8. ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΡΕΜΑΤΟΣ ΠΙΚΡΟΔΑΦΝΗΣ

8. ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΡΕΜΑΤΟΣ ΠΙΚΡΟΔΑΦΝΗΣ 8.1. Οικολογική αποκατάσταση Ο σχεδιασμός της οικολογικής αποκατάστασης ή της ανάπλασης πρέπει να εμπεριέχει επιστημονική έρευνα και παρακολούθηση. 8.1.1 Η σημασία της παρόχθιας βλάστησης Η παρόχθια βλάστηση είναι σημαντικός ενδείκτης της κατάστασης διατήρησης των ποτάμιων διαδρόμων. Μπορεί να δώσει σημαντικές πληροφορίες για την ακεραιότητα του παρόχθιου περιβάλλοντος κάτι που ενδιαφέρει ως "στοιχείο προσδιορισμού" της υδρομορφολογικής κατάστασης του ποταμού, όπως ορίζει η Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα. Η παρόχθια βλάστηση, ως βιοκοινότητα, ενσωματώνει τις οικολογικές συνθήκες και τις ανθρωπογενείς πιέσεις που εκφράζονται σε διαφορετικές χρονικές και χωρικές κλίμακες, και επομένως βοηθά σε μια ολιστικής μορφής περιβαλλοντική αξιολόγηση του ποτάμιου διαδρόμου. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πρέπει να καταβληθεί προσπάθεια ώστε να κατανοήσουμε στην πράξη τις βασικές αντιδράσεις ή αποκρίσεις της βλάστησης σε συγκεκριμένη και συνδυασμένη ανθρωπογενή διαταραχή. Παρακάτω ακολουθεί μια ανασκόπηση των βασικών περιβαλλοντικών "οδηγών" του ποτάμιου συστήματος και αναπτύσσουμε τους περιβαλλοντικούς μηχανισμούς που εμπλέκονται στη διαμόρφωση των παρόχθιων κοινοτήτων. Κύριοι παράγοντες (drivers) Μηχανισμοί (mechanisms) Κύρια χαρακτηριστικά παρόχθιων ζωνών (Riparian zone characteristics) Κλίμα Υδρολογία Γεωμορφολογία Βιογεωγραφία Υδρολογικές διεργασίες Διαμήκης διασπορά Δυναμική κοινοτήτων Αλληλεπιδράσεις με το τοπίο Διαρκής διαδοχή Ποτάμιος διάδρομος Οικοτόνος πλούσιος σε είδη Εικόνα 96: Απλουστευμένο εννοιολογικό μοντέλο που παρουσιάζει τρία βασικά χαρακτηριστικά των παρόχθιων ζωνών (οι οποίες ρυθμίζονται από τους βιογεωγραφικούς, υδρολογικούς, γεωμορφολογικούς και κλιματικούς οδηγούς τους) και πώς αυτά σχετίζονται με τους συγκεκριμένους μηχανισμούς που τα επηρεάζουν σε διάφορες κλίμακες. Δεν αναφέρεται στο σχήμα η επίδραση ανθρωπογενών παραγόντων. 142

8.1.2 Βήματα προς την αποκατάσταση του ρέματος Πικροδάφνη Ο στρατηγικός σχεδιασμός είναι σημαντική παράμετρος για τις αποτελεσματικές ενέργειες προστασίας και ανόρθωσης υποβαθμισμένων οικοσυστημάτων. Ο στρατηγικός σχεδιασμός είναι μια πειθαρχημένη προσπάθεια να παραχθούν θεμελιώδεις αποφάσεις για τις σχετικές με ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα ενέργειες. Αυτός ο τύπος σχεδιασμού προκύπτει από την ανάλυση των δυνάμεων και αδυναμιών των διαφόρων επιλογών και μπορεί έτσι να καθορίσει τι έχει να προσφέρει η συγκεκριμένη κατάσταση (δυνατότητες και απειλές), ώστε να πραγματοποιηθούν οι επιθυμητοί στόχοι (Εικόνα 97). Τύπος του έργου αποκατάστασης Ο τύπος του έργου που προωθείται εδώ μπορεί να περιγραφεί ως: "πρόγραμμα αποκατάστασης - βελτίωσης ενός υποβαθμισμένου οικοσυστήματος" (Clewell and Rieger 1997). Οι ενέργειες αποκατάστασης