Συνέντευξη με τον κύριο Τσαντάκη Γιώργο στο Ηράκλειο. ΠΡΩΤΗ ΚΑΣΕΤΑ. Α. Πλευρά

Συνέντευξη με τον κύριο Τσαντάκη Γιώργο 15-9-98 στο Ηράκλειο ΠΡΩΤΗ ΚΑΣΕΤΑ. Α. Πλευρά Κύριε Γιώργο, γεννηθήκατε στη Σητεία απ ό,τι βλέπω εδώ. Στη Δάφνη Σητείας. Ένα από τα πολλά χωριά. Και ζήσατε εκεί μέχρι πότε; Μέχρι ποια ηλικία; Μέχρι το δημοτικό. Δώδεκα χρονών. Και μετά φύγατε από κει. Μετά πήγα στη Σητεία στο γυμνάσιο και μετά πήγα Αθήνα. Σε ποια ηλικία ξεκινήσατε το βιολί; Το ξεκίνησα γύρω στα δεκατέσσερα, δεκαπέντε, εκεί περίπου. Αφού είχατε φύγει απ το χωριό δηλαδή; Ναι. Έπαιζε κάποιος sτην οικογένεια βιολί; Κοιτάξτε, άμα λέμε, τότε, τα χρόνια εκείνα, ότι φύγαμε απ το χωριό, εννοούμε ότι Σαββατοκύριακα ήμαστε στο χωριό. Και όλες τις εορτές και το καλοκαίρι. Μόνο την περίοδο, δηλαδή, του σχολείου, ήμαστε στη Σητεία. Αλλά δεν είχαμε αποκοπεί απ το χωριό. Έπαιζε κάποιος στην οικογένειά σας κάποιο όργανο; Όχι, αλλά υπήρχε το εξής πλεονέκτημα στην οικογένεια: εκτός του ότι ήταν όλοι και είναι μερακλήδες, με την ευρύτερη έννοια του όρου, ο πατέρας μου σφύριζε πάρα πολύ καλά. Το λέω, γιατί είχε θέση οργάνου το σφύριγμά του. Και, επιπλέον, ο μόνος που είχε στην περιοχή γραμμόφωνο τότε. Δηλαδή, είχατε κάνει κανένα γλέντι που να σφυρίζει έτσι ο πατέρας σας; Όχι γλέντι, αλλά στα χωράφια, πέρα δώθε που πηγαίναμε, σφύριζε πάντα και του ζητούσα κι εγώ να μου λέει κάποιους σκοπούς. 1

Εσείς πώς και ασχοληθήκατε με το βιολί; Δηλαδή, στα δεκατέσσερα, ξαφνικά, είπατε θέλω να μάθω βιολί; Όχι, ξαφνικά, αλλά τι έγινε; Εκτός του ότι, καταρχήν άρχισα να ψάλω από πολύ μικρός, από πέντε, έξι χρονών πήγαινα στην εκκλησία κι έψαλα κι αυτό μου δημιούργησε κάποια έφεση προς τον ήχο γενικότερα. Μ άρεσαν οι μουσικές γενικά. Τότε, βέβαια, τα μέσα ήτανε περιορισμένα, δεν είχαμε επιρροές από άλλες μουσικές εμείς στο χωριό και αυτό μπορώ να πω ότι ήταν ευτυχές γεγονός για μένα, διότι είχα ξεκάθαρα ακούσματα και πολύ στέρεες βάσεις από μικρός. Είχα και την ευτυχία, επίσης, να έχω δυο, τρεις μουσικούς, οι οποίοι τους πρόλαβα, όταν παίζανε επαγγελματικά αυτοί βιολί κι οι οποίοι ήταν πάρα πολύ καλοί. Θα έλεγα ότι ο ένας, ειδικά, ήταν ο πιο αντιπροσωπευτικός στην περιοχή μας. Ποιοι ήταν αυτοί; Αν εξαιρέσουμε τον Καλογερίδη, που ήτανε ο μόνος στην περιοχή μας που είχε τέτοια μεγάλη φήμη και επιπλέον είχε καταγράψει, όπως γνωρίζετε, σε παρτιτούρα κάποια μουσικά κομμάτια της περιοχής μας, εκείνος, λοιπόν, ο κύριος ήταν ο Παπαχατζάκης ο Γιάννης, μπορεί να τον έχετε ακούσει, ο οποίος πέθανε, δεν έχει κλείσει ακόμα ένα χρόνο. Το παρατσούκλι του ποιο ήτανε; Τυφλός. Ήταν όντως τυφλός. Είχα, λοιπόν, την ευτυχία να τον ακούσω, καθώς επίσης και ένα συγχωριανό μου, ο οποίος ήτανε μαθητής του, ο Στέλιος ο Μανουσάκης, ο οποίος μπορεί να μην είχε το μέγεθος του ρεπερτορίου του Παπαχατζάκη, αλλά ήταν αρκετά καλός. Και είναι. Λοιπόν, μας είπες για το Παπαχατζάκη, το Μανουσάκη. Έλεγες για το Μανουσάκη ότι δεν είχε το ρεπερτόριο του Τυφλού, αλλά; Ήτανε καλός κι αυτός; Και είναι βεβαίως. Επίσης, άλλο ένα ευτυχές γεγονός ήταν ότι ο πατέρας μου Άλλο ένα μουσικό δεν μου είπατε; 2

Δύο είπα. Επί τη ευκαιρία ας πούμε και για τον Δερμιτζάκη, τον οποίο εγώ δεν τον έχω ζήσει τόσο πολύ στα γλέντια, όσο σε δισκογραφία και σε προσωπικό επίπεδο που τον γνώριζα κι είχαμε παίξει στο μαγαζί του πολλές φορές. Μ αγαπούσε. Το Γιάννη το Δερμιτζάκη; Ναι. Γιατί ήμουνα μικρός και του άρεσε να παίζουμε. Επίσης, ο πατέρας μου, όντως μερακλής, που σας έχω πει, με παιρνε στις παρέες, δεν μ έδιωχνε ποτέ. Αυτό είναι ένα άλλο βασικό στοιχείο, που έχει διαμορφώσει πάλι μέσα μου κάποια στέρεα βάση, πάνω στη μουσική, ενώ τα παιδιά της ηλικίας μου τα περισσότερα τα διώχναν απ τις παρέες, ο πατέρας μου με είχε μονίμως στα γόνατά του, δεν μ έδιωχνε ποτέ. Δε μας είπατε, όμως, πώς ξεκινήσατε το βιολί ή πώς διαλέξατε το βιολί και όχι μαντολίνο ή κάποιο άλλο όργανο; Ναι, ο Στέλιος ο Μανουσάκης ήταν ο βιολάτορας του χωριού μας. Αυτός παντρεύτηκε κάποια εποχή και δεν ξέρω ποιοι ήταν οι λόγοι, πούλησε το βιολί τότε και είχαμε κάπου τρία χρόνια ν ακούσουμε μουσική στο χωριό. Κι αποφάσισα, λοιπόν, εξαιτίας αυτού του γεγονότος, να μάθω εγώ και ν αναπληρώσω αυτό το κενό. Αυτός ήταν ο βασικός λόγος που άρχισα. Δηλαδή, είχε σταματήσει να παίζει ως μουσικός; Ναι, και εμάς μας έλειπε η μουσική. Δεν υπήρχε κάποιος άλλος στο χωριό που να παίζει; Όχι, στο χωριό μας όχι. Και στα γλέντια καλούσατε άλλους από άλλα χωριά; Κατά σύμπτωση δεν είχανε γίνει πολλά γλέντια. Τρία χρόνια δεν είχανε γίνει γλέντια; Ναι. Τρία χρόνια κοντά. Την απόφαση την πήρες εσύ μόνος σου ή σε παρακίνησαν κάποιοι; 3

Όχι, μοναχός μου. Έτσι κι αλλιώς είχα κάποια τάση προς τα κει, αλλά τότε επέμεινα. Οι δικοί σας πώς αντέδρασαν; Νορμάλ ήτανε, δεν είχα καμιά αντίδραση ιδιαίτερη. Και αγοράσατε βιολί; Καταρχάς, δανείστηκα ένα βιολί από το απέναντι χωριό, το δικό μας, από το Γαδανάκη το Στέργιο, ο οποίος, ας είναι καλά, μου δωσε το δικό του βιολί κι από κει ξεκίνησα να μαθαίνω. Παράλληλα, βέβαια, έκανα κάποια κρούση στο θείο μου, στον αδερφό της μητέρας μου, ο οποίος μένει Αθήνα κι ο οποίος μου αγόρασε το πρώτο μου βιολί. Ποιος σου έμαθε τα πρώτα, πώς να πιάνεις το βιολί, να το κουρδίζεις, το δοξάρι; Ποιο πολύ τα πρώτα-πρώτα ήταν από το Στέλιο το Γαδανάκη. Αυτός μου είχε πει τα βασικά πράγματα. Βιολάτορας κι αυτός; Ναι, είναι πρακτικός, είναι απ τα Κρυά αυτός. Το απέναντι χωριό. Αλλά μοναχός μου έκανα την μεγάλη προσπάθεια. Ο Μανουσάκης δεν φάνηκε πρόθυμος να σε βοηθήσει; Απλά δεν θεωρούνταν δάσκαλος, να πας να σου δείξει κάποιος, δεν είχαμε κάποιο δάσκαλο στην περιοχή. Δεν λέω δάσκαλος, απλώς λέω να πήγαινες να του έλεγες Στέλιο θέλω Απλώς παίξαμε πολλές φορές μαζί. να μου δείξεις πώς κουρδίζεις το βιολί. Ήταν πρόθυμος; Το μαθα πολύ σύντομα. Τι σύντομα, μέρες, ώρες θα λεγα. Δεν είναι τίποτα αυτό, αν έχεις κάποιο μουσικό αυτί. Κι έκτοτε άρχισε ο αγώνας, ο οποίος δεν λέει να τελειώσει ποτέ. Είχατε κάποιο πρότυπο που θέλατε ν ακολουθήσετε, κάποιο καλλιτέχνη που θέλατε να του μοιάσετε; Να σας πω, μ αρέσουνε πάρα πολλοί, αλλά εκείνο που θυμάμαι χαρακτηριστικά στον εαυτό μου είναι ότι από την αρχή που ξεκίνησα να 4

