοίχο του δωματίου 3 α στο άδυτο/ δεξαμενή καθαρμών (εικ. 25) 22. Το δένδρο ελιάς που αναδύεται από το ιερό της Ξεστής 3, συγκρινόμενο με τις μορφές του βόρειου τοίχου, πιθανόν υποδεικνύει, υπό κλίμακα, της πραγματικές διαστάσεις του κτίσματος 23. Καθώς όμως η παράσταση της Ξεστής 3 δεν αποτελεί ρεαλιστική απόδοση ενός υπάρχοντος τοπίου, αλλά η δράση τοποθετείται στο επίπεδο του μύθου, ο προσδιορισμός του μεγέθους του ιερού θα ήταν ανέφικτος. 24 Στην παράσταση του δακτυλιδιού τα ιερά (δύο στο πλεούμενο και ένα στο άνω άκρο της σφραγίδας) εικονίζονται στο ίδιο περίπου μέγεθος με τις μορφές, όμως, δεν μπορούμε να θεωρήσουμε ούτε την παράσταση αυτή ρεαλιστική απεικόνιση. Η ομοιότητα του ιερού στο άνω άκρο της παράστασης με την τοιχογραφία της Ξεστής 3 είναι σαφής. Ο τρόπος απόδοσης των ιερών είναι όμοιος σε τοιχογραφίες και σφραγιστικά δακτυλίδια. Η πρύμνη του πλεούμενου διαμορφώνεται ως ουρά ψαριού και η πλώρη ως κεφαλή κάποιου εξώκοσμου όντος, βασισμένο στον γνωστό στα μεσογειακά ύδατα ιππόκαμπο (Hippocampus brevirostris). O Έβανς 21 Evans 1935, 956 22 Vlachopoulos 2016, Pl. CXIVb-c 23 Vlachopoulos 2016, 377 24 Vlachopoulos 2016, 377

μέσα από μια σειρά εικονογραφικών παραλλήλων παρουσιάζει την εξελικτική πορεία του ζωομορφισμού της πλώρης από ιππόκαμπο σε σκύλο και τελικά στη μυθική Σκύλα 25. Η εξέταση των παραλλήλων αυτών παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι της εικόνας 26 προέρχεται από έναν τάφο στον Μόχλο που ανεσκάφει από τον R.B. Seager. Η θεά εικονίζεται μπροστά από ένα ιερό εκ του οποίου αναδύεται το ιερό δένδρο ενώ το πλεούμενο συνδυάζει ζωόμορφη πλώρη και πρύμνη που απολήγει σε ουρά ψαριού. Σε ένα σφράγισμα από τα Ιερά Θησαυροφυλάκια του ανακτόρου της Κνωσού παριστάνεται το ίδιο θαλάσσιο τέρας σε μια μορφή που ομοιάζει περισσότερο κεφαλής σκύλου (εικ. 27). Η διαφορετικότητα έγκειται στο ότι το ζωόμορφο ον δεν διαμορφώνει την πλώρη του πλοιαρίου αλλά εμφανίζεται αυτόνομο στα ύδατα. Πιθανότατα επιτίθεται στο πλεούμενο καθώς ο κωπηλάτης προσπαθεί να το απομακρύνει. Το συγκεκριμένο ον αναγνωρίζουμε έναν πιθανό πρόγονο της μυθικής Σκύλλας. 3.3. Ένθρονη θεά Η τελευταία σκηνή απεικονίζει την θεά καθισμένη σε μια βαθμιδωτή κατασκευή με επίστεψη κεράτων καθοσιώσεως. Η τοποθέτηση της μορφής σε αυτού του είδους κατασκευή ακολουθεί τον τρόπο απόδοσης καθιστών μορφών και εμφανίζει ομοιότητες με τη θεά από την τοιχογραφία της Ξεστής 3 «Πότνια θηρών» (εικ. 28). Και στις δύο αποδόσεις οι θεές εικονίζονται ένθρονες σε υπερυψωμένες κατασκευές, που διασαφηνίζουν την υπεροχή τους σε σχέση με τις υπόλοιπες εικονιζόμενες μορφές. 3.4. Επιφάνεια και κυριαρχία της θεάς σε τρία στοιχεία Οι Ν. Δημοπούλου και Γ. Ρεθεμιωτάκης 26 προτείνουν μια διαφορετική ανάγνωση της ανάγλυφης παράστασης της σφενδόνης, αυτή της απόδοσης τριών εκδοχών θεοφάνειας. Αξίζει ιδιαίτερης αναφοράς η ερμηνεία της μικροσκοπικής αιωρούμενης μορφής ως επιφαινόμενης θεάς. Η ερμηνεία αυτή βασίζεται στη μικρή κλίμακα της 25 Evans 1935, 951-953 26 Δημοπούλου-Ρεθυμνιωτάκης 2009, 15-18