προωθούνται κυρίως για να ενισχύσουν τη φυσικότητα των σχηματισμών βλάστησης που απομένουν, να προσφέρουν ενδιαίτημα σε απειλούμενα είδη και να ξεκινήσουν τη δημιουργία "διαδρόμων άγριας ζωής" που θα επανασυνδέσουν πράσινους χώρους και θα προωθήσουν την επισκεψιμότητα (αναψυχή, περιβαλλοντική εκπαίδευση, φυσιολατρία). Αυτή η προσέγγιση προσπαθεί να επαναφέρει κάποιες ιδιότητες της ιστορικής ή προϋπάρχουσας κατάστασης ενός συγκεκριμένου τοπίου. Μια τέτοια βελτίωση - αποκατάσταση μπορεί να οριστεί ως "in-kind" (αποκαθιστά την "ιστορική μορφή" του οικοσυστήματος) και επιτόπια (η αποκατάσταση πραγματοποιείται στην ίδια θέση που εκδηλώθηκε η βλάβη του ιστορικού οικοσυστήματος). Η επιθυμητή μελλοντική κατάσταση της περιοχής είναι προφανώς μια που να συνδυάζει προστασία φυσικών στοιχείων στο ποτάμι και στην παρόχθια ζώνη με την προώθηση της ήπιας αναψυχής. Στο μέλλον, η προσπάθεια αποκατάστασης μπορεί να επεκταθεί και να συμπεριλάβει άλλες ποιοτικές πτυχές (επανεισαγωγή ειδών κ.α.). Οι μέθοδοι που υιοθετούνται σε ένα πρόγραμμα οικολογικής αποκατάστασης περιλαμβάνουν διάφορες φάσεις και βήματα για την επιτυχία των καθορισμένων στόχων. Η ακολουθία ενεργειών περιλαμβάνει τη συλλογή των δεδομένων που είναι θεμελιώδη για την ανάλυση και το χαρακτηρισμό της παρούσας κατάστασης, τον καθορισμό των στόχων και τον προσδιορισμό του τύπου και των τμημάτων που θα υπαχθούν στο έργο αποκατάστασης, όπως φαίνεται στο πιο κάτω διάγραμμα ροής (Εικόνα 97). 143

1. Χαρακτηρισμός Τεχνική και επιστημονική συμμετοχή 2. Αξιολόγηση και διάγνωση Συμμετοχή του κοινού 3. Καθορισμός των στόχων 4. Καθορισμός των τυπολογιών και των τμημάτων όπου θα γίνει επέμβαση 5. Νομικές και διοικητικές εκτιμήσεις 6. Σχεδιασμός προγράμματος 7. Εφαρμογή 8.Επιστημονική Παρακολούθηση Εικόνα 97: Διάγραμμα ροής της επεξεργασίας ενός προγράμματος για την ανάκτηση ποτάμιου συστήματος. 8.1.3 Στόχοι βιοποικιλότητας - Απαραίτητα στοιχεία αποκατάστασης Παρόχθιες Ζώνες - Απομάκρυνση ορισμένων ξενικών ειδών βλάστησης - Απομάκρυνση και φύτευση δέντρων σε θέσεις όπου κυριαρχεί το κοινό καλάμι (Arundo donax) - Διαμόρφωση παρόχθιου πλημμυρικού διάδρομου σε ορισμένες θέσεις εγκάρσια της ενεργούς κοίτης - Ειδικά έργα στήριξης σε σημεία διάβρωσης με την τεχνική της bio-engineering όπου κυριαρχούν τα φυσικά υλικά και η φυτεύσεις. 144

Εκβολή - Έργο ανάπλασης ενδιαιτημάτων για την προσέλκυση υδρόβιων και παρυδάτιων πουλιών και την παρατήρηση τους από επισκέπτες. Κάτω ρους (κατάντη Γέφ. Αμφιθέας) - Παρεμβάσεις για την βελτίωση προσβασιμότητας, προσπέλασης εμποδίων και ανάπτυξη ειδικών ενδιαιτημάτων του χελιού (Anguilla anguilla) και των κεφαλοειδών (Mugilidae). - Φυτεύσεις ιτιάς (Salix alba) σε θέσεις με λόχμες-καλαμιώνες Arundo donax αφού απομακρυνθούν οι λόχμες και τα ριζικά συστήματα των καλαμιώνων. - Ειδικές διαμορφώσεις για την προσέκλυση υδρόβιων και παρυδάτιων πουλιών. Γενικά περί φυτεύσεων για την οικολογική αποκατάσταση φυτοκοινοτήτων στην παρόχθια ζώνη