προσπαθώ να μάθω κάποια πράγματα, προσπάθησα να μάθω και άλλα μουσικά ακούσματα, όχι μόνο του βιολιού στερεότυπα που μέχρι τότε, άμα λέμε βιολί, εννοούσαμε κοντυλιές, στειακό πηδηχτό, κάποια συγκεκριμένα μοτίβα της περιοχής μας. Εγώ θυμάμαι χαρακτηριστικά ότι ξεκίνησα αμέσως και θυμάμαι και το «Μόνο εκείνος π αγαπά» του Σκορδαλού, κάποιους συρτούς, τέλος πάντων, από άλλες περιοχές της Κρήτης. Που τους παίζετε στο βιολί μιμούμενος τη λύρα; Όχι μιμούμενος, προσπαθώντας να τα παίξω στο βιολί απάνω αυτά τα τραγούδια. Κάποιο πρόσωπο σας έτυχε έτσι που θέλατε; Το Θανάση το Σκορδαλό θαύμαζα και τον θαυμάζω ακόμα. Και πώς δεν διαλέξατε τη λύρα; Δεν έχει σημασία, γι αυτό είπαμε ότι μ άρεσε και το βιολί, όμως, σαν όργανο. Και η λύρα δεν δίνει τις δυνατότητες να παίξω την στειακή μουσική, όπως τη θέλουμε με τα ηχοχρώματα που πρέπει. Ενώ στο βιολί μπορώ να παίξω τα υπόλοιπα. Θα ρώταγα το εξής, εφόσον θαύμαζες το Σκορδαλό, να το πούμε έτσι και αυτό σημαίνει ότι σου άρεσαν τα συρτά, να παίζεις συρτά Όχι, μ αρέσουνε πολλά πράγματα στο Θανάση. Δεν λέω, εντάξει. Θα σας πω, άμα θέλετε, λεπτομέρειες. Αλλά κατεξοχήν φορέας των συρτών χορών Ναι, είναι ο Θανάσης ο Σκορδαλός. Όχι μόνο ο Θανάσης και άλλοι. Βέβαια, η πατρίδα των συρτών είναι τα Χανιά. Βεβαίως. Η ερώτησή μου είναι. Στα Χανιά παίζουνε βιολί, γιατί δεν πήγες κατευθείαν στο βιολί των Χανίων και να πάρεις ακούσματα από κει. 5

Μη ξεχνάτε ότι είμαστε, δηλαδή, τα πιο μακρινά σημεία ήτανε Σητεία, Χανιά. Δεν υπήρχε η ταχύτητα των πληροφοριών. Είπες ότι υπήρχε γραμμόφωνο στο σπίτι. Ναι, αλλά δεν είχαμε όλους τους δίσκους, είχαμε πάρα πολλούς. Καταρχήν, εγώ δεν πρόλαβα ν ακούσω πολύ γραμμόφωνο. Θαυμάζατε το Σκορδαλό, δεν σας πέρασε απ το μυαλό ν αρχίσετε λύρα; Όχι, γιατί ήδη είχα ξεκινήσει με το βιολί και έβλεπα ότι βγαίνουνε κι αυτά τα πράγματα στο βιολί που μ αρέσανε απ το Θανάση το Σκορδαλό. Τον εαυτό σας τον θεωρείτε επαγγελματία, ερασιτέχνη, τι απ όλα; Ερασιτέχνη πιο πολύ. Ποιο είναι το κύριό σας επάγγελμα τότε; Ασχολούμαι με πολλά. Έχω δηλώσει και στο βιογραφικό. Γιατί θεωρείτε ερασιτέχνη. Δεν βγάλατε δηλαδή χρήματα; Έχω βγάλει τα λιγότερα χρήματα που έχει βγάλει κρητικός καλλιτέχνης. Το λέω αλήθεια αυτό το πράγμα. Από πότε παίζετε σε γλέντια με αμοιβή; Πολλά χρόνια, αλλά έχουμε πει λόγω του κατεστημένου που υπάρχει μέχρι σήμερα εδώ στην Κρήτη, δεν προτιμούν το βιολί, νομίζοντας ότι δεν μπορεί να παίξει και ειδικά συρτούς. Γι αυτό έχω δώσει και έμφαση στους συρτούς. Η περιοχή που έπαιζες ποια ήτανε; Παντού έχω παίξει, αλλά δεν συνηθίζεται το βιολί, σε εξαιρετέες περιοχές συνήθως, εκεί Ανώγια, Μυλοπόταμο, εκεί δεν πολυσυνηθίζεται. Δηλαδή, η περιοχή που σε χαρακτηρίζει; Τη Σητεία μπορεί να πεις πιο πολύ, Ηράκλειο. Ποια ήταν η πρώτη φορά που είχες κρατήσει γλέντι εσύ μόνος σου; Είναι πολλά χρόνια τώρα. Περίπου πόσο χρονών ήσουνα; 6

Πρέπει να τανε γύρω στο ογδόντα τέσσερα. Γύρω στα είκοσι, είκοσι δύο τότε; Ογδόντα τέσσερα; Ναι είκοσι δύο. Και κράτησες το γλέντι μόνος σου μέχρι το πρωί; Ναι, βέβαια. Τι κομμάτια είχες παίξει; Διάφορα. Έπαιρνες αμοιβή και πώς; Τίποτα. Δεν είχες πάρει τότε γι αυτό; Πήραμε κάποια χρήματα θυμάμαι, αλλά ήταν ελάχιστα. Απ το χορό; Τη χαρτούρα δηλαδή; Τη χαρτούρα ας το πούμε. Δεν είχες κανονίσει κάτι πριν; Όχι. Ήταν η πρώτη μου εμφάνιση. Πότε έκανες για πρώτη φορά συμφωνία, έκανες συμφωνία ποτέ; Έχω κάνει βεβαίως. Πότε; Δε θυμάμαι ακριβώς τώρα χρονολογία. Συνηθίζανε παλιά να κάνουνε συμφωνίες ή χαρτούρα; Ούτε και σήμερα. Ό,τι γινόταν παλιά, γίνεται και σήμερα. Δηλαδή, τι γινότανε; Η αμοιβή πώς ήτανε; Άλλοτε πάνε χωρίς συμφωνία, λόγω του ότι μπορεί να ναι ένας γάμος π.χ., να βγάλουνε πολλά χρήματα, άλλοτε κάνουνε μια μιχτή συμφωνία, ένα πακέτο όλο μαζί, αν βγάλουνε, ας πούμε, από κάτω εκατό χιλιάδες μπορεί να δώσει άλλες εκατό, να συμπληρώσει διακόσια. Αναλόγως τη συμφωνία. Το ρεπερτόριό σας ποιο ήτανε; Και γενικά ποιο είναι το ρεπερτόριό σου, τι ξέρεις; Η μεγάλη έμφαση είναι στη στειακή μουσική. 7

Που σημαίνει πηδηχτούς; Όχι, η Σητεία περιλαμβάνει, τα ηχοχρώματα είναι διαφορετικά, αν παρατηρήσατε, αλλά έχει τους γνωστούς χορούς που έχουμε στην Κρήτη. Δεν αλλάζει κάτι στη Σητεία. Πέραν των ιδιωματισμών που έχουμε όσον αφορά το συρτό που ακούσατε χτες βράδυ. Τους χορούς αγκαλιαστό, τους παίζεις; Όταν λέμε ρεπερτόριο που παίζεις στη Σητεία, από τι αποτελείται θέλουμε να μας πεις; Πέρα απ τα κρητικά μοτίβα, τα γνωστά, είναι γνωστά αυτά νομίζω, έτσι; Είναι γνωστά, δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να τα επαναλάβεις εσύ στη συνέντευξή σου. Είναι ο συρτός και άμα λέμε συρτό, γιατί συρτός είναι κι ο μπάλος, παρότι χορεύεται και ο μπάλος στην Κρήτη, έχουμε το συρτό το χανιώτικο, έχουμε το μαλεβιζιώτικο, έχουμε στη Σητεία τον πηδηχτό, σε αντίθεση με το μαλεβιζιώτικο, έχουμε τη σούστα, τον πεντοζάλη, το σιγανό. Ο σιγανός τώρα έχει στοιχεία μέσα χασαποσέρβικου αργού. Και κοντυλιές φαντάζομαι. Οι κοντυλιές περιλαμβάνονται στα σιγανά και χορευτικά και Τους χορούς ζερβόδεξο, αγκαλιαστό, τους ξέρεις, τους παίζεις; Δεν τους έχω φτάσει καθόλου. Άμα τους ακούσω μια φορά θα τους παίξω. Το πρινιωτάκι, ένα πρινιώτη; Ναι, είναι κι αυτός. Τον ξέρεις, τον παίζεις; Όχι. Μπορώ, άμα τ ακούσω τώρα, να τα παίξω. Απλώς δεν το συνηθίζω. Αυτά όλα τα κομμάτια, εσύ από ποιον τα έμαθες; Από παλιούς, βασικά, από τον Παπαχατζάκη που προαναφέραμε στην αρχή έχω ακούσει πάρα πολλά πράγματα, από δισκογραφία που έχω αρχίσει από πολύ μικρός να συλλέγω δίσκους. 8

Δισκογραφία ποιανού, του Καλογερίδη; Όχι μόνο, όλων των καλλιτεχνών. Όπως; Όπως είπαμε Καλογερίδης, Χάρχαλης, όλοι οι παλιοί, Σκορδαλός, Μουντάκης, Κλάους, Κουτσουρέλης ο Ροδινός, όλα αυτά τα παλιά. Καρεκλάς, Καλογρίδης. Οι περισσότεροι γράφανε για τη λύρα ή για το βιολί τότε, ας πούμε Σκορδαλός, Μουντάκης; Ο Σκορδαλός θεωρείται νεότερος. Είναι για τη λύρα, έτσι δεν είναι; Ναι, αυτοί έπαιζαν λύρα. Εσύ έπαιζες στη Σητεία, μήπως έπαιζες κι εδώ στο Ηράκλειο; Ναι, αναλόγως. Διαφοροποιούσες το ρεπερτόριο αυτό που μας είπες τώρα; Ναι καμιά φορά γίνεται κι αυτό. Όταν ήσουν στη Σητεία τι προτιμούσες να παίξεις, τι σου ζήταγε ο κόσμος σε σχέση με το Ηράκλειο; Στη Σητεία, επειδή δεν είναι όπως τα παλιά χρόνια που υπήρχε αποκλειστικά στειακό ηχόχρωμα και φταίνε ορισμένοι, μιλάμε για μειοψηφία, η οποία καθορίζει αυτά τα πράγματα στον τόπο, στον κάθε τόπο. Αλλιώς και σήμερα είναι αγαπητά τα κομμάτια που ήταν και παλιά στη Σητεία. Ποια ήταν αυτά; Όλα, μα κοίτα, να καταλάβετε τι εννοώ. Παίζουμε ένα σιγανό. Το σιγανό της Σητείας δεν έχει καμία σχέση με το σιγανό των Ανωγείων π.χ. Τι διαφορά έχουνε; Διαφέρει το ηχόχρωμα, διαφέρει όλη η δομή του. Διαφέρει η σειρά των κοντυλιών που θα πεις μέσα; Δεν είναι η σειρά, είναι έτσι, όπως το πα. Δεν μπορώ να πω τίποτα άλλο. 9

