Στα ίχνη του πολεμιστή

Στα ίχνη του πολεμιστή Δραστηριότητες

2 Μυκηναίων πρόσωπα Αναζητώντας το πρόσωπο του πολεμιστή των Δενδρών, ας δούμε πώς απεικονίζονται στην τέχνη τους εκείνοι που σήμερα ονομάζουμε Μυκηναίους Το πρόσωπο ενός ηγεμόνα όπως αποτυπώθηκε στη χρυσή, νεκρική του προσωπίδα. Από τις Μυκήνες. Σφραγιδόλιθος που ίσως απεικονίζει το πρόσωπο του ιδιοκτήτη του. Από τις Μυκήνες. Κύπελλο από πολύτιμα υλικά που διακοσμείται με πρόσωπα ανδρών. Από τις Μυκήνες. Νέοι άνδρες που συμμετέχουν σε πομπή. Από τοιχογραφία που κοσμούσε το ανάκτορο της Πύλου. Πολεμιστές όπως απεικονίζονται σε ένα αγγείο. Από τις Μυκήνες. Πώς έμοιαζαν οι Μυκηναίοι; Πώς θα περιγράφατε τα χαρακτηριστικά του προσώπου τους; Πώς ήταν η μόδα της εποχής; Φανταστείτε ότι είστε ένας αοιδός που συνθέτει μερικούς στίχους για έναν σημαντικό πολεμιστή. Με ποια λόγια θα μιλούσατε για την εμφάνιση και το χαρακτήρα του;

3 To οδοντόφρακτο κράνος Στον τάφο του πολεμιστή βρέθηκαν πολλά μικρά κομμάτια από δόντια κάπρου, δηλαδή αγριογούρουνου. Κρίνοντας από τις παραστάσεις στην τέχνη των Μυκηναίων, οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι τα δόντια ανήκουν στην περικεφαλαία που θα φορούσε ο πολεμιστής των Δενδρών. Ακριβώς λόγω του υλικού κατασκευής της, η περικεφαλαία αυτού του είδους ονομάζεται «οδοντόφρακτο κράνος». Στο σχέδιο μπορείτε να δείτε τον τρόπο με τον οποίο οι Μυκηναίοι κατασκεύαζαν τα οδοντόφρακτα κράνη. Αναγνωρίζετε τα υλικά που χρειάζονταν; Αν θέλετε, βρείτε τα παιδιά της ομάδας 6. Μπορεί να σας βοηθήσουν! Φαίνεται ότι τη μυκηναϊκή εποχή στα βουνά της Πελοποννήσου ζούσαν αγριογούρουνα. Το κυνήγι τους ήταν ανάμεσα στις ασχολίες των πολεμιστών της αριστοκρατίας, που αποδείκνυαν έτσι την αξία και την ανδρεία τους. Σε μια τοιχογραφία από το ανάκτορο της Τίρυνθας μπορείτε να δείτε μια λεπτομέρεια από κυνήγι κάπρου. Πώς θα περιγράφατε τη σκηνή; Για να κατασκευαστεί ένα οδοντόφρακτο κράνος απαιτούνταν δόντια από 40 κάπρους! Πόσο εύκολο ήταν να το αποκτήσει κάποιος; Τι θα σκέφτονταν οι άλλοι γι αυτόν που θα το φορούσε;

4 Αναζητώντας άλλες πηγές Με την τέχνη τους οι Μυκηναίοι απεικόνισαν συχνά σκηνές της καθημερινής τους ζωής. Όλες αυτές οι εικόνες υτοιχογραφίες, σφραγίδες, ανάγλυφα, παραστάσεις σε αγγείαυ δίνουν σε εμάς σήμερα σημαντικές πληροφορίες. Μπορούμε λοιπόν χάρη σε αυτές να συναντήσουμε κι άλλους πολεμιστές να φορούν παρόμοιο οπλισμό με αυτόν του πολεμιστή των Δενδρών, κι ίσως ακόμα να φανταστούμε στιγμές από τη ζωή του... Πώς μοιάζουν οι Μυκηναίοι πολεμιστές; Αν συγκρίνετε τον οπλισμό που φορούν οι μορφές με αυτόν που ανήκε στον πολεμιστή των Δενδρών, ποιες ομοιότητες και διαφορές θα είχατε να σημειώσετε; Τι στοιχεία συμπληρώνουν οι εικόνες για τον οπλισμό του; Ανάγλυφο από ελαφαντόδοντο που απεικονίζει το πρόσωπο ενός πολεμιστή. Από τις Μυκήνες. Τοιχογραφία με δύο πολεμιστές. Από το ανάκτορο της Πύλου. Μυκηναίοι πολεμιστές επιτίθενται σε βάρβαρους εχθρούς. Τοιχογραφία από το ανάκτορο της Πύλου. Ένας Μυκηναίος πολεμιστής νικάει τους εχθρούς του στη μάχη. Από χρυσό δαχτυλίδι που βρέθηκε στις Μυκήνες.