Συνίσταται η χρήση μόνο ιθαγενών θάμνων και δέντρων και ειδικά σε σχέση με τις αναμενόμενες φυτοκοινότητες που μπορεί να προϋπήρχαν σε ένα φυσικό ρέμα του τύπου της Πικροδάφνης στην Αττική. Ο σχεδιασμός φυτεύσεων απαιτεί την συμβολή έμπειρου φυτοκοινωνιολόγου. Πολλά από τα φυτά θα μπορούν να εισαχθούν με την μέθοδο των μεταφυτεύσεων από άλλες περιοχές της Αττικής. Στον κάτω ρου πρέπει να κυριαρχούν ιτιές, ασημόλευκες, και λίγα σκλήθρα στον άνω ρου πλάτανια, και διάφορα μεσογειακά υγρόφιλα φυλλοβόλα. Συνίσταται η χρήση περισσότερων φυλλοβόλων παρά την εκτεταμένη χρήση αείφυλλων σκληρόφυλλων θάμνων. Γενικά περί της επανεισαγωγής ειδών Συνίσταται η δυνατότητα εισαγωγής ορισμένων ειδών που προϋπήρχαν ή δυνητικά προϋπήρχαν στα ρέματα του λεκανοπεδίου. Ένα παράδειγμα είναι η γραμμωτή νεροχελώνα (Mauremys rivulata) που είναι προστατευόμενο είδος και θα μπορούσε να μεταφερθεί ένας πληθυσμός από ορισμένους υγροτόπους της Αττικής και Εύβοιας όπου το είδος αφθονεί. Η γραμμωτή νεροχελώνα έχει παρατηρηθεί και φωτογραφηθεί στο ρέμα της Πικροδάφνης στο παρελθόν όμως δεν γνωρίζουμε για πιο λόγο είναι εξαιρετικά σπάνιο η στα πρόθυρα εξαφάνισης ο τοπικός πληθυσμός. Άλλα είδη που θα μπορούσαν να εισαχθούν είναι το Αττικόψαρο (Pelasgus marathonicus) - είδος που κάποτε ήταν διαδεδομένο και στο Λεκανοπέδιο Αττικής. Πριν γίνουν τέτοιες δράσεις επανεισαγωγής πρέπει να υπάρχει ειδική μελέτη που να υποστηρίζει την δράση. 145

8.1.4 Διαχειριστικές πρακτικές Ορνιθοπανίδα Έργα ανάπλασης ενδιαιτημάτων μπορούν να πραγματοποιηθούν για την βελτίωση της φυσικής μορφής της ποτάμιας κοίτης και του παρόχθιου χώρου. Αυτό αν σχεδιαστεί και με γνώμονα της ανάγκες της ορνιθοπανίδας θα υπάρξει αυξημένη προσέλκυση υδρόβιων και παρυδάτιων πουλιών. Προφανώς μια τέτοια πράξη ανάπλασης φυσικών ενδιαιτημάτων/ διαχείρισης έχει και κοινωνικό αντίκτυπο, αυξάνονται της αξία του χώρου για την περιβαλλοντική εκπαίδευση. Αυτή τα έργα απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή και προμελέτη. Κριτήριο της επιτυχίας της οικολογικής αποκατάστασης πρέπει να είναι και η αναβάθμιση ενδιαιτημάτων κυρίως για είδη με εξειδικευμένες απαιτήσεις. Παραδείγματα έργων ανάπλασης και αποκατάστασης που μπορούν να ωφελήσουν την ορνιθοπανίδα: - Απομάκρυνση πυκνών ξενικών συστάδων δένδρων που δεν ωφελούν τα πουλιά (είδη όπως ευκάλυπτοι, ακακίες Αυστραλίας (Acacia sp.), ή ορισμένα μη-φυλλοβόλα ξενικά είδη, καθώς και τα ήμερα καλάμια (Arundo donax). - Διατήρηση "χώρων ανοιχτών" με κυρίαρχη χαμηλή βλάστηση από πόες και βούρλα (υγροτοπική βλάστηση) στην παρόχθια ζώνη. Εισαγωγή ψαθιών και αγριοκάλαμου (Phragmites australis) σε ορισμένα σημεία όπου κυριαρχούν και υπερκαλύπτουν την παρόχθια ζώνη χωροκατακτητικά είδη (Cyperus papyrus, Arundo donax). - Φυτεύσεις αυτοφυών ειδών φυλλοβόλων δέντρων που ευνοούν πολλά είδη πτηνών των παρόχθιων ρεμάτων (φυλλοβόλα είδη δρυς Quercus pubescens, ιτιά Salix alba, ασημόλευκες Populus alba. - Ειδική διάπλαση ενδιαιτημάτων