Η σειρά των κοντυλιών είναι ίδια; Δηλαδή όπως θα ξεκινήσεις το σιγανό στη Σητεία, θα τον ξεκινήσεις και στ Ανώγεια; Όχι λέμε, αυτό εννοούμε. Πρέπει να το καταλάβουμε αυτό το πράγμα. Ξεκινάς από μια κοντυλιά π.χ. του ντο στη Σητεία, θα ξεκινήσεις από άλλη κοντυλιά; Ναι, αλλιώς παίζεται του φα στη Σητεία και αλλιώς παίζεται εδώ μέσα. Δεν ρώτησα αυτό, αν παίζεται διαφορετικά, εγώ ρώτησα αν θα βάλεις διαφορετική σειρά στις κοντυλιές που θα χρησιμοποιήσεις; Μα είναι ήδη διαφορετικό. Δεν είναι σειρά, δεν αλλάζουμε τη σειρά. Η κοντυλιά μόνη της είναι διαφορετική. Και όχι πως δεν αρέσουν τα στειακά, έχουνε φήμη ειδικά οι κοντυλιές σε όλη την Κρήτη, ζητάνε να παίξουνε. Απλώς δεν είναι τόσο κατανοητή πιο πολύ τραγουδιστικά, θα έλεγα εγώ, παρά παιχτικά. Το σιγανό από τι αποτελείται, τι θα βάλεις μέσα στο σιγανό; Διάφορα μέρη, ποικίλους συνδυασμούς, πάνω, βέβαια, στο ρυθμό αυτό. Τι μέρη, γυρίσματα θα βάλεις; Ναι, γυρίσματα. Όταν σου λέει κάποιος «παίξε μου ένα σιγανό», ποια είναι η πρώτη κοντυλιά που σου ρχεται στο μυαλό; Εξαρτάται πού βρίσκομαι και ποια είναι η περίσταση. Ναι; Από τι εξαρτάται δηλαδή; Το συναίσθημα που βγαίνει. Π.χ. άμα είσαι πάρα πολύ χαρούμενος από τι θα το ξεκινήσεις; Δεν είναι μόνος το χαρούμενος το δικό μου, είναι και η περίσταση. Ναι, όταν υπάρχει μια πολύ εύθυμη ατμόσφαιρα κι ευχάριστη ατμόσφαιρα από τι θα το ξεκινήσεις; Μπορώ να παίξω ένα ρε ματζόρε, ας πούμε. Ρε ματζόρε. Αν είναι μεσαία κατάσταση η ατμόσφαιρα, ούτε πολύ χαρούμενη, αλλά ούτε και λυπητερή; 10

Πολλές φορές εξαρτάται και η δική μου η διάθεση που τείνει, όταν δεν έχω κάποια ιδιαίτερη παραγγελία, προτίμηση απ το κοινό. Οπότε εξαρτάται τι θα παίξω. Αν είσαι σε μια μέση κατάσταση, ούτε πολύ χαρούμενος, ούτε και λυπημένος. Μπορώ να παίξω ένα σολ, εσωτερικά, απ τις χοντρές, που λέμε, νότες ή ένα σι μπεμώλ. Κι αν είσαι μελαγχολικός; Αν η ατμόσφαιρα, γενικότερα, είναι βαριά και λυπητερή για να παίξεις σιγανό; Υπάρχουν πολλά πράγματα, ενώ μπορεί να παίξεις, δηλαδή, το ίδιο κομμάτι, μπορεί να το παίξεις αλλιώς την κάθε φορά. Ανάλογα τον τρόπο δηλαδή; Δεν μπορείς να τα χαρακτηρίσεις πένθιμα. Αυτά χαρακτηρίζονται απ το ύφος. Την έκφραση; Ναι. Ο σιγανός υπήρχε από παλιά; Ξέρεις, πόσο παλιός είναι σαν χορός; Πρέπει να ναι παλιός, γιατί είναι εύκολος, μ αυτή την έννοια το προσδιορίζω εγώ, αλλά δεν γνωρίζω ιστορικά στοιχεία. Εσύ θυμάσαι τον παππού σου, τη γιαγιά σου, τον πατέρα σου να χορεύανε, να τον τραγουδούσανε; Δεν νομίζω, χασαποσέρβικο θυμάμαι, σιγανό δεν θυμάμαι. Ο σιγανός δεν τραγουδιέται, τραγουδιέται; Ναι, ο σιγανός, είπαμε, είναι το χασαποσέρβικο σε αργή μορφή. Ναι δεν είναι υποχρεωτικό αυτό, μπορεί να χορευότανε μόνο. Το ναι πού πήγαινε, διαζευκτικό έβαλα εγώ; Τραγουδιόταν ή χορευόταν; Και τα δύο. Πάντα σχεδόν άμα έβαζες σιγανό, ακολουθείται από μαντινάδες. Υπήρχαν κάποιες κοντυλιές που δεν τις τραγουδούσανε, αλλά μόνο τις χορεύανε; 11

Ναι, αλλά αυτό γινότανε για κάποιο λόγο. Για ποιο λόγο; Πρώτα απ όλα, μ αναγκάζετε τώρα να σκεφτώ κάτι από την παλιά εποχή. Με την εξέλιξη την κοινωνική και στα μουσικά πράγματα, τι έχει γίνει σήμερα. Επειδή ψάχνει το εύκολο ο κόσμος, δεν πάει ν ασχοληθεί, κι αυτό το κάνανε οι πρακτικοί, οι απλοί ανθρώποι, δεν το κάνανε οι μουσικά παιδευμένοι ανθρώποι. Η στειακή κοντυλιά είναι πάρα πολύ δύσκολη στο τραγούδι, έχει πολλά γυρίσματα, όπως έχετε ακούσει και τραγουδιούνται όλα. Και τόνους ψηλούς έχει. Άμα πεις ένα ντο, είναι πάρα πολύ ψηλή βάση. Τι συνέβη, λοιπόν, παλιά τα τραγουδούσαν όλα ή σχεδόν όλα. Σήμερα όσο περνάν τα χρόνια έχουμε φτάσει σ ένα σημείο να λέμε μόνο απλά πράγματα, εύκολα. Όταν λες εύκολα τι εννοείς; Ε, κάποια σημεία, το τραγούδι δεν είναι σ όλα τα επίπεδα το ίδιο. Εννοείς να τραγουδάνε μια κοντυλιά που είναι εύκολη; Ναι, κάτι τέτοιο. Ποια θεωρείς εύκολη στο τραγούδι κοντυλιά; Εύκολη μπορούν να θεωρηθούν κάποια, όχι όλα, γυρίσματα στο ρε ματζόρε, στο λα και στο σολ ακόμα. Όλες οι κοντυλιές έχουνε κάποια σημεία που είναι πιο εύκολα στο τραγούδι από άλλα. Υπάρχουν αργές και γρήγορες κοντυλιές; Ναι. Συγκεκριμένες είναι αυτές; Όλες πάλι μπορούνε να επιταχυνθούνε και γίνουν πιο γρήγορες. Όταν τραγουδιούνται είναι πιο αργές ή πιο γρήγορες; Αν είμαστε σε μία παρέα, θα τις πούμε σε πιο αργό ρυθμό, συνήθως. Αν είμαστε στο γλέντι που πρέπει να υπάρχει πιο τονισμός και ζωντάνια και ίσως να την χορέψουνε λιγάκι. Παρότι εγώ δεν είμαι υπέρ της αύξησης του ρυθμού, της μείωσης των ρυθμών γενικότερα, δεν μ αρέσει αυτό που γίνεται σήμερα. 12

Οι μερακλήδες στο γλέντι ζητούσανε να τις παίξεις αργά, σε αργό ρυθμό ή σε γρήγορο; Πολύ ωραία ερώτηση αγαπητέ μου και απορώ πώς τη σκεφτήκατε, γιατί μ ακούμπησες ιδιαίτερα εδώ πέρα. Δηλαδή, οι μερακλήδες προτιμούσαν αργά; Ναι. Και οι χορευτές και οι τραγουδιστές; Ναι, και τα δυο θα έλεγα. Κι οι οργανοπαίχτες; Κι οι οργανοπαίχτες. Σου λέω, εγώ είμαι υπέρ της μείωσης των ρυθμών, άμα ακούσεις να σου παίξω ένα νησιώτικο, δεν χορεύεται σχεδόν. Χορεύεται, αλλά κατά τη σημερινή άποψη περί χορού, δεν χορεύεται. Πρέπει να τ αυξήσω, για να καταλάβετε, τουλάχιστον πέντε φορές πιο γρήγορα. Ξέρετε τον ρυθμό τον θυμάστε. Υπάρχουν κοντυλιές της νύχτας που είναι για καντάδα; Υπάρχουν. Είναι συγκεκριμένες αυτές; Όχι, δηλαδή, τουλάχιστον έτσι τα χω δει εγώ, από τη δική μου εμπειρία να μιλήσω. Αυτά, η λαϊκή έκφραση μπορώ να τη χαρακτηρίσω, πάλλεται αλλιώς το συναίσθημα τη νύχτα, αλλιώς την ημέρα. Όλες οι κοντυλιές μπορούν να χαρακτηριστούν κοντυλιές της νύχτας; Μπορούν να παιχτούν, δηλαδή, σε μια καντάδα; Γιατί δεν μπορούν, γιατί να μη παιχτούνε. Απ αυτή την άποψη εγώ θα λεγα μπορούν να παιχτούν. Απλά τι γίνεται; Να πούμε ένα παράδειγμα, εάν συνδυάσουμε κι όλα αυτά τα βγάζουμε, αυτή τη στιγμή τα σκεφτόμαστε, έτσι. Εάν συνδυάσουμε ότι τη νύχτα μπορεί να χαμε μια καντάδα κάπου, σε μια κοπέλα ή γενικά, παλιά υπήρχε ότι γυρνούσανε τους δρόμους των χωριών, εγώ τα φτασα αυτά τα πράγματα και τραγουδούσαμε έτσι αόριστα, δεν ήταν απαραίτητο να υπάρχει γυναίκα στη μέση ή κάποιος έρωτας, κάναμε βόλτες στους δρόμους του χωριού 13