5 Φορώντας την πανοπλία O πολεμιστής των Δενδρών παρέλαβε την πολύτιμη πανοπλία, ίσως από τα χέρια του ίδιου του χαλκουργού, ίσως ως τιμητικό δώρο από τον άρχοντα για τις υπηρεσίες του, ίσως ως κειμήλιο από κάποιον γενναίο πρόγονο. Φανταστείτε τον να τη φοράει... Πρέπει να ήταν μια ολόκληρη διαδικασία! Μπορείτε να την περιγράψετε; Με ποια σειρά ο πολεμιστής φορούσε τα διαφορετικά κομμάτια της πανοπλίας; Πώς στερεωνόταν ο θώρακας; Πώς έκλεινε γύρω από το σώμα του πολεμιστή; Μπορούσε να τον φορέσει μόνος του ή μήπως χρειαζόταν βοήθεια; Και τώρα ας υποθέσουμε ότι ο πολεμιστής είναι πλέον έτοιμος. Πώς θα ένιωθε φορώντας την πανοπλία του; Σκεφτείτε το βάρος της πανοπλίας, την ασφάλεια που θα έδινε στον πολεμιστή, ποιες κινήσεις θα του επέτρεπε να κάνει... Ποιες είναι οι υποθέσεις σας και ποια τα συμπεράσματά σας; Πώς φαντάζεστε ότι θα πήγαινε ο πολεμιστής στη μάχη; Πώς θα πολεμούσε; Δείτε τώρα τον πολεμιστή με τα μάτια των αντιπάλων του: Τι εντύπωση θα τους δημιουργούσε;

6 Κατασκευάζοντας την πανοπλία Ας φανταστούμε, λοιπόν, το μυκηναίο τεχνίτη που παίρνει την παραγγελία να φτιάξει μια γερή πανοπλία για έναν σημαντικό πολεμιστή. Έχει να σκεφτεί λύσεις σε μια σειρά από τεχνικά ζητήματα... Μπορείτε να παρακολουθήσετε τους προβληματισμούς και τις σκέψεις του; Η πανοπλία συναρμολογείται σαν ένα μεγάλο πάζλ από δεκαπέντε κομμάτια. Με ποιο τρόπο νομίζετε ότι ο τεχνίτης ένωσε τα κομμάτια μεταξύ τους; Πώς μπορείτε να το συμπεράνετε; Γιατί ο τεχνίτης διάλεξε να φτιάξει την πανοπλία με αυτόν τον τρόπο; Τι ήθελε να πετύχει; Πώς θα κατάφερνε να κατασκευάσει την πανοπλία έτσι ώστε να προστατεύει τον πολεμιστή από τα χτυπήματα των αντιπάλων του, αλλά και να του επιτρέπει ταυτόχρονα κάποια ελευθερία στις κινήσεις του; Ποια σημεία του σώματος του πολεμιστή χρειάζονταν μεγαλύτερη προστασία; Κατά τη γνώμη σας ο τεχνίτης το έλαβε υπόψη του αυτό κατασκευάζοντας την πανοπλία; Ποια σημεία της ενίσχυσε περισσότερο; Η βαριά χάλκινη πανοπλία θα πλήγωνε το σώμα του πολεμιστή αν τη φορούσε κατάσαρκα. Για το λόγο αυτό ο τεχνίτης πρόσθεσε στην εσωτερική μεριά της μια δερμάτινη επένδυση. Πώς το ξέρουμε αυτό; Γιατί νομίζετε ότι η επένδυση αυτή δεν σώζεται σήμερα;