στον κάτω ρου και στην εκβολή ώστε να υπάρχει ειδική κάλυψη και να μην ενοχλούνται τα πουλιά από την ανθρώπινη παρουσία. - Περιορισμός ανθρώπινης παρουσίας στο σημείο της μπούκας στο στόμιο του ποταμού για την αποφυγή ενόχλησης των πουλιών. Τονίζομε ότι σχετικά με την απομάκρυνση της βλάστης αλλόχθονων ειδών απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή στον σχεδιασμό διότι ορισμένα είδη αλλόχθονων ειδών μπορεί να προσδίδουν ιδιαίτερη αξία (ή ειδικές λειτουργίες) στην πολύ περιορισμένη χωρική λωρίδα χώρου. Για παράδειγμα ορισμένα είδη προσφέρουν ανθοφορία για πολλά έντομα (π.χ. Λαντάνα Lantana camara) και αυτά τα είδη θα πρέπει να διατηρηθούν παρόλο που είναι ξενικά. Το ίδιο ισχύει για ορισμένα πολύ 146

εντυπωσιακά δέντρα-μνημεία (π.χ. ορισμένοι ευκάλυπτοι) που επίσης προσφέρουν πόρους και συνθήκες στην βιοποικιλότητα ελλείψει άλλων δέντρων στο ύψος τους. Για τους λόγους αυτούς απαιτείται πολύ προσεκτικός σχεδιασμός (κυποτεχνικής μορφής) για να διατηρηθούν κάποια στοιχεία που είναι γνωστό ότι είναι ωφέλημα για την τοπική φυσική βιοποικιλότητα. Ιχθυοπανίδα - Τα κεφαλόπουλα (Mugilidae) φθάνουν ως την πεζογέφυρα στην οδό Κορυζή διότι υπάρχει εμπόδιο (έργο στήριξης της πεζογέφυρας που δημιουργεί τεχνητό σχηματισμό υδατόπτωσης τύπου "τσουλήθρα" που δεν μπορούν τα περισσότερα μεταναστευτικά ψάρια να περάσουν). Προτείνουμε την διερεύνηση τεχνικού έργου "σκάλας ανόδου" στα σημεία - εμπόδια στην άνοδο ψαριών (ειδικά κάτω από τις γέφυρες Ποσειδώνος, Πεζογέφυρα Κορυζή, γέφυρα Αμφιθέας και ανάντη). - Σημαντική είναι η επίπτωση των πλημμυρών για τα ψάρια στο κάτω ρου του ποταμού. Σε περιόδους έντονης πλημμύρας τα ψάρια μπορούν να καλυφθούν ή να βρουν καταφύγιο μέσα στα ριζώματα θάμνων και δέντρων (σε αντίθεση τα κοινά καλάμια Arundo donax δεν προσφέρουν τέτοια στέρεα καταφύγια κατά την πλημμύρα). Συνεπώς θετικό θα ήταν για τα ψάρια να φυτευτούν είδη μέσα στην παρόχθια ζώνη όπως πλάτανοι, σκλήθρα, ιτιές. - Είναι αξιοσημείωτο το ότι το κάτω ρου του ποταμού δεν έχει πουθενά καλαμιώνες με αγριοκάλαμο Phragmites australis (ενώ υπάρχουν πολύ μικρές λόχμες με ψαθί Typha sp. καθώς και η κυριαρχία του Arundo donax). Πιθανότατα να μην μπορούν να αναπτυχθούν λόγο της εισβλητικής κυριαρχίας του Arundo donax και των ξενικών ειδών. Επειδή το χέλι ωφελείται πολύ από υγροτοπικές συνθήκες που δημιουργούν οι καλαμιώνες ενδιαφέρον θα είχε η φύτευση του ιθαγενούς αγριοκάλαμου Phragmites australis στην περιοχή του κάτω ρου του ρέματος. Προτείνουμε όπως και για την ορνιθοπανίδα την φύτευση αγριοκάλαμου σε αρκετά σημεία όπου θα έχει πρώτα εκριζωθεί και απομακρυνθεί το ήμερο καλάμι (Arundo donax). Λοιπά χερσαία σπονδυλόζωα Δεν έχει ακόμη διερευνηθεί το θέμα αυτό για τα χερσαία σπονδυλόζωα, απαιτείται έρευνα. Προφανώς είναι γνωστό ότι τα ζώα αυτά χρησιμοποιούν τον "πράσινο διάδρομο" της παρόχθιας ζώνης του ρέματος ως καταφύγιο και ως διάδρομο μετακίνησης και διασποράς. Συνεπώς η ρεματιά ως "φυσικό διάδρομος ενδιαιτημάτων" είναι πολύ σημαντική για τα σπονδυλόζωα τα ευρύτερης περιοχής. 147