και τραγουδούσαμε, μ αυτή την έννοια και αν σκεφτούμε ότι πρέπει ν ακούγεσαι στην καντάδα, να φωνάζεις, με την έννοια της μουσικής, να παράγεις μουσικότητα στη φωνή, μια κοντυλιά ας πούμε, του σι μπεμώλ δεν μπορεί ν ακουστεί το ίδιο με μία λα. Μ αυτή, λοιπόν, την έννοια εγώ πιστεύω ότι έτσι υπήρξε ο διαχωρισμός. Αλλιώς από μουσικότητα εμένα μ αρέσουν όλα. Την κατάλληλη ώρα, την κατάλληλη στιγμή. Της νύχτας, χαρακτηρίζανε αυτές που ήταν φωναχτές; Είχανε πιο ψηλό τόνο, δηλαδή, θυμάμαι χαρακτηριστικά και ντο ματζόρε τη νύχτα και τραγουδούσανε, που σπανίζει να το πούνε σ άλλη φάση και λα και ρε ματζόρε, αυτά τα θυμάμαι και σολ. Αν σου πει κάποιος το βράδυ θέλω να παίξουμε μία καντάδα, ποια κοντυλιά θα παίξεις; Ποια θα σου ρθει πρώτα στο μυαλό; Έτσι αυθόρμητα. Πάνε όλες μας είπες, διάλεξε μία. Η πρώτη σου επιλογή ποια θα ήτανε; Η δυσκολία του ν απαντήσω παιδιά οφείλεται στο εξής: είμαι κι εγώ κάπως, σαν καλλιτεχνικό άτομο μιλάω τώρα, προσωπικά, είμαι λιγάκι παράξενος. Και δεν είναι παραξενιά, η οποία έγκειται στην έννοια του όρου παραξενιά, αλλά προέρχεται από συγκεκριμένους λόγους. Δηλαδή, πολλές φορές παίζω του λα την κοντυλιά, να καταλάβετε, σε τόνο στο 440, εκεί που κουρντίζουνε οι μοντέρνοι σήμερα, να σπάσω τα κουρντιστήρια, παρένθεση παιδιά. Έχω δυο, τρία, τέσσερα πολύ ακριβά, αλλά θα τα πετάξω, διότι μας χαλάνε την ψυχούλα μας. Παλιά παιδιά πώς λέτε ότι κουρντίζαμε; Δεν είχαμε, βέβαια, κουρντιστήρια. Με τ αυτί. Ναι, αλλά υπήρχε κάποια βάση. Σήμερα το καταραμένο αυτό όργανο, με την έννοια της διάβρωσης της ψυχής μας, πάντα, μας αναγκάζει. Σου λέει θα πας ένα τόνο πάνω, ένα κάτω. Ενώ παλιά σιγοτραγουδούσαμε και βλέπαμε τον τόνο που θέλαμε να τραγουδήσουμε. Είμαστε ταλαιπωρημένοι δύο, τρεις μέρες, όπως τώρα, θα χαμηλώσουμε τους τόνους. Ή ανάλογα τη διάθεση και τα χέρια μας κ.λ.π. 14

Το βράδυ, ας πούμε, κουρδίζατε πιο ψηλά; Όχι, γιατί δεν ξεκινούσαμε με καντάδα συνήθως, γινόταν προς το τέλος. Δηλαδή, πηγαίναμε σπίτι, στο δικό μου, στου άλλου, πολλά σπίτια και τελευταία, ίσως αφού τελείωνε και το γλέντι ακόμα από ένα χώρο συγκέντρωσης, που κάναμε γλέντι, χορό δηλαδή, μετά μπορεί να κάναμε καντάδα. Τελικά, όμως, δεν μου απάντησες έτσι αυθόρμητα, ποια θα ταν η πρώτη κοντυλιά; Μα αυτό ακριβώς θέλω να πω. Εξαρτάται τι τόνο είμαι κουρντισμένος, ειλικρινά. Έχει σημασία αυτό το πράμα. Εάν ήμουνα σε χαμηλές βάσεις π.χ. θα παιζα μία σολ ματζόρε κοντυλιά. Δεν έχουμε ότι παίζουμε μία σολ και τελειώνουμε. Γίνεται χαμός εκεί μέσα. Δηλαδή, θα παιζα μία ρε ματζόρε, να σας πω μια σειρά. Μία ρε ματζόρε, θα πήγαινα σε λα, θα πήγαινα σολ μετά, μετά θα επέστρεφα πάλι λα και μετά θα πήγαινα ντο ματζόρε. Και θα τελείωνες εκεί; Ναι. Ή ήταν υποχρεωτικό να τελειώσεις στη ρε. Όχι, αυτά που λέω έχουν μεγάλη διάρκεια παιδιά. Πολύ μεγάλη. Αυτή η αλλαγή από κοντυλιά σε κοντυλιά, είναι κάτι το οποίο το δες εσύ απ τους νεότερους, τους σύγχρονούς σου ή από παλιούς; Όχι, από παλαιότερους και γινότανε έτσι και αυτό κατά κάποιο τρόπο σπάει και τη μονοτονία. Δηλαδή, ήτανε πιο συνηθισμένο να φεύγεις απ τη μία κοντυλιά, να πηγαίνεις στην άλλη ή να παίζεις μια κοντυλιά αυτούσια; Όλα εξαρτόνταν νομίζω από τους τραγουδιστές πιο πολύ. Εάν είχαμε υλικό, έμψυχο υλικό, το οποίο να μπορεί να διαφοροποιείται αναλόγως με τα γυρίσματα. Πιο συνηθισμένο όμως τι ήτανε, δηλαδή ο κόσμος τι περιμένει ν ακούσει. Περιμένει ν ακούσει μια αυτούσια κοντυλιά; 15

Θέλω να με πιστέψετε ότι στη Σητεία παιδιά αυτά τα πράγματα τα χαμε συναντήσει και γι αυτό τα χω μάθει κι εγώ τα πιο πολλά. Πήγαινες απ τη μία στην άλλη δηλαδή; Βεβαίως, είχαμε εναλλαγές. Να ρωτήσω τώρα, αυτές οι εναλλαγές είναι συγκεκριμένες. Δηλαδή, τι θέλω να πω. Είπες ότι ξεκινάς, υποθετικά, από το ρε. Γιατί δεν πας στο σολ ή στο φα κατευθείαν και πας στο λα, δηλαδή το ρε με το λα είναι ένας συνδυασμός που ταιριάζει και είναι συνηθισμένο, δηλαδή, να γίνεται; Όχι, δεν είναι απόλυτα συνηθισμένο. Είπαμε ότι διαφοροποιείται ανάλογα με τον καλλιτέχνη. Κάποιος άλλος θα μπορούσε να το πάει κατευθείαν στο φα, αυτό μου λες; Ξέρετε ότι μουσικά υπάρχουν κάποιες τεχνικές, οι οποίες ένας τόνος με τον άλλο δεν ταιριάζει πολλές φορές, δεν μπορείς να πας. Για πες μας, εσένα τι σου ταιριάζει, για πες μας συνδυασμούς που έκανες συνήθως; Τώρα με βάζεις να σκεφτώ και να παίξω. Σαν κι αυτά που είπες πριν, σαν αυτά που έπαιξες. Εγώ αυτά έπαιξα, γιατί αυτά μου ρθανε στην ψυχή μου. Αν μπω πάλι μέσα, μπορεί να παίξω άλλα. Αυτό είναι σαφές παιδιά. Κάποιους συνηθισμένους συνδυασμούς που έκανες. Ναι, συνδυασμοί πολλοί. Πάρα πολλοί. Πες μας μερικούς. Υπάρχουν τρικλοποδιές, οι οποίες μπορεί από ένα τόνο παράξενο να πάω κάπου αλλού. Αλλά με κάποια διαδοχή ή κατιούσα ή ανιούσα. Εγώ θέλω να μας πεις ορισμένες αλλαγές που έκανες, που κάναν κι οι παλιοί, που θυμάσαι που άκουγες; Είπαμε, ρε ματζόρε, πάμε λα, από λα, σολ, από σολ, λα, από λα, ντο. Μετά απ το ντο; 16

Ρε μινόρε να πάμε πάλι σολ ή φα, αναλόγως. Από σι μπεμώλ, να πάμε ρε μινόρε. Δηλαδή, είναι και λίγο σταθεροί αυτοί οι συνδυασμοί; Άσχετο ποιον θα διαλέξει ο καθένας, είναι και λίγο σταθεροί; Είπαμε από πού καθορίζονται. Από την συγγένεια των δρόμων. Ύστερα να πω και κάτι άλλο μη το ξεχάσω πάνω σ αυτό. Ας πούμε, ότι μία κοντυλιά που παίζουμε του λα, έχει δέκα γυρίσματα. Δεν ακολουθείται λογική σειρά, παρότι και σ αυτό από το παίξε, παίξε ανά τα χρόνια, όχι αιώνες δεν ξέρω, υπάρχουν κάποια στάνταρ Β. Πλευρά τα οποία τ ακολουθούνε πολλοί, αλλά αυτό πιο πολύ θα το πάω εγώ σε όχι ιδιαίτερη τεχνική και επιπλέον όχι φαντασία, αν θέλετε. Αλλά από κει και μετά, είπαμε, χωρίζετε σε δέκα κομμάτια, δέκα γυρίσματα, άλλοτε, θα μιλήσω για μένα, θα παίξω ένα, δύο, δέκα, άλλοτε δέκα, οχτώ, τρία, ένα, δύο, ανάκατα είναι αυτά. Μπορεί να παίξεις, δηλαδή, και τα δέκα γυρίσματα και μετά να φύγεις, μπορεί να παίξεις και τα πέντε και να φύγεις; Ναι, αλλά κι αυτά ανακατεμένα, όχι σε σειρά. Δηλαδή, αν πούμε, ότι ξεκινάς την κοντυλιά με το πρώτο γύρισμα Το οποίο το επιλέγεις, ποιο θα ναι πρώτο. Μα αυτό ήθελα να ρωτήσω, επιλέγεις, δηλαδή, ένα από τα δέκα ποιο θα ναι πρώτο; Ναι. Δεν παίζεις πάντα, το πρώτο να ναι ίδιο; Κοίταξε, ορισμένες φορές γίνεται αυτό Επειδή χαρακτηρίζει κάτι. 17