7 Τα Ομηρικά Έπη Η σύνθεση των ομηρικών επών έγινε τον 8ο αιώνα π.χ., πολύ αργότερα από την εποχή που έζησε ο πολεμιστής στα Δενδρά. Πολλές φορές, όμως, στους στίχους τους μπορούμε να μαντέψουμε αναμνήσεις από τους μυκηναϊκούς χρόνους... Διαβάζοντας το παρακάτω απόσπασμα, φανταστείτε τον Αχιλλέα να ετοιμάζεται για τη μάχη. Ποια είναι τα όπλα που θα πάρει μαζί του; Μπορείτε να τα κυκλώσετε καθώς διαβάζετε το κείμενο; Πώς ο ποιητής περιγράφει το καθένα από αυτά;...και στην μέσην τους οπλίζεται ο Αχιλλέας (...) τα άρματά του εζώνονταν, δώρα του Ηφαίστου θεία. Πρώτα τες κνήμες με λαμπρές κνημίδες περικλείει, όπου εθηλυκώνονταν με ολάργυρες περόνες. Τα στήθη εσκέπασ' έπειτα με θώρακα που λάμπει χάλκινο, αργυροκάρφωτο εκρέμασε από τους ώμους ξίφος κι επήρε την τρανήν και στέρεην ασπίδα που έριχνε περ' αναλαμπή ως στρογγυλό φεγγάρι. Εσήκωσε κι εφόρεσε την περικεφαλαίαν την στέρεην, και η χαίτη της ως άστρο εσπιθοβόλα, καθώς τριγύρω εσείονταν πυκνές χρυσές πλεξίδες, που ο Ήφαιστος ολόγυρα στον λόφο είχε σύρει. Κι εδοκιμάσθη στ' άρματα ο θείος Αχιλλέας ελεύθερ' αν του άρμοζαν προς τα λαμπρά του μέλη. Ιλιάδα, Τ 367-384 (μετάφραση Ι. Πολυλά) Ποια από τα όπλα που περιγράφονται στους στίχους είχε και ο πολεμιστής των Δενδρών; Στο επόμενο απόσπασμα περιγράφονται τα δώρα που ο Μηριόνης προσφέρει στον Οδυσσέα. Προσέξτε ιδιαίτερα το κράνος Σας θυμίζει εκείνο που θα φορούσε ο πολεμιστής των Δενδρών; Από τι υλικά ήταν φτιαγμένο; Πώς περιγράφεται η κατασκευή του; Και ο Μηριόνης έδωκε φαρέτραν του Οδυσσέως τόξον και ξίφος κι έπειτα την κεφαλήν με κράνος δερμάτινο του εσκέπασε, σφικτά στερεωμένο μέσα με πάμπολλα λουριά, κι είχε μαλλί στο βάθος και χοίρου δόντια σύμπυκνα λευκά το περιδέναν. Ιλιάδα, Κ 260-264 (μετάφραση Ι. Πολυλά) Αν θέλετε να δείτε πώς έμοιαζε το κράνος του Μηριόνη, ψάξτε για την ομάδα 2! Αοιδός ή μουσικός. Από τοιχογραφία στο ανάκτορο της Πύλου.