Αμφίβια και ημι-υδρόβια ερπετά Οι συνθήκες για τα δύο είδη είναι πολύ καλές και ήδη στηρίζουν σημαντικά τροφικά πλέγματα στην περιοχή (π.χ. σημαντικός τροφικός πόρος για χέλια, πουλιά). Μόνο ο έλεγχος της ρύπανσης στον Παραπόταμο Καλογήρου μπορεί να ευνοήσει περισσότερο τα είδη αυτά. Επισημαίνουμε ότι στην αυτοψία του Ιουλίου 2013 δεν παρατηρήθηκαν βατράχια στο ιδιαίτερα ρυπασμένο νερό του παραπόταμου Καλογήρου. Απειλούμενα είδη Υπάρχει ανάγκη έρευνας συγκεκριμένων ειδών και να αναπτυχθεί με προσοχή και ακρίβεια η στρατηγική για την αποκατάσταση συγκεκριμένων ενδιαιτημάτων για αυτά τα είδη. Ήδη αναφέρονται κάποια πτυχές των αναγκών ορισμένων ειδών παραπάνω (βλ. χέλι, ψάρια, κ.α.). Η παρακολούθηση με διατομές για την καταμέτρηση πουλιών επίσης πρέπει να συνεχιστεί για να αξιολογηθεί καλύτερα ο ορνιθολογική αξία του ρέματος όλες της εποχές του χρόνου. 148

8.2. Ανάπτυξη εκπαιδευτικών διαδρομών Η μελέτη αυτή δεν αποσκοπεί στην προώθηση ειδικής αξιολόγησης για την αναψυχή ή την περιβαλλοντική εκπαίδευση, όμως η περιοχή έχει ιδιαίτερη αξία λόγο αυτών των ιδιαίτερα σπάνιων χαρακτηριστικών των μέσα στον πολεοδομικό ιστό. Εδώ αναφερόμαστε ενδεικτικά σε τρεις προτεινόμενες διαδρομές που έχουν ένα φυσιολατρικό και περιβαλλοντικό ενδιαφέρον. Πιθανότατα υπάρχουν και άλλες τέτοιες διαδρομές. Προφανώς, αυτό το κεφάλαιο το τοποθετούμε εδώ ως έναυσμα να αξιοποιηθεί και αυτή η πλευρά του ρέματος, δηλαδή ο χώρος ως πηγή αναψυχής στη φύση και ως ανοιχτό σχολείο για την περιβαλλοντική εκπαίδευση. Παρακάτω διακρίνονται οι περιοχές που επιλέχθηκαν ως προτεραιότητες ανάδειξης με σκοπό την περιβαλλοντική εκπαίδευση και την "παρατήρηση της φύσης" μέσα στον αστικό ιστό (1: Περιοχή Βουλιαγμένης - Άγιος Βασίλειος, 2: Σχολεία Π. Φαλήρου - Κοψάχειλα, 3:Αμφιθέας - Εκβολή) (Εικόνα 98). Εικόνα 98: Προτεινόμενες περιοχές μα περιβαλλοντικό και φυσιολατρικό ενδιαφέρον (1: Περιοχή Βουλιαγμένης - Άγιος Βασίλειος, 2: Σχολεία Π. Φαλήρου - Κοψάχειλα, 3:Αμφιθέας - Εκβολή) 149

Περιοχή Βουλιαγμένης - Άγιος Βασίλειος Περιγραφή Διαδρομή ενός χιλιομέτρου με αφετηρία την αριστερή όχθη του ποταμού δίπλα στην Λ. Βουλιαγμένης (Εικόνα 99). Στο σημείο "1" υπάρχει πρόσβαση στην ποταμό όπου μπορεί κανείς να παρατηρήσει την ζωή στο νερό (αμφίβια και να δει την πλούσια παρόχθια βλάστηση). Πορεύοντας κατάντη φθάνει στην πεζογέφυρα Αγίου Βασιλείου όπου υπάρχει ανοιχτός πράσινος χώρος και σημείο θέας του ποταμού, στο σημείο "2". Επιστροφή ανάντη προς την βουλιαγμένης από την μικρή πεζογέφυρα στην οδό Αιγαίου. Ειδικό ενδιαφέρον Αυτή η απλή διαδρομή δείχνει μια πιο εσωτερική πλευρά του ρέματος (περίπου στα 90 μ. υψόμετρο από την θάλασσα) και το μακρύτερο σημείο του ρέματος από την εκβολή του ποταμού. Εικόνα 99: Προτεινόμενη διαδρομή περιοχής Βουλιαγμένης - Άγιος Βασίλειος 150