μορφής που αποδίδει την απόστασή της από τον θεατή, στην τοποθέτησή της στο άνω τμήμα της παράστασης χωρίς στοιχεία δηλωτικά του εδάφους, η οποία μπορεί να γίνει αντιληπτή ως εικονογραφική σύμβαση της αιώρησης, και στην κατιούσα πορεία της. Εικονογραφικά παράλληλα επιφάνειας, μετάβασης της θεότητας από τον υπερβατό στον ορατό κόσμο αποτελούν δύο χρυσά σφραγιστικά δακτυλίδια από τα Ισόπατα Κνωσού (εικ. 29) και το Φουρνί Αρχανών (εικ. 30). Στο δακτυλίδι από τα Ισόπατα η κεντρική μορφή εικονίζεται αιωρούμενη, όπως η μορφή στο «δακτυλίδι του Μίνωα», ανάμεσα σε γυναικείες μορφές που έχουν ερμηνευτεί ως λατρεύτριες. Στο δακτυλίδι από το Φουρνί η αιωρούμενη μορφή συνοδεύεται από γρύπα. Αξίζει να αναφέρουμε την κλίση των κάτω άκρων της μορφής προς τα κάτω, όπως αποδίδεται και στη σφραγιστική παράσταση. Θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο για ένα σύνολο εικονογραφικών στοιχείων χρησιμοποιούμενων για την συμβατική εικονογραφική απόδοση της θεάς που επιφαίνεται, στοιχείο που έχει θεωρηθεί ως ο πυρήνας της θρησκευτικής ιδεολογίας των Μινωιτών. Η κυριαρχία της θεάς στη γη εικονογραφείται με την απόδοση της μορφής της στο βαθμιδωτό ιερό-βάθρο, στο υγρό στοιχείο με την τοποθέτησή της στο πλοιάριο στη θάλασσα. Και στον αέρα με την επιφάνειά της. Η θεά κυριαρχεί στα τρία συστατικά στοιχεία του κόσμου. Συμπερασματικά Στις σφραγιστικές παραστάσεις παρατηρούμε ότι η απόδοση των εικονιζόμενων θεμάτων είναι σύντομη με τα βασικά μόνο στοιχεία (μορφές, σύμβολα) να προσδιορίζουν το θέμα. Σε ένα πρώτο επίπεδο η επιλογή αυτή θα μπορούσε να εξηγηθεί με βάση την επιθυμία ανάπτυξης ενός σύνθετου θέματος, και από άποψη μορφών αλλά και πλοκής, σε έναν φορέα μικρού μεγέθους. Σε ένα δεύτερο επίπεδο η ερμηνεία πρέπει να αναζητηθεί στους κατόχους των δακτυλιδιών. Τα χρυσά σφραγιστικά δακτυλίδια δεν αποτελούσαν απλώς εντυπωσιακά κοσμήματα αλλά σύμβολα εξουσίας και κύρους. Ενδεχομένως, οι κτήτορες των δακτυλιδιών ανήκαν σε μια ελίτ, της οποίας ειδοποιό διαφορά αποτελούσε η γνώση και κατανόηση συγκεκριμένων θεμάτων.