8 Διαβάζοντας τη γραφή των Μυκηναίων Την εποχή των Μυκηναίων ο χαλκός ήταν υλικό δαπανηρό και περιζήτητο. Οι άρχοντες το συγκέντρωναν σε αποθήκες στα ανάκτορά τους μέσα στις ακροπόλεις, κι εκεί οι ειδικοί τεχνίτες, οι χαλκουργοί, έφτιαχναν τις πολύτιμες παραγγελίες. Ο άρχοντας διέθετε λεπτομερή αρχεία σχετικά με τις πρώτες ύλες και τα έτοιμα αντικείμενα που υπήρχαν στα ανάκτορα. Οι γραφείς κατέγραφαν σε πήλινες πινακίδες όλες τις απαραίτητες πληροφορίες. Η γραφή που χρησιμοποιούσαν οι Μυκηναίοι ονομάστηκε από τους αρχαιολόγους Γραμμική Β'. Η γραφή αυτή έχει αποκρυπτογραφηθεί. Όσο κι αν σας φαίνεται περίεργο, μπορείτε κι εσείς να την καταλάβετε! Δοκιμάστε να διαβάσετε τη λέξη: δηλαδή: Α ΚΟΥΑ Ε ΚΟΥΕ Ι ΠΙ Ο ΚΟΥΟ ΟΥ ΡΟΥ ΝΤΑ ΡΑ ΝΤΕ ΡΕ ΝΤΙ ΚΟΥΙ ΝΤΟ ΡΟ ΝΤΟΥ ΣΟΥ ΓΙΑ ΣΑ ΓΙΕ ΣΕ ΡΙ ΓΙΟ ΣΟ ΤΟΥ ΚΑ ΤΑ ΚΕ ΤΕ ΚΙ ΣΙ ΚΟ ΤΟ ΚΟΥ ΜΑ ΒΑ ΜΕ ΒΕ ΜΙ ΤΙ ΜΟ ΒΟ ΜΟΥ ΝΑ ΖΑ ΝΕ ΖΕ ΝΙ ΒΙ ΝΟ ΖΟ ΝΟΥ ΠΑ ΠΕ ΠΟ ΠΟΥ Ποια σημερινή λέξη σάς θυμίζει; Ίσως να μην την αναγνωρίζετε αμέσως, γιατί η Γραμμική Β' έχει κάποιες ιδιαιτερότητες: Η ορθογραφία είναι διαφορετική δεν υπάρχουν διαφορετικά ο, ι, ε. Δεν έχει συλλαβές με τα γράμματα θ, λ, χ, φ. Επίσης δεν υπάρχει τελικό σίγμα -ς....και μια μικρή βοήθεια! Οι Μυκηναίοι γραφείς πολύ συχνά δίπλα στις λέξεις στη Γραμμικής Β' πρόσθεταν και ιδεογράμματα, δηλαδή απλά σχήματα που δεν αντιπροσωπεύουν ήχους, αλλά εικονίζουν κάποιο αντικείμενο. Έτσι, σε πολλές περιπτώσεις η εικόνα μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε μια λέξη ή να επιβεβαιώσουμε ότι τη διαβάσαμε σωστά. Η πινακίδα αυτή βρέθηκε στην Κρήτη, στο ανάκτορο της Κνωσού. Ανάμεσα στα άλλα αντικείμενα, ο γραφέας έχει φτιάξει το ιδεόγραμμα της λέξης που ψάχνετε... Ποιο είναι αυτό; Ξεχωρίστε το βάζοντάς το μέσα σε ένα κύκλο. Πόσο μοιάζει το ιδεόγραμμα με την πανοπλία που φορούσε ο πολεμιστής των Δενδρών;

9 Το εμπόριο του χαλκού Την εποχή που έζησε ο πολεμιστής στα Δενδρά, ο χαλκός ήταν ένα υλικό πολύτιμο, καθώς οι άνθρωποι κατασκεύαζαν από αυτό τα όπλα και τα εργαλεία τους. Ωστόσο, η πιο κοντινή περιοχή απ' όπου μπορούσαν να αποκτήσουν το περιζήτητο μέταλλο ήταν η Κύπρος. Στο χάρτη μπορείτε να δείτε με ποιες περιοχές οι Μυκηναίοι είχαν εμπορικές σχέσεις. Φανταστείτε το ταξίδι που θα έκανε το φορτίο του χαλκού από τα μεταλλεία της Κύπρου μέχρι να φτάσει στην Πελοπόννησο και την περιοχή της Αργολίδας... Μπορείτε να σημειώσετε τη διαδρομή πάνω στο χάρτη; Σκεφτείτε ότι είσαστε ναυτικοί της εποχής εκείνης. Πώς σας φαίνεται το ταξίδι; Είναι μακρινό; Είναι εύκολο; Ποιους κινδύνους έχετε να αντιμετωπίσετε; Πόσο θα μπορούσε να διαρκεί; Μην ξεχνάτε ότι η ναυσιπλοΐα εξαρτιόταν άμεσα από τους ανέμους και τις καιρικές συνθήκες. Θα πρέπει ακόμα να υπολογίσετε ότι τα πλοία ήταν αναγκασμένα να πλέουν κοντά στις ακτές και να κάνουν συχνές στάσεις για ανεφοδιασμό. Πόσο εύκολο ήταν λοιπόν να αποκτηθεί μια τόσο μεγάλη ποσότητα χαλκού ώστε να κατασκευαστεί μια πανοπλία σαν αυτή που φορούσε ο πολεμιστής στα Δενδρά;