Σχολεία Π. Φαλήρου - Κοψάχειλα Περιγραφή Περίπατος 1.4 km (Εικόνα 100). Αφετηρία στο σημείο κοντά στο ποτάμι κοντά στο τοπωνύμιο Κοψάχειλα "1", όπου υπάρχει μικρή γέφυρα πάνω από το ποτάμι (Γεφ. Ασυρμάτου). Περνάμε το ποτάμι (όπου υπάρχει πολύ ωραίο σημείο θέας και μπορούμε να κατεβούμε στην κοίτη του ρέματος και να περπατήσουμε ανάντη όπου υπάρχουν μερικά πλατάνια "2". Σε αυτή την περιοχή το νερό του ρέματος είναι συνήθως καθαρό και πολύ πλούσιο σε υδρόβια ζωή (αμφίβια), πανέμορφη παρόχθια βλάστηση και πτηνά (Αλκυόνες). Επιστρέφουμε στην αριστερή όχθη και πορευόμαστε κατάντη πάνω στον δρόμο Αρματολών - Ηπείρου όπου και η γέφυρα και σημείο θέας "4". Σημείο θέας στον μεγάλο καλαμιώνα λόχμη με κοινό καλάμη (Arundo donax). Επιστέφουμε πίσω ανάντη από την δεξιά πλευρά "5" όπου το τοπίο ανοίγει και αποκαλύπτεται σχηματισμός κύρτωσης του ποταμού σαν νησί. Επιστρέφουμε πάλη από την μικρή γέφυρα Ασυρμάτων. Εικόνα 100: Προτεινόμενη διαδρομή Σχολεία Π. Φαλήρου - Κοψάχειλα Ειδικό ενδιαφέρον Από τις ομορφότερες διαδρομές με ένα μεγάλο σημείο στο μέσο ρου του ποταμού που παραμένει αδόμητο (παρά την αυθαίρετη δόμηση εντός παρόχθιας ζώνης σε σημεία). Σημείο πολύ κοντά και στον Αγίου Δημήτριο αλλά και στο Δημοτικό - Γυμνάσιο - Λύκειο Π. Φαλήρου (βρίσκεται κοντά 151

στο σημείο "4"). Πολύ ωραία διαδρομή για παρατήρηση πουλιών, φυτών, εντόμων και της υδρόβιας ζωής του ρέματος μέσα στην πόλη. Επειδή μεγάλη έκταση στην περιοχή μου ομοιάζει με "νησί" δεν έχει δομηθεί συχνά επισκέπτονται και αρπακτικά πουλιά την περιοχή (γερακίνες, βραχοκιρκίνεζα, ξεφτέρια κ.α.). Επίσης επειδή αυτή η περιοχή είναι πριν το ρέμα Καλογήρων, τα νερά του ποταμού είναι συνήθως πιο καθαρά (ενδείκνυται για εκπαιδευτική εκπαίδευση μέσα στην κοίτη του ποταμού). Αμφιθέας Εκβολή Περιγραφή Από το σημείο της γέφυρας Κουντουριώτου "1" η εκβολή απέχει έναν περίπατο μόλις 1.8 km (Εικόνα 101). Αυτό ο περίπατος έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για τον φυσιοδίφη και είναι το τμήμα του ρέματος Πικροδάφνης που έχει υπερτοπικό ενδιαφέρον για την βιοποικιλότητα, αναψυχή, περιβαλλοντική εκπαίδευση. Κατηφορίζουμε στην αριστερή πλευρά ως την γέφυρα στη οδό Φοινίκων (Περικλεώς) και περνάμε την άλλη πλευρά του ποταμού, στο σημείο "2". Λίγο πιο πάνω συμβάλει ο παραπόταμος "Καλογέρων" ένα από τα σημεία από το οποίο εισέρχεται σοβαρή ρύπανση μέσα στον ποταμό. Για να παρατηρήσουμε τον παραπόταμο εναλλακτικά μπορούμε να πορευτούμε έναντι για περίπου 350 m για να δούμε το σημείο που σήμερα έχει μετατραπεί σε οχετός. Μετά κατηφορίζουμε ως την Γέφυρα Αμφιθέας "3". Εδώ μόλις πάνω από την γέφυρα συνήθως υπάρχει μια μεγάλη έκταση με λιμνάζοντα νερά και παρατηρούνται εύκολα διάφορα πουλιά, νεροχελώνες ακόμη και χέλια. Περνάμε την λεωφόρο Αμφιθέας και συνεχίζουμε την πορεία στην δεξιά όχθη του ποταμού. 