Όχι μόνο, αλλά υπάρχει ένα γέμισμα ψυχής εκείνη τη στιγμή, μια φόρτιση συναισθηματική, η οποία σε οδηγεί μετά να γίνουνε αυτά που λέμε. Άμα ξεκινήσεις με το πρώτο, πας στο δεύτερο, τρίτο, θα ξαναγυρίσεις στο πρώτο; Μπορεί κι αυτό γίνεται. Συνηθίζεται, δηλαδή, αυτό; Ναι, βέβαια. Πολύ συνηθιζότανε παλιά. Είπαμε ανάλογα τη μουσική κατάσταση του καλλιτέχνη. Μπορεί να παίζει δυο γυρίσματα. Αν δεν πας σε άλλη κοντυλιά και θέλεις να τελειώσεις μ αυτή που ξεκίνησες, πού θα τελειώσεις, θα τελειώσεις στο πρώτο πάλι; Εξαρτάται είπαμε. Εξαρτάται, αλλά θέλω να μου πεις, τι κάνεις συνήθως, σύμφωνα μ αυτά που έχεις ακούσει; Δεν είναι θέμα παράδοσης, παιδιά, είναι και θέμα συναισθήματος και του καλλιτέχνη. Με τι τελείωνες συνήθως μια κοντυλιά του φα; Εξαρτάται από πολλά πράγματα. Να πούμε ένα παράδειγμα για να δείτε ότι εξαρτάται από πολλά. Είχαμε κατεύθυνση να πάμε στην πλατεία του χωριού και φτάσαμε, κάποια στιγμή θα σταματήσει, δεν ήταν μόνο η διάθεση των τραγουδιστών, μπορεί να μπαίναμε στο σπίτι σου κι έπρεπε να σταματήσουμε, να κάτσουμε, να πιάνουμε τα ποτήρια, να μας κεράσουνε. Οπότε θα σταμάταγες εκεί που ήσουνα, εννοείς; Ναι. Δεν θα μπορούσες, δηλαδή, να το γυρίσεις, να τελειώσεις με το αρχικό; Όχι, πολλές φορές διακόπταμε σχεδόν απότομα. Αν είσαι, όμως, σ ένα γλέντι, που χορεύει ο άλλος, είναι παρέα και χορεύει και θέλει ν ακούσει το κομμάτι, την κοντυλιά του φα κι εσύ θέλεις να κλείσεις κάποια στιγμή τη κοντυλιά του φα, θα τελειώσεις εκεί, 18

θα σταματήσεις να χορέψει μια άλλη παρέα, στο τελείωμα της κοντυλιάς αυτής του φα, με τι θα τελειώσεις; Συνήθως στα γλέντια δεν τελειώνει ποτέ ο σιγανός. Έτσι επικρατεί, δηλαδή, όχι πως δεν γίνεται. Κολλάς δηλαδή κάτι άλλο μετά, πεντοζάλη; Ναι, πεντοζάλη ή χασαποσέρβικο. Πηδηχτό καθόλου; Και πηδηχτό τελευταίο, αλλά δεν συνηθίζεται και δεν θα το θελα. Αλλά στο κόλλημα, από την κοντυλιά του φα στον πεντοζάλη π.χ., στο τέλος της κοντυλιάς του φα, με τι θα τελειώσεις για να πας στον πεντοζάλη; Θα προσπαθήσεις να πας στον τόνο που θα ξεκινήσει ο πεντοζάλης. Ο οποίος είναι συγκεκριμένος; Δεν είναι πάλι, ρε παιδιά, είναι συγκεκριμένα είπαμε τα μέρη του πεντοζάλη, αλλά μπορεί, αναλόγως πού βρίσκεσαι. Αν βρίσκομαι σε σολ εκείνη τη στιγμή, θα ξεκινήσω από σολ. Αν βρίσκομαι σε λα, θα ξεκινήσω από λα και από φα ακόμη, αναλόγως. Πώς γίνεται αυτή η μετάβαση από το σιγανό στο πεντοζάλη ή στον πηδηχτό, ή στο χασαποσέρβικο; Καταλαβαίνεις την ελληνική ορολογία; Δηλαδή το πέρασμα. Ναι, αλλά τι εννούμε; Τι γύρισμα χρησιμοποιείς; Όχι μόνο τι γύρισμα, αυξάνεις και την ταχύτητα; Έχουμε μία σταδιακή αύξηση του ρυθμού, η οποία βέβαια άμα λέμε σταδιακή δεν εννοούμε μια ώρα παίζουμε, ούτε μισή. Εννοούμε σε κάποια δευτερόλεπτα. Έχουμε μία σταδιακή αύξηση. Σε κάποια δευτερόλεπτα αυξάνεται ο ρυθμός και καταλήγει στο ρυθμό Αυτό το φαινόμενο, δηλαδή, από σιγανό σε πεντοζάλη, είναι γνωστό από την αρχαιότητα, είναι από παλιά ή είναι κάτι το καινούργιο; Επειδή δεν έχουμε καταγραφές, δεν μπορούμε να ξέρουμε τι γινότανε. 19

Η ερώτηση πιο σωστή είναι, στο αυτί σου εσύ από τους παλαιούς, όταν ήσουν μικρό παιδάκι κι άκουγες. Ναι, εμάς στη Σητεία π.χ. ήταν ανεξάρτητος ο πεντοζάλης απ το σιγανό. Αυτά είναι κάποιες μέθοδοι τώρα νεότερες, πιστεύω εγώ. Όταν λες ανεξάρτητο, δεν παιζόταν, δηλαδή, μετά το σιγανό ο πεντοζάλης; Αυτό εννοείς; Ναι. Τι παιζόταν δηλαδή; Πεντοζάλης, τον παίξαμε και μέσα, σκέτος. Υπάρχει περίπτωση να παίξετε σιγανό σκέτο και να το κόψετε εκεί; Συνηθισμένο φαινόμενο, λόγω άγνοιας των νέων ατόμων. Γιώργο, λίγο μας τα μπέρδεψες, γιατί προηγουμένως που σε ρώτησα για τη κοντυλιά του φα, αν θα τελειώσεις την κοντυλιά του φα, μου πες ότι δεν συνηθίζεται να τελειώσεις την κοντυλιά του φα και κολλάει ο πεντοζάλης. Ναι, όταν, όμως, είπαμε υπάρχει ο ανάλογος χορευτής που σου παρήγγειλε αυτό το πράμα. Ναι, αλλά τώρα μου είπες Εγώ αν παίξω μοναχός μου, πέρα από κάποια θεαματική φάση περάσματος, προσωπικά, άμα δεν χορεύει κανείς, μπορεί να πάω λίγο πεντοζάλη, για ν ακουστεί κάποιο άλλο κομμάτι ένα λεπτό, δυο. Γιώργο, απ ό,τι θυμάσαι απ τους παλιούς, απ τ ακούσματα, τι συνηθιζότανε στη Σητεία παλιά, να κλείνουνε την κοντυλιά του φα ή να κολλάνε τον πεντοζάλη; Δεν χορεύανε σιγανό στο τέλος. Δεν ήτανε χορευτικά, ήτανε της παρέας οι κοντυλιές όλες. Γι αυτό χαρακτηρίζεται κι απ τη μελωδικότητα αυτή. Να ρωτήσω τώρα κάτι άλλο, όταν κάποιος δεν μπορεί να τραγουδήσει ψηλά μια κοντυλιά, τι κάνεις; Κουρδίζεις χαμηλότερα το βιολί σου ή μεταφέρεις την κοντυλιά αυτή, ακριβώς την ίδια σε άλλη χορδή πιο χαμηλά; 20

Γίνεται κι αυτό που λέτε, όλα γίνονται απ το να χαμηλώσεις Τι συνηθίζεται; Καταρχάς, προκαθορίζεις αναλόγως, δηλαδή, αν πάμε να ξεκινήσουμε ένα γλέντι τώρα, θα ξεκινήσουμε σε μία τονικότητα μπορεί και διαπασών. Και για παρέα συνήθως δεν παίζαμε στο διαπασών να ληφθεί υπόψη, παίζαμε χαμηλότερα. Η βάση. Εννοείς το κούρδισμα; Βεβαίως. Το κάναμε κι αυτό μέσα. Κούρδιζες ποτέ αλά τούρκα που λέμε, δηλαδή, τη πρώτη χορδή να την κάνεις ρε, το μι να το κάνεις ρε; Έχω κάνει ένα άλλο κούρδισμα, το οποίο αφορά μια συγκεκριμένη κοντυλιά. Για πες μας γι αυτό. Που είναι όλες οι νότες κάτω; Όχι, μόνο η πρώτη του βιολιού χαμηλώνει. Τη χαμηλώνεις πού, την κάνεις ρε δηλαδή, από μι; Δεν θυμάμαι, γιατί ούτε τη χρησιμοποίησα μέσα. Σε ποια κοντυλιά το κάνεις αυτό; Ήτανε δικό σου αυτό το κούρδισμα; Όχι κι αυτό το χω ακούσει από παλιότερους. Σε ποια κοντυλιά το κάνεις αυτό; Τη καβουσανή κοντυλιά. Αλλά τώρα σταμάτησα να το κάνω, γιατί μπορώ και το παίζω αυτό ερευνώντας το. Κι ακούγεται ακριβώς το ίδιο; Κοιτάξτε, δεν είναι απόλυτα ακριβώς το ίδιο, γιατί διαφέρει το τόξο, το δοξάρι παίζεται αλλιώς στη μια περίπτωση κι αλλιώς στην άλλη. Αλλά προκειμένου ν αποφύγεις το κούρδισμα κείνης της στιγμής, γι αυτό το έχω κάνει εγώ αυτό, δεν το χαμηλώνω, το παίζω στο ίδιο κούρδισμα, διότι έχει επιπτώσεις, όπως γνωρίζετε, να χαμηλώσεις Να εξαντλήσουμε λίγο το θέμα κοντυλιές, όχι για το κούρδισμα πρώτα. Α, δεν απαντήσαμε και στο ερώτημα της τονικότητας. Είπαμε ότι ένας τραγουδιστής Γίνονται όλα λέμε, από το κούρδισμα το διαφορετικό, 21

μέχρι να παίξεις σ ένα άλλο τόνο, αλλά δεν συνηθίζεται η ακριβής αντιγραφή, δηλαδή, να παίξουμε τα μέρη του λα, να τα παίξουμε σε ρε μινόρε ακριβώς. Αν και από λα σε ρε μινόρε γίνονται ορισμένες κοινές, ή από σολ, πώς να το ονομάσουμε, χαμηλές τώρα, με ρε ματζόρε έχουνε κοινά γυρίσματα. Αλλά αυτό δεν συνηθίζεται πάρα πολύ. Έπαιζες ποτέ στις τρεις πίσω χορδές του βιολιού και να πεις ότι παίζω έτσι σαν λύρα; Το λυρίστικο ύφος; Όχι, ποτέ μου. Και δεν το κάνω καθαρά, γιατί μου κόβει δυνατότητες στο βιολί αυτό. Ούτε κούρδιζες ποτέ το βιολί σου όπως τη λύρα; Δηλαδή μια πέμπτη κάτω, αντί μι να χεις λα, ρε, σολ, ντο. Όχι. Αντί μι, λα, ρε, σολ, να χεις λα, ρε, σολ, ντο. Μια πέμπτη κάτω. Όχι. Παίζεις τώρα μια κοντυλιά π.χ. του ρε, μπορείς να βάλεις άλλα γυρίσματα, δηλαδή, να παίξεις πέντε, έξι γυρίσματα της κοντυλιάς του ρε και μετά να βάλεις δύο γυρίσματα της κοντυλιάς του ντο. Ναι, το παμε αυτό προηγουμένως. Δεν είναι το ίδιο, όχι ν αλλάξεις εντελώς κοντυλιά, απλά να βάλεις δύο γυρισματάκια. Να χρησιμοποιήσεις κάποια γυρίσματα μιας κοντυλιάς στον ίδιο τόνο τον αρχικό που ήσουνα; Ναι, γίνεται. Και πάλι είναι συγκεκριμένη η επιλογή, δηλαδή, πρέπει να ταιριάζει πάλι ο τόνος που θα κάνεις ή μπορεί να ναι τυχαίο; Συνήθως, κάποιο κομματάκι να ταιριάζει με το θέμα αυτό. Τώρα να σε ρωτήσω κάτι άλλο. Κοντυλιές του σι υπάρχουν; Όλες πρέπει να υπάρχουν. Άλλο τι πρέπει κι άλλο τι ξέρουμε και τι παίζουμε. Ε, ναι. Αυτό λέμε. Τι συνηθιζότανε, παλιά δεν συνηθίζανε όλες τις κλίμακες να τις παίζουνε. 22