10 Ανασκαφή και λαθρανασκαφή Στο μυκηναϊκό νεκροταφείο των Δενδρών οι αρχαιολόγοι εντόπισαν έναν καινούργιο τάφο το Νοέμβριο του 1959. Η οροφή του είχε καταρρεύσει σχηματίζοντας ένα μεγάλο άνοιγμα στο έδαφος. Κι ενώ η ανασκαφή ετοιμαζόταν να αρχίσει, οι αρχαιοκάπηλοι πρόλαβαν τους αρχαιολόγους... Θάλαμος Στόμιο Είσοδος Οι αρχαιοκάπηλοι σύλησαν ένα τμήμα του θαλάμου. Μπορείτε να το ξεχωρίσετε στην κάτοψη του τάφου; Αν θέλετε, μπορείτε να το σημειώσετε με ξεχωριστό χρώμα. Όπως μπορείτε να δείτε και εσείς στην κάτοψη, οι Μυκηναίοι στους τάφους συνήθιζαν να τοποθετούν δίπλα στους νεκρούς τους αντικείμενα και προσφορές, που οι αρχαιολόγοι ονομάζουν κτερίσματα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση έθαψαν το νεκρό μαζί με την πανοπλία του, το κράνος του, ένα εγχειρίδιο (μαχαίρι), έναν καθρέφτη, αγγεία από πηλό και από μέταλλο. εγχειρίδιο περικνημίδα αγγεία από μέταλλο πανοπλία Μερικά από τα κτερίσματα του πολεμιστή Φανταστείτε ότι είστε εσείς οι αρχαιολόγοι που ανέσκαψαν τον τάφο. Ποια είναι τα συμπεράσματά σας για το νεκρό; Μπορείτε να μιλήσετε για το φύλο, την ηλικία του, την κοινωνική του θέση... Ίσως βέβαια ο νεκρός να είχε μαζί του κι άλλα αντικείμενα, όμως λόγω της λαθρανασκαφής μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε γι' αυτό το θέμα. Τι νομίζετε ότι λείπει; Μπορείτε να φανταστείτε ποιες σημαντικές πληροφορίες χάθηκαν επειδή ο τάφος συλήθηκε;

11 Η ακρόπολη της Μιδέας και το νεκροταφείο των Δενδρών Πολύ κοντά στην ακρόπολη της Μιδέας με το επιβλητικό τείχος αποκαλύφθηκε το μυκηναϊκό νεκροταφείο των Δενδρών. Κάντε μια μικρή περιήγηση στο χώρο, χρησιμοποιώντας την κάτοψη και μια πυξίδα για να προσανατολιστείτε. Στη βόλτα σας θα συναντήσετε πινακίδες που παρουσιάζουν πώς ήταν ο χώρος του μυκηναϊκού νεκροταφείου και περιγράφουν τα ευρήματα που ανακαλύφθηκαν με τις ανασκαφές. Καθώς κοιτάζετε αυτές τις πινακίδες, σημειώστε ποια αντικείμενα από αυτά που βρέθηκαν στους τάφους σάς κάνουν ιδιαίτερη εντύπωση. Ποια είναι αυτά; Από τι υλικά έχουν κατασκευαστεί; Σε τι μπορεί να χρησίμευαν; Παρατηρήστε επίσης τη μορφή των τάφων. Πώς θα τους περιγράφατε; Ήταν άραγε εύκολο να κατασκευαστούν; Και τώρα ήρθε η ώρα να προτείνετε τις δικές σας υποθέσεις για το νεκροταφείο των Δενδρών... Πιστεύετε ότι ο χώρος προοριζόταν για το σύνολο των κατοίκων της περιοχής; Ποιοι νομίζετε ότι θάβονταν εδώ; Ποια φαντάζεστε ότι θα ήταν η κοινωνική τους θέση, οι ασχολίες τους, η οικονομική τους κατάσταση;

Συντελεστές Γενική επιμέλεια Στέλλα Χρυσουλάκη, Αρχαιολόγος Κείμενα Αλεξάνδρα Σέλελη, Αρχαιολόγος - Μουσειολόγος Ηλεκτρονική - καλλιτεχνική επιμέλεια Σπήλιος Πίστας, Γραφίστας 2015 Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού ISBN: 978-960-386-209-3