150 m από την λεωφόρο υπάρχει εύκολη πρόσβαση στην κοίτη και υπάρχει και μια Ιτιά (Salix alba). Λίγο πιο κάτω υπάρχει η χαρακτηριστική πεζογέφυρα στο σημείο "4". Από εδώ παρατηρούμε πολύ καλά το νερό του ποταμού. Περνάμε την πεζογέφυρα στην οδό Κορυζή και πορευόμαστε κατάντη στην αριστερή όχθη όπου στο σημείο "5". Εδώ υπάρχει πρόσβαση στο ποτάμι (μόλις πριν το τοιχίο με μπετό στην αριστερή όχθη). Εδώ βλέπουμε τους θερινούς μήνες και πολλά ψάρια (Κεφαλόπουλα). Πιο κάτω στην κοίτη διακρίνουμε αμφίβια, ερπετά, πουλιά (ερωδιούς). Εντυπωσιακή θέα του ποταμού έχουμε πριν την Γέφυρα Ποσειδώνος (ειδικά προς την θάλασσα και την εκβολή - περιοχή με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για παρυδάτια και υδρόβια πουλιά). 152

Ειδικό ενδιαφέρον Η διαδρομή αυτή συνδυάζει πολλά αξιοθέατα και ξεχωριστές θεματικές ενότητες. Η πρόσβαση είναι πολύ εύκολη και το περίπατο ευχάριστο και σε αρκετά μεγάλη απόσταση. Η περιοχή της εκβολής ειδικά έχει μεγάλο ορνιθολογικό ενδιαφέρον, πολύ μεγαλύτερο από κάθε άλλη περιοχή. Απαντούν πολλά και σπάνια είδη υδρόβιας ζωής (νεροχελώνες, χέλια). Εικόνα 101: Προτεινόμενη διαδρομή Αμφιθέας - Εκβολή 153

8.3. Ελαχιστοποίηση της ρύπανσης Στο ρέμα της Πικροδάφνης παρατηρούνται δύο πολύ σημαντικές ρυπαντικές πιέσεις που έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην οικολογική κατάσταση του συστήματος. Η ανεξέλεγκτη διάθεση αστικών λυμάτων που είναι μία από αυτές, είναι αρκετά έντονη και υποβαθμίζει σημαντικά την ποιότητα νερού του ρέματος. Η πρακτική αυτή παρατηρείται αφενός στα σπίτια που έχουν χτιστεί παρανόμως εντός της κοίτης και σε ορισμένες περιπτώσεις στις παρυφές των μπαζωμένων πρανών του ρέματος αλλά ενδεχομένως και από αγωγούς υπερχείλισης του αποχετευτικού δικτύου (πχ πλησίον της πεζογέφυρας οδού Αιγαίου). Οι πρακτικές αυτές πρέπει να ελεγχθούν και να αποτραπούν μέσω: 1) Της εγκαθίδρυσης ενός συνεχούς προγράμματος παρακολούθησης της ποιότητας νερού του ρέματος στα σημεία που θα εντοπιστούν οι σχετικές πηγές ρύπανσης, το οποίο θα συνοδεύεται από ποινές στο ρυπαίνων σύμφωνα με τα αποτελέσματα των μετρήσεων. Συγκεκριμένα, αφού εντοπιστούν οι πηγές ρύπανσης μπορεί να λαμβάνονται δείγματα νερού αμέσως κατάντη των πηγών αυτών, για μικροβιολογικές αναλύσεις, σε τυχαίες ημερομηνίες (τουλάχιστον 1 φορά το δίμηνο) και να επιβάλλονται ποινές (πρόστιμα) εφόσον τα επίπεδα ρύπανσης υπερβούν ένα συγκεκριμένο όριο κατάντη μιας πηγής ρύπανσης. Επίσης, τα αποτελέσματα του προγράμματος παρακολούθησης θα πρέπει να δημοσιοποιούνται έτσι ώστε να λειτουργούν αποτρεπτικά για τους ρυπαίνοντες. Το ετήσιο κόστος του προγράμματος παρακολούθησης ποιότητας νερού δεν αναμένεται να ξεπερνά τα 10.000 ευρώ. 2) Της απομάκρυνσης, σε βάθος χρόνου, των παράνομων κατοικιών που βρίσκονται εντός της κοίτης του ρέματος και οι οποίες, εκτός της ρύπανσης που δημιουργούν, επιδεινώνουν ή και απειλούνται από τις πλημμυρικές απορροές. Αυτή η πρακτική θα έδινε την δυνατότητα να αποκατασταθεί η παρόχθια ζώνη του ρέματος και να δημιουργηθούν ενδεχομένως ελεγχόμενες πλημμυρικές ζώνες (λεκάνες εκτόνωσης) που θα συνέβαλαν και στην μείωση της πλημμυρικής επικινδυνότητας. Η δεύτερη ρυπαντική πίεση είναι η διάθεση ανθρωπογενών υλικών και σκουπιδιών στο ρέμα, η οποία είναι διαδεδομένη σχεδόν σε όλο το μήκος του. Για να αντιμετωπιστεί αυτή η πίεση προτείνονται τα εξής: 1) Η αποκομιδή των υπαρχόντων σκουπιδιών με δράσεις καθαρισμού του ρέματος στις οποίες θα συμμετέχουν ομάδες πολιτών, συνεργεία των Δήμων αλλά και σχολεία της περιοχής. 154