Δεν έχεις ακούσει εσύ ποτέ κοντυλιές του σι. Εσύ ο ίδιος παίζεις κοντυλιές του σι; Μία. Την οποία την άκουσες από πού; Στα χωριά σου την παίζανε; Είπαμε δεν είναι απαραίτητο, παιδιά, ν ακούμε τα πάντα. Κι εμείς πολλές φορές δημιουργούμε κάποια πράγματα. Θέλω να πω αυτή η σι που παίζεις είναι δικό σου δημιούργημα, διασκευή δική σου; Διασκευασμένη, αλλά από διάφορα ακούσματα. Όταν λες διασκευασμένη, σημαίνει ότι κάποτε κάποιος την είχε παίξει από το σι ή είναι από το σολ κι εσύ την πήρες; Ναι, μπορεί να ναι κι έτσι, αλλά δεν είναι αυτούσια τα γυρίσματα. Ακούσαμε και σι μπεμώλ. Το σι μπεμώλ πού το άκουσες κι αυτό, είναι δικό σου; Γιατί δεν έχουμε ακούσει άνθρωπο που να λέει ότι παίζω από σι μπεμώλ; Μπορεί να παίζει και να μη ξέρει τον τόνο. Όχι, εγώ δεν έχω ακούσει προσωπικά. Ακούσαμε τόσους ανθρώπους, κανείς δεν είχε παίξει σι μπεμώλ. Εσύ παίζεις σι μπεμώλ κοντυλιά; Πολλές φορές. Μήπως είναι παρμένο, μήπως έχει στοιχεία, ας το πούμε, απ τη κοντυλιά του φα; Έχει κάποια σχέση με την κοντυλιά του φα το σι μπεμώλ; Έχουμε πέσει σε πονηρούς παιδιά της συνέντευξης. Ξεκινάς, δηλαδή, κοντυλιά σι μπεμώλ και το γυρίζεις σε φα ή παίρνεις στοιχεία από τη φα; Κι αυτό γίνεται πολλές φορές. Σα να μου λες ότι δεν είναι αυτούσια, δηλαδή, η σι μπεμώλ; Γιατί δεν είναι αυτούσια, επειδή έχει στοιχεία του φα; Και γιατί να μη πούμε ότι η φα έχει του σι μπεμώλ; Επειδή την έγραψε ο Καλογερίδης την παρτιτούρα; Ποια είναι η πιο συνήθης; 23

Η φα μπορεί να ναι πιο συνηθισμένη. Εμένα το συναίσθημα το διεγείρει περισσότερο το σι μπεμώλ. Τραγουδιέται η σι μπεμώλ ή είναι πολύ ψηλή; Πώς δεν τραγουδιέται, τραγουδιέται. Τη σι μπεμώλ, έτσι όπως την παίζεις εσύ από το σι μπεμώλ, την έχεις ακούσει από κάποιον παλιό ή είναι κι αυτή διασκευή δική σου από το φα; Όλα είναι διασκευές δικές μου και του κάθε καλλιτέχνη. Εγώ σε ρωτάω συγκεκριμένα γι αυτό το πράγμα, επειδή δεν έχω ξανακούσει από άλλο οργανοπαίχτη να παίζει από σι μπεμώλ. Είναι δικό σου ή έχεις ακούσει από άλλο άνθρωπο να παίζει από σι μπεμώλ, απ τον τόνο αυτό; Μόνο σε λύρα έχω ακούσει. Μάλιστα, αυτό μ ενδιαφέρει. Να δείτε πώς πάει, να το πούμε αλλιώς. Λοιπόν, το φα του βιολιού πολλές φορές το μεταφράζει ο λυράρης σε σι μπεμώλ. Αυτό είναι. Βγάλαμε νόημα; Βεβαίως βγάλαμε. Το φα του βιολιού το κάνει σι μπεμώλ. Τον βολεύει, δηλαδή, στη λύρα να παίξει σι μπεμώλ. Γιατί λείπει η πρώτη χορδή. Οπότε εσείς μετά ξαναμεταφέρετε το άκουσμα της λύρας στο βιολί και παραμένει σι μπεμώλ, αυτό μου λες τώρα. Όχι, απλώς λέμε τι γίνεται με τις λύρες που έχουνε μια χορδή λιγότερη. Μα το παίζεις και στο βιολί. Το παίζουμε, αλλά το παίζουμε αλλιώς. Το παίζουμε αυτόνομα. Δικαιολόγησες κάπως τώρα τον τόνο σι μπεμώλ. Όχι, είπαμε αν το χω ακούσει από κάπου αλλού. Να σε ρωτήσω τώρα κάτι άλλο, όπως παίζεις μια κοντυλιά, ας πούμε, του φα ή μια κοντυλιά του ρε και μπορεί να μείνεις εκεί και να την 24

παίζεις ώρες, να τραγουδάτε κ.λ.π. και να ναι αυτόνομη, χωρίς να βάλεις κανένα ξένο άλλο γύρισμα, στο σι ύφεση μπεμώλ αυτό γίνεται, να παίξεις, δηλαδή, μόνο σι μπεμώλ και να μη βάλεις τίποτα άλλο, να ναι αυτόνομη; Γιατί όχι. Χωρίς να ναι transporto, ξέρεις τι σημαίνει transporto, χωρίς να ναι μεταφερμένη από κάτι άλλο, από κάπου αλλού. Γίνεται, παρότι μοιραία μπορεί να πέσεις σε κάποια γυρίσματα του φα. Ή γίνεται ή μοιραία θα πέσει, ένα απ τα δύο. Απλά έχουνε κάποια σχέση, αλλά γίνεται να σταθεί αυτούσια. Χωρίς να βάλεις γυρίσματα φα; Χωρίς να βάλω. Κάθε κοντυλιά, συνήθως, πόσα γυρίσματα έχει; Αναλόγως. Κατά μέσο όρο. Να μιλήσουμε για Σητεία, πάρα πολλά. Περισσότερα, δηλαδή, απ ό,τι εδώ; Οι Στειακοί παίζανε περισσότερα γυρίσματα; Όχι απλώς περισσότερα παιδιά, χιλιάδες πράγματα. Τον Καψιλίδη τον ξέρεις, τον είχες ακουστά; Κοντυλιές Καψιλίδη, ναι. Έχω ακούσει δεν τον ήξερα. Είναι κατεγραμμένες; Δεν πρέπει. Ούτε σε δίσκους, απλά το χεις ακούσει. Έχεις ακούσει πόσες κοντυλιές έπαιζε αυτός; Έχω ακούσει εγώ. Πες μου. Εκατόν είκοσι κοντυλιές. Εκατόν είκοσι γυρίσματα. Ποιος σας το πε αυτό; Ο Αβυσσηνός. 25

Ότι έπαιζε εκατόν είκοσι γυρίσματα; Τα μέτρησε; Η αυτοκτονία επιτρέπεται σε συνέντευξη; Δεν μου λες Γιώργο, τα ονόματα αυτά που μας είπες τώρα, από ντο, από σι, από ρε που λέμε, από πού τα πρωτάκουσες; Αυτό το χω πει και άλλες φορές που έχουμε μιλήσει και μου κινεί την περιέργεια που ανθρώποι χωρίς να χουνε τελειώσει μουσική, ξέρανε αυτό το πράμα. Πράμα, τι εννοείς; Ονόματα; Ναι, άσχετοι τώρα ότι μπορεί να πούμε τι ακριβώς είναι αυτό και να μη ξέρει, αλλά το ξέρανε, λέγανε «παίζουμε του σολ, του λα, του ρε», δηλαδή ήτανε καλοί. Το χεις μάθει απ τους παλιούς δηλαδή; Ναι, στη Σητεία γινότανε αυτό. Τα χανε μάθει λες απ το Καλογερίδη, ποιος ήταν ο πρώτος που κατά τη γνώμη σου Πιστεύω ότι ο Καλογερίδης έχει μεγάλη ευθύνη σ αυτό. Έτσι πιστεύω, γιατί έτσι τα ονόμασε κιόλα αν δείτε. Παλιά, δηλαδή, πώς συνεννοούντουσαν, ήτανε κάποιος κι ήθελε να κάνει μια παραγγελιά, εγώ θέλω να σου παραγγείλω κάτι, πώς θα σ έκανα να καταλάβεις τι θέλω; Τίποτα, το χορό θα λεγες, τίποτα άλλο. Παίξε μου ένα συρτό. Όχι, μια κοντυλιά, ήθελα να τραγουδήσω το φα, εγώ δεν ήξερα να πω το φα, τι θα σου λεγα; Θα σας πω, ο εκάστοτε καλλιτέχνης καθόριζε, κατά κάποιο τρόπο, τη ροή κι ο τραγουδιστής συμμετείχε, δεν καθόριζε. Μπορεί να χε μια επιθυμία ο τραγουδιστής, αν ήταν ένας καλός τραγουδιστής, να του λέει ας πούμε «παίξε μου αυτή την κοντυλιά», θα του τη ψιθύριζε. Το «αυτή» πώς θα του λεγε; Απ τη μελωδία; Ναι, αλλά συνήθως είπαμε ο καλλιτέχνης άρχιζε να παίζει κι ακολουθούσαν οι τραγουδιστές. 26