Άλλωστε, μελετώντας τις διαφορές λειτουργικού επιπέδου τοιχογραφιών και σφραγιστικών δακτυλιδιών οι πρώτες αντιπροσωπεύουν το ευμέγεθες, δημόσιο και άρα κοινωνικά προσλήψιμο, ενώ τα δακτυλίδια το φορητό, προσωπικό σήμα. Θα μπορούσαμε να μεταφέρουμε τις παραστάσεις σφραγιστικών δακτυλιδιών σε τοιχογραφίες, οι οποίες έχουν χαθεί; Ένα τέτοιο εγχείρημα θα ήταν τολμηρό, αλλά όχι χωρίς έρεισμα. Όπως δείξαμε, τοιχογραφίες και δακτυλίδια ακολουθούν κοινούς εικονογραφικούς τόπους. Σφραγιστικές παραστάσεις που εμφανίζουν μια ολοκληρωμένη αφήγηση του θέματός τους, ασχέτως του βαθμού που γίνεται κατανοητή σήμερα, ενδεχομένως αποτελούν μεταφορές τοιχογραφιών σε φορητά «μέσα» με μεγαλύτερη ή μικρότερη πιστότητα. Αλλά θα πρέπει να ληφθεί υπ όψιν η πιθανότητα απεικόνισης σε σφραγίδες και σφραγιστικά δακτυλίδια ενός μόνο τμήματος μιας τοιχογραφίας που θα είχε ιδιαίτερη σημασία για τον κάτοχο της σφραγίδας. Στην περίπτωση αυτή η γνώση θα ήταν αποσπασματική και πιθανόν να οδηγούσε σε λανθασμένα συμπεράσματα.

Βιβλιογραφία Blakolmer, F.2010 Small is beautiful. The significance of Aegean glyptic for the study of wall-paintings, relief frescoes and minor relief arts, στο Die Bedeutung der minoischen und mykenischen Glyptik.VI. Internationales Siegel- Symposium aus Anlass des 50 jahrigen Bestehens des CMS, Malburg, 9.-12. Oktober 2008,edited by W. Muller, 91-108 Δημοπούλου Ν.-Ρεθεμιωτάκης Γ. 2009 Το δακτυλίδι του Μίνωα, Αθήνα Δημοπούλου-Ρεθεμιωτάκη Ν. 2005 Το αρχαιολογικό μουσείο Ηρακλείου, Όλκος Evans, A. 1925 The ring of Nestor, a glimpse into the Minoan afterworld and a sepulchral treasure of gold signet-rings and bead-seals from Thisbê, Boeotia,Macmillan and co., London Evans, A. 1921 Palace of Minos I,Macmillan and co, London Evans, A. 1928 Palace of Minos II, part II, Macmillan and co, London Evans, A. 1935 Palace of Minos IV, part II, Macmillan and co, London Μπουλώτης, Χ. 2013 «Από τη χρυσή ώρα της αιγαιακής αφηγηματικότητας: συγκλίσεις και αποκλίσεις στον κόσμο τοιχογραφιών και σφραγιστικών δακτυλιδιών» στο Χρωστήρες: η τοιχογραφία και η αγγειογραφία της 2 ης χιλιετίας σε διάλογο, Εταιρία Στήριξης Σπουδών Προϊστορικής Θήρας, 100-103 Vlachopoulos, A. 2016 Images of physis or perceptions of metaphysis? Some thoughts on the iconography of Xeste 3 building at Akrotiri, Thera, στο Proceedings of the 15th International Aegean Conference, Vienna, Institute for Oriental and European Archaeology, Aegean and Anatolia Department, Austrian Academy of Sciences and Institute of Classical Archaeology, University of Vienna, 22-25 April 2014, Peeters Leuven-Liege, 375-385