2) Θεσμοθέτηση αυστηρών ποινών για την διάθεση απορριμμάτων στο ρέμα και λήψη μέτρων αστυνόμευσης των χώρων στους οποίους παρατηρούνται τέτοιες πρακτικές με χρήση της Δημοτικής Αστυνομίας αλλά και των σύγχρονων τεχνολογιών (κάμερες, λειτουργία φωτισμού με θερμικό ανιχνευτή, κ.λπ.). 8.4. Πλημμυρική επικινδυνότητα Το ρέμα παρουσιάζει κάποιες περιοχές που έχουν έντονο πρόβλημα διάβρωσης των πρανών αλλά και πλημμυρικής επικινδυνότητας. Οι περιοχές αυτές συμπίπτουν με θέσεις που έχουν υποστεί εντατικό μπάζωμα κατά το παρελθόν για να κτιστεί η παρόχθια ζώνη, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν απότομα πρανή που αποτελούνται από ασύνδετα κυρίως υλικά (σκουπίδια και μπάζα). Το αποτέλεσμα αυτής της πρακτικής είναι η έντονη πλευρική διάβρωση που υποσκάφτει τα πρανή και εγκυμονεί κινδύνους για την ασφάλεια των κτισμάτων. Αυτές οι περιοχές είναι συγκεκριμένες και σχετικά περιορισμένες και απαιτούν στοχευμένες, τοπικές παρεμβάσεις σταθεροποίησης των πρανών. Πρέπει στις περιπτώσεις αυτές να ληφθεί υπόψη στον σχεδιασμό των όποιων παρεμβάσεων, η διεθνής σχετική εμπειρία και να προτιμηθούν λύσεις που να συνάδουν με την αρχή της διατήρησης της φυσικότητας του ρέματος (bio-engineering). Ως προς την πλημμυρική επικινδυνότητα, και πάλι το ρέμα χρειάζεται τοπικές, στοχευμένες παρεμβάσεις. Τα μέχρι τώρα δεδομένα έδειξαν οι περιοχές που εμφανίζουν μεγαλύτερη πλημμυρική επικινδυνότητα συναντάται από την λεωφόρο Αμφιθέας 800 m περίπου ανάντη από τις εκβολές του ρέματος στον Σαρωνικό κόλπο μέχρι περίπου την οδό Κουντουριώτου, ενώ μικρότερη πλημμυρική επικινδυνότητα συναντάται μεταξύ των οδών Πάρου και Δράμας. Με βάση τα αποτελέσματα του υδροδυναμικού μοντέλου η διατομή του ρέματος Πικροδάφνης ήταν σε θέση να διαχειριστεί το πλημμυρικό επεισόδιο στις 22/02/2013, καθώς δεν παρατηρείται υπερχείλιση σε κανένα σημείο του. Το φαινόμενο της πλημμύρας που σημειώθηκε στη θέση της πεζογέφυρας στην οδό Αμφιτρίτης κατάντη της Λεωφόρου Αμφιθέας μπορεί να αποδοθεί στην συγκέντρωση φερτών υλικών (κλαδιά, καλάμια και σκουπίδια) που είχε ως συνέπεια την παρεμπόδιση της κίνησης του νερού και τελικά την υπερχείλιση του ρέματος. Εφόσον η εκδήλωση πλημμυρικής επικινδυνότητας σε αυτές τις περιοχές οφείλεται κυρίως στη σημαντική μείωση της παροχευτευτικοτητας του ρέματος λόγω και της κατασκευής γεφυρών που έχουν μειώσει αισθητά την διατομή του ρέματος, προτείνεται να εξετασθεί, κατ αρχήν η χρήση ελεύθερου χώρου της παρόχθιας ζώνης ανάντη της ανωτέρω περιοχής για δημιουργία λεκανών εκτόνωσης της πλημμύρας και έπειτα ο σχεδιασμός τοπικών, αντιπλημμυρικών έργων αύξησης της παροχετευτικότητας του ρέματος. 155