Θυμάσαι να υπήρχαν άλλα ονόματα, παλαιά, μπουχλουμπού; Για πες μας μερικά τέτοια ονόματα που θυμάσαι. Δεν τα θυμάμαι όλα, γιατί εγώ δεν τα παρακολούθησα αυτά, διότι δεν τα θεωρείς ότι αντιπροσωπεύαν οπωσδήποτε τον όρο που τους είχαν προσδιορίσει αυτοί οι ανθρώποι. Η χτικιάρα, δεν θυμάμαι τώρα. Η χτικιάρα πότε είναι; Δεν θυμάμαι καθόλου. Δεν ήθελα να μπω σε τέτοια τερτίπια εγώ. Πάντως θυμάσαι ότι είχανε κάποια τέτοια ονόματα; Ναι, είχανε. Εκτός απ του Καλογερίδη όνομα, λέμε κοντυλιές του Καλογερίδη, θυμάσαι άλλους επώνυμους που να χαρακτηρίζανε κάποιες κοντυλιές; Ε, λέγανε του Φοραδάρη; Ναι. Του Κιρλίμπα; Αυτά παιδιά, εγώ πιστεύω, χωρίς να τους μειώσουμε τους ανθρώπους, δεν τους ξέραμε, απλά αυτοί μεταφέρανε κάποια πράγματα από παλιότερους, χωρίς ν αποκλείσουμε ότι μπορεί κατά κάποιο τρόπο να είχανε δημιουργήσει και κάποια δικά τους. Δεν το ξέρω αυτό το πράμα. Αυτή είναι αλήθεια που λέω τώρα. Αλλά μ αυτό τον όρο έχουνε μεταφερθεί αυτά και λέγαμε του Φοραδάρη, του Κιρλίμπα, του Δερμιτζογιάννη. Εσύ ξέρεις, άμα σου πουν «παίξε του Φοραδάρη κοντυλιές», ξέρεις να τις παίξεις; Ορισμένες τις ξέρω, αλλά τις έχω μάθει καθαρά από θέμα εμπειρίας. Σας είπα προσωπικά θέλω να απεγκλωβιστώ απ αυτά τα πράγματα. Ποιες κοντυλιές ξέρεις καλύτερα; Τι να πω τώρα; Του Καλογερίδη, ας πούμε, τις παίζεις όλες; 27

Σχεδόν Όλες. Εγώ παιδιά δεν εστάθηκα ποτέ σε στερεότυπες καταστάσεις, ποτέ μου κι ούτε θα σταθώ, δηλαδή ο Καλογερίδης ήταν μια χαρά, πολύ ωραία, αναγνωρίζουμε το έργο του, παρτιτούρες όλα αυτά, αλλά από κει και μετά η ψυχή δεν μπορεί ν αντιγράψει παρτιτούρα, αυτή είναι η άποψή μου εμένα. Ποτέ δεν θα μ ακούσεις,άμα με βάλεις να σου παίζω όλη μέρα μια κοντυλιά, θα την παίζω συνέχεια αλλιώς. Δεν γίνονται αυτά τα πράγματα. Παίζεις, δηλαδή, που λέμε κοντυλιές του Τσαντάκη, έτσι; Μη το πάρετε έτσι, όχι. Απλά, το χω ξαναπεί, όπου πάλλεται η ψυχή την ανάλογη ώρα. Πάνω στις κοντυλιές πάλι, πιστεύεις ότι, έχουμε ο Καλογερίδης είχε γράψει κάποιες κοντυλιές έτσι; Και πιστεύω ότι του Καλογερίδη οι κοντυλιές ήταν παλιότερες, απλώς τις συνέλεξε και τις έγραψε. Δεν νομίζω να είναι δημιουργήματα όλα αυτά. Αυτό ήθελα να σε ρωτήσω, θα μπορούσε ποτέ κάποιος, εσύ, ένας άλλος βιολάτορας καλός, να δημιουργήσει μια νέα κοντυλιά; Πώς, βεβαίως. Γιατί όχι. Που να ναι κάτι το διαφορετικό; Έχει γίνει; Εγώ έχω ήδη κάποια πράγματα, τα οποία δεν τα χω δημοσιοποιήσει μέσω δίσκου, συγγραφή δίσκου και πολλές φορές με συλλαμβάνω, αν θέλετε, να παίζω πράγματα, τα οποία είναι καινούργια. Και τα οποία μπορεί να τα ξεχάσω ο ίδιος σε λίγο. Και τα οποία να πούμε ότι είναι του Τσαντάκη; Ναι, γιατί όχι και οποιουδήποτε άλλου. Το ίδιο μπορεί να συμβαίνει και σε άλλους ανθρώπους. Εγώ σε ρώτησα αν πιστεύεις ότι μπορεί να δημιουργηθεί; Ναι, γιατί δεν γίνεται. Τι είναι η κοντυλιά; Βέβαια, για να δημιουργήσεις κάτι που θα ναι εφάμιλλο της αξίας αυτονών των προγενέστερων, πρέπει τα βιώματα να ναι ισχυρά, νομίζω, 28

πολύ ισχυρά, σε βαθμό ας πούμε, να σας πω ένα παράδειγμα προσωπικό, επιτρέπεται; Βεβαίως. Αν με βάλετε τώρα σ ένα ωραίο μπαρ των Αθηνών, ας πούμε, που παίζει ξένη μουσική μέσα, βγάζω το βιολί εκεί μέσα στα ντ, μπ τα πολλά και παίζω ό,τι θέλω. Αλήθεια το λέω αυτό. Έχω τόσα ισχυρά αντισώματα, που μπορώ να το κάνω. Δεν επηρεάζομαι από τα υπόλοιπα πράγματα που ακούω, αν θέλω. Θέλω, λοιπόν, να πω ότι άμα έχεις ισχυρά αντισώματα, γιατί σήμερα η εποχή χαρακτηρίζεται από αλλοπρόσαλλες καταστάσεις, έχομε πολλά ακούσματα, κάτι που δεν υπήρχε παλιά, βομβαρδισμός συνεχής κι αυτό μπορεί να δημιουργήσει αποπροσανατολισμό στη μουσική σκέψη του κάθε καλλιτέχνη. Γι αυτό λέω, πρέπει να έχει ισχυρά βιώματα, τα οποία να τον οδηγήσουνε σε συνθέσεις που να ακουμπάνε αυτά τα ηχοχρώματα. Εγώ, βέβαια, έχω άλλη μανία με τα ηχοχρώματα. Όλη μέρα μιλάω για το ηχόχρωμα. Και την ψυχή. Να μιλήσουμε λίγο μετά γι αυτό. Τι είναι οι κοντυλιές, τι σημαίνει κοντυλιές; Από πού βγήκε; δηλαδή, η λέξη αυτή; Δεν μπορώ να γνωρίζω, δεν έχουμε στοιχεία. Δεν έχεις καθόλου ιδέα; Κοιτάξτε, λαϊκά καθαρά, να δώσουμε ένα όρο, εγώ θα λεγα ότι κοντυλιές σημαίνει η αναπαραγωγή κάποιων μουσικών ακουσμάτων, τα οποία έχουν άμεση σχέση με παρέα, με τραγούδι και σύσφιξη σχέσεων ανθρώπων, παιδιά. Διότι με τις κοντυλιές είχε παλιά επιπτώσεις όσον αφορά τις σχέσεις των ανθρώπων. Που αυτό σήμερα φαίνεται πολύ καθαρά στα χωριά. Αυτό που λέω τώρα ότι παλιά με το να κάνουμε αυτές τις παρέες και το δέσιμο ήταν οι κοντυλιές, ήταν χορευτικά κομμάτια, υπήρχε μια σύσφιξη σχέσεων. Η λέξη κοντυλιά από πού βγήκε; 29

Δεν ξέρω παιδιά. Η κοντυλιά, μήπως βγήκε από κάποιο μουσικό όργανο, που παιζότανε κάποια μουσική πάνω σ αυτό, κόνδυλος; Εσύ θα μας πεις. Δεν ξέρω, σκέφτομαι τώρα. Δε μου λες, μήπως ξέρεις παλιά, πρόλαβες κάπως την ερώτησή μου, αν τις κοντυλιές τις παίζανε σε άλλο όργανο, είτε σε λύρα, είτε σε βιολί, είτε σε ασκομαντούρα; Πρέπει, εφόσον δεν υπήρχανε αυτά τα όργανα, κάπως θα διασκεδάζανε. Δεν έχεις υπόψη σου κάτι συγκεκριμένο; Νομίζω ιστορικά ότι υπήρχανε τέτοια όργανα. Ποια όργανα δηλαδή; Όπως η ασκομαντούρα, το θιαμπόλι. Εκεί παίζαν κοντυλιές; Γιατί όχι. Έχεις προλάβει κανένα εσύ να παίζει; Έχω ακούσει και σήμερα υπάρχουνε. Θιαμπόλι τώρα δεν παίζουνε ή ασκομαντούρα; Δεν συνηθίζεται ρε παιδιά. Γιατί δεν συνηθίζεται; Άλλο ήχο βγάζει ένα βιολί κι άλλο ήχο βγάζει το θιαμπόλι. Να σε ρωτήσω τώρα κάτι άλλο, απ όσο θυμάσαι εσύ τον εαυτό σου κι απ όσο ξέρεις κι αν το χεις ψάξει, μέχρι πού το χεις ψάξει, πότε επικράτησε η λύρα σε σχέση με το βιολί και γιατί και πού; Λίγα χρόνια πιστεύω, άμα λέμε λίγα, εννοούμε στην ιστορική πορεία, ξέρω γω πόσα να πούμε τώρα, πενήντα; Έχει επικρατήσει τι; Η λύρα έναντι του βιολιού; Κάπως έτσι. Δηλαδή, το βιολί προϋπήρχε της λύρας μου λες. Και μετά εμφανίστηκε η λύρα. Ναι. 30

Γιατί παρατηρείται ότι στα δύο άκρα, ανατολική Κρήτη κυρίως που μιλάς εσύ ως εκπρόσωπος και δυτική Κρήτη έχουμε βιολί και όχι λύρα; Αυτό τώρα δεν μπορούμε να το ξέρουμε πάλι επακριβώς, γιατί και στα άλλα σημεία είχαμε. Μπορεί να μη είχαμε στο βαθμό που έχουμε στις δύο άκρες, μόνο να έχουνε εναπομείνει ακόμα ανθρώποι που παίζουνε, από κει και μετά όμως υπήρχε και στο Ηράκλειο όπως ξέρετε και στο Ρέθυμνο. Τι υπήρχε; Βιολί. Τώρα τι επικρατεί. Τώρα; Λύρα. Και στις περιοχές που παίζεις εσύ επικρατεί λύρα; Είπαμε εγώ παίζω πέρα, δώθε δεν είναι μόνο να παίζω στη Σητεία. Εγώ μιλάω από Ηράκλειο και δεξιά και ανατολικά δηλαδή. Χαίρομαι που διαχωρίσετε το νομό μου και το Λασίθι από τη Σητεία. Αυτό διαχωρίζεται από μοναχό του δηλαδή. Η Σητεία σήμερα χαρακτηρίζεται από βιολί ή από λύρα; Ο τόπος παιδιά περνά μια διαρκή κρίση και δεν ξέρω πού θα οδηγηθούμε, αυτή είναι αλήθεια σήμερα. Αυτό δεν είναι απάντηση, είναι κινδυνολογία. Κινδυνολογία μπορεί να ναι, αλλά είναι και αλήθεια. Εγώ πιστεύω προσωπικά ότι πρώτα απ όλα, δεν έχει στηριχτεί η παράδοση από πολλούς φορείς. Κι αυτό έχει σαν αποτέλεσμα το συνονθύλευμα, όσον αφορά και τη μουσική και τα όργανα. Δηλαδή, έχω δει σε γλέντι να παίζουνε με αρμόνιο τον «άνεμο» ξέρω γω. Άνεμος; Ένας χαρακτηριστικός συρτός του Θανάση του Σκορδαλού. Λέω ένα παράδειγμα. Δηλαδή, αυτός ο εκφυλισμός έχει φέρει πολλά δεινά. Όσο για τα όργανα, εσείς που τα σπουδάζετε, γνωρίζετε πώς παίζετε η λύρα και πώς παίζετε το βιολί. Εγώ το θεωρώ πάρα πολύ δύσκολο 31