Εικόνα 1. Σφραγίδα από την Κνωσό Εικόνα 2. Σφραγίδα από την Κνωσό Εικόνα 3. Σφραγίδα από την Κνωσό

κόνα 4. Σφραγίδα από το Ακρωτήρι, Θήρα Εικόνα 5. Σφραγίδα από την Κνωσό ικόνα 6. Σφραγίδα από την Ιαλυσό Εικόνα 7. Βόρειος τοίχος αίθουσας του θρόνου, Κνωσός. Αποκατάσταση E. Shank

Εικόνα 8. Σφραγίδες από a) Κνωσό b) άγνωστη προέλευση c)ακρωτήρι d)μεσαρά e)άγνωστη προέλευση f)γουρνιά Εικόνα 9. Ανάγλυφη τοιχογραφία από τη βόρεια είσοδο της Κνωσού (αποκατάσταση)

Εικόνα 10.Κρίκος του δακτυλιδιού του Νέστορα (σχέδιο) Εικόνα 11. Ελεφαντοστέινη σφραγίδα από το θολωτό οστεοφυλάκιο, Κουμάσα Εικόνα 12. Έκτυπο από το Δακτυλίδι του Νέστορα. Εικόνα 13. Λεπτομέρεια από το δακτυλίδι του Νέστορος. Σχέδιο από τον E. Gillieron

Εικόνα 14. Οι γαλάζιες κυρίες. Κνωσός Εικόνα 15. Κεντρική καθιστή μορφή από την τοιχογραφία Λατρεύτριες, Ξεστή 3

Εικόνα 16. Σφραγίσματα α: από τη Ζάκρο πτερά προσκολλώνται στο σώμα μιας σφίγγας (μιξογενές ον με συμβολικό χαρακτήρα), β: από τη Ζάκρο τα πτερά εικονίζονται με αιχμές και αστεροειδή κεντρικά μοτίβα, γ: από το Μικρό Ανάκτορο της Κνωσού τριπλά πτερά φέρουν μάτια και αιχμές.

Εικόνα 17. Αποκατεστημένη ανάγλυφη τοιχογραφία Ιερέας- Βασιλιάς / «Πρίγκιπας με τα Κρίνα», Κνωσός

Εικόνα 18. Ο ρυτοφόρος από την τοιχογραφία της πομπής, Κνωσός Εικόνα 19. Σφραγιστικό δακτυλίδι από το Αμάρι (σχέδιο)

Εικόνα 20. Τοιχογραφία από την Οικία των τοιχογραφιών με μοτίβο του κισσού, Κνωσός.

Εικόνα 21. Σχέδιο του E. Gillieron. Μεταφορά της ανάγλυφης παράστασης του «δακτυλιδιού του Νέστορα» σε μικρογραφική τοιχογραφία

κόνα 22. Το «δακτυλίδι του Μίνωα»

Εικόνα 25. Βόρειος (τοιχογραφία «Λατρευτριών») και ανατολικός τοίχος δεξαμενής καθαρμών, Ξεστή 3, Ακρωτήρι Θήρας.. Εικόνα 26. Σχέδιο παράστασης από χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι από τάφο στο Μόχλο Εικόνα 27. Σφράγισμα από τα ιερά θησαυροφυλάκια

Εικόνα 28. Σχέδιο αποκατεστημένης τοιχογραφίας «Κροκοσυλλέκτρια, Πίθηκος και Πότνια θηρών» ωμάτιο 3α, 1ος όροφος, βόρειος τοίχος, Ξεστή 3, Ακρωτήρι Θήρας

Εικόα 29. Παράσταση σφενδόνης από το χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι των Ισοπάτων Κνωσού Εικόνα 30. Σφενδόνη χρυσού δακτυλιδιού από το Φουρνί Αρχανών