Το βιολί; Βεβαίως κι αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να μην υπάρχουνε παιδιά, τα οποία να έχουνε τάση προς το βιολί και πιάνουνε τη λύρα η οποία είναι πολύ πιο εύκολη και πολύ πιο εμπορική. Διότι εγώ παιδιά ξεκίνησα να μάθω βιολί για την ψυχή μου και το συναίσθημά μου και είπαμε πώς. Άλλοι δεν το κάνουν έτσι, το κοιτάζουνε επαγγελματικά. Άμα το δούμε έτσι, σαφώς και θα παίζεται η λύρα. Μήπως τελικά φταίει ότι οι λυράρηδες ήταν επαγγελματίες μ όλη την έννοια που σημαίνει επαγγελματίας, είχαμε μηχανήματα; Μπορεί κι αυτό. Και δισκογραφικά παρατηρείται αυτό το πράγμα. Δηλαδή, ενώ υπήρχανε εξαίσιοι καλλιτέχνες στο βιολί, να ονομάσω κανένα, να πω τον Ηρακλή τον Σταυρουλάκη απ την Επισκοπή, να πω τον τυφλό τον Παπαχατζάκη, γιατί δεν δισκογραφήσανε αυτοί οι άνθρωποι. Και ηχογράφησε ο Μουντάκης. Μπράβο. Γιατί το χετε σκεφτεί; Όχι, δεν ξέρουμε. Οι λυράρηδες λίγο ν αναπνεύσουν πρέπει να το κάνουνε δίσκο. Καταλάβατε; Δηλαδή, υπήρχανε καλλιτέχνες μεγάλοι, οι οποίοι δεν έχουν ηχογραφήσει, γιατί δεν ήταν ο στόχος αυτός. Λοιπόν, χθες που σε άκουσα, την ώρα της ηχογράφησης, έκανες ένα πολύ περίεργο κούρδισμα. Είχες κατεβάσει όλες τις χορδές του βιολιού κατά ένα τόνο. Εσύ μπορεί και να μη το συνειδητοποίησες, αλλά εγώ που έχω απόλυτο αυτί θυμάσαι που στο είπα. Δηλαδή, αντί μι, λα, ρε, σολ είχες ρε, λα, ντο, φα. Αυτό σε ποιες περιπτώσεις το κάνεις και γιατί; Πιο πολύ προσωπικά το κάνω για να χρωματίσω κάποιο μέρος μουσικό ιδιαίτερα. Έτσι πρέπει να χρωματιστεί. Δεν μπορείς να το παίξεις Όπου θέλουμε μπορούμε να το παίξουμε. 32

Είναι αυτό που μας έλεγες ότι αναλόγως την κατάσταση που είσαι κατεβάζεις Κι όχι μόνο αυτό, αλλά υπάρχει άλλο ηχόχρωμα. Κι αν το ψάξετε στην ηχογράφηση θα δείτε ότι αλλιώς ακούγεται του σολ η κοντυλιά σ αυτό το κούρδισμα κι αλλιώς ακούγεται στο διαπασών. Να σε ρωτήσω κάτι άλλο για να καταλάβω. Όταν κατεβάζεις τις χορδές, παίζεις την κοντυλιά, ας πούμε, του ρε απ το ρε πάλι κατά τον ίδιο τρόπο; Ίδια πιασίματα; Εκτός, όμως, απ τα ίδια πιασίματα, ακούγεται ρε ή ακούγεται χαμηλωμένο κι αυτό; Αυτό μ ενδιαφέρει εμένα. Χαμηλωμένα, αφού έχουμε αλλάξει το κούρδισμα. Μπορεί όμως να παίζει ρε. Εννοεί στο ίδιο πιάσιμο, στην ίδια θέση. Ίδια θέση βάζεις έτσι; Άρα ακούγεται χαμηλωμένο. Και γιατί το προτιμάς αυτό; Γιατί αλλάζει το ηχόχρωμα. Και γιατί ν αλλάζει το ηχόχρωμα; Γιατί αλλάζει το συναίσθημα και γιατί ν αλλάζει το συναίσθημα; Γιατί αυτό σημαίνει λαϊκή μουσική. Καταλάβατε; Και όχι στερεότυπα. Δεν ξέρω, εσείς που κάνετε την έρευνα καμιά φορά θα αποδείξετε επιτέλους ότι και η δημοτική μουσική έχει μεγάλη φιλοσοφία και τεχνική, η οποία δεν γράφεται ως επί το πλείστον; Μας έχουνε καταπνίξει, είναι γραμμένη εκεί στα τρίσβαθα, στο μυοκάρδιο, έχει σχέση με την καρδιολογία πιο πολύ, παρά με το Μέγαρο Μουσικής. Για να δούμε, δεν μου απαντήσατε παιδιά. Έχεις δίκιο. Εγώ πάλι θα επιμείνω σ αυτό το θέμα με το χαμηλωμένο κούρδισμα σ όλες τις χορδές και θα σε ρωτήσω το εξής: εφόσον παίζεις στα ίδια πατήματα την κοντυλιά του ρε, με χαμηλωμένη τη χορδή κι ακούγεται ένα τόνο χαμηλότερα, γιατί δεν αφήνεις το βιολί κουρδισμένο στο μι, λα, ρε, σολ κανονικά, αλλά να παίξεις την κοντυλιά που είναι από το ντο μετά, ίδια πατήματα, οπότε θ ακούγεται χαμηλωμένη. Ποια η διαφορά; 33

Να σας πω, πρακτική αυτή η άποψη. ΔΕΥΤΕΡΗ ΚΑΣΕΤΑ A. Πλευρά Για να παίξουμε μια κοντυλιά, πέρα από τα δάχτυλα, έχουμε το τόξο το ρημάδι, το οποίο μας ταλαιπωρεί ιδιαίτερα. Το δοξάρι, λοιπόν, έχει άμεση σχέση με το τελικό αποτέλεσμα της κοντυλιάς ή δεν το καταλάβατε αυτό; Για δώσε μας εσύ να το καταλάβουμε. Πρέπει να κινηθεί αναλόγως για να βγει αυτό το πράγμα, αυτό το ηχόχρωμα και αυτός ο ψυχισμός της μελωδίας. Της συγκεκριμένης εκείνης που βγάζει το τόξο. Μιλάτε για τη θέση; Ναι, για τη θέση. Πού πρέπει να ναι δηλαδή; Μη το αφού βλέπεις τι γίνεται με το χέρι. Μας είχε πει κάποιος βιολάτορας ότι, όταν ξεκινάνε την κοντυλιά, πάντα η θέση του δοξαριού είναι προς τα πάνω. Ισχύει αυτό; Δηλαδή, ξεκινάτε με προς τα πάνω κίνηση και πρέπει να πέσετε, έκανε (μιμείται), η πρώτη νότα είναι προς τα πάνω. Έτσι είναι; Όχι πάντα. Δηλαδή, μπορεί να ξεκινήσεις εσύ και προς τα κάτω; Γιατί όχι. Δεν το χω σκεφτεί, αυτή τη μεγαλειώδη παρατήρηση, αλλά σας είπα τι γίνεται. Έχει σημασία το τόξο πώς κινείται για να βγει. Ναι, δεν μπορείς να μας πεις εσύ κάποιο κανόνα σ αυτό το πράγμα, για να βγει ένα καλούπι που συνήθως χρησιμοποιείτε στην κίνηση του δοξαριού; Όχι, είναι τόσα πολλά τα μυστικά, που δεν είναι μυστικά, ούτε εγώ δεν τα ξέρω τι κάνω εκείνη την ώρα. 34

Το κάνεις ασυναίσθητα, δηλαδή, σου βγαίνει αυθόρμητα. Κι αυθόρμητα και πολλά πράγματα έχουν σημασία. Απ αυτό που παρατήρησες μπορείς να μας πεις τι κάνεις, τι παίζεις; Χαμός γίνεται. Πώς ξεκινάς, δηλαδή, ξεκινάς προς τα πάνω; (-Εγώ δεν είδα διαφορά να σου πω την αλήθεια). Όταν παίζεις με χαμηλωμένο το βιολί σ όλες τις νότες, η κιθάρα πώς είναι κουρδισμένη; Παλιά που γινότανε κι αυτό ήταν όλα τα όργανα κουρδισμένα η κιθάρα ή το λαούτο στο ίδιο κούρδισμα. Δηλαδή, χαμήλωνα εγώ μια φωνή, χαμηλώνανε κι αυτά το κούρδισμα μία φωνή. Σήμερα και το επιχειρώ πιθανόν εγώ και όχι εγώ, με την έννοια ότι έχω κάνει κάποιους ανθρώπους παρέα, να όπως ο συνοδός που με συνόδευε χτες, ο οποίος έχει τη δυνατότητα να παίξει, να παίξω εγώ σολ και να παίξει αυτός φα. Και να συνοδεύσει το σολ. Δεν ακούγεται παραφωνία; Όχι. Το χουνε κουρδίσει ώστε να πιάνει κι αυτός. Κατάλαβες, ταιριάζει. Άρα έχεις πειράξει και τις χορδές τις κιθάρας. Όχι. Χωρίς να τις πειράξεις; Άμα χαμηλώσεις ακριβώς ένα τόνο ή δύο Για το βιολί μιλάς τώρα; Ναι, ταιριάζει αλλιώς. Καταλαβαίνεις καλύτερα από μένα, αυτό θέλω να πω τώρα. Ναι, μπορεί να παίξει αυτός φα στην κιθάρα, αν είναι σε διαπασών κούρδισμα κι εγώ να παίξω σολ και ν ακούγεται φα. Όπως θες μπορείς να το πεις. Μάλλον ακούγεται φα. Κι εγώ θέλω να μου απαντήσετε άλλο ερώτημα και να με διαφωτίσετε, αν έχετε την καλοσύνη. Γιατί να λάβω σαν βάση το 440 του λα, για πέστε μου; 35