ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ. ΙΑΣΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ. ΙΑΣΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΑΜΑΤΙΝΑ Γ. ΜΑΛΙΚΟΥΤΗ ρ Αρχιτέκτων-Μηχανικός Ε.Μ.Π. Η νέα πόλη του Πειραιά σχεδιάστηκε ως ο λιµένας της Αθήνας από τους αρχιτέκτονες Σταµάτη Κλεάνθη και Eduard Schaubert το 1834. Λόγω της αξιοσηµείωτης οικονοµικής του ανάπτυξης, που βασιζόταν στο εµπόριο, τη βιοµηχανία και τη ναυτιλία, ο Πειραιάς κατέστη το πιο σηµαντικό λιµάνι της Ελλάδας και της Μεσογείου κατά τον 19ο αιώνα. Στις αρχές του 20ου αιώνα, η όµορφη νεοκλασική πόλη, ήταν, ταυτόχρονα, ένα δυναµικό αστικό κέντρο µε πολύ ενδιαφέρουσα φυσιογνωµία. Σήµερα, το ιστορικό του κέντρο διαθέτει µεγάλο αριθµό χαρακτηριστικών στοιχείων, τα οποία καθιστούν εµφανή, όχι µόνο την οργάνωση ενός παραδοσιακού αστικού ιστού, αλλά, επίσης, την ιστορία της αρχιτεκτονικής του. Οι προσπάθειες διατήρησης του ιστορικού κέντρου ξεκίνησαν το 1982, µε ορισµένες ρυθµίσεις και την κατάρτιση καταλόγου επιλεγµένων κτιρίων. Η εφαρµογή των κανονισµών της νοµοθεσίας ξεκίνησε µόλις στα µέσα της δεκαετίας του 90. Κύριες δράσεις αποτέλεσαν ορισµένα έργα αναζωογόνησης (µε σηµαντικότερο αυτό της αναβάθµισης της υποβαθµισµένης βιοµηχανικής περιοχής του Αγίου ιονυσίου), η αποκατάσταση ορισµένων επιλεγµένων κτιρίων (δηµόσιων ή ιδιωτικών), η οργάνωση περιοχών µε αρχαία κλασσικά ή ρωµαϊκά ευρήµατα σε υπαίθρια µουσεία και η πληροφόρηση του κοινού για την αρχιτεκτονική κληρονοµιά της πόλης. Οι παραπάνω δράσεις δεν ήταν ιδιαίτερα αποτελεσµατικές. Τα νεοκλασικά κτίρια στην πλειονότητά τους είναι εγκατελειµένα ή αλλοιωµένα. Επίσης, τα έργα υποδοµής για τους Ολυµπιακούς Αγώνες του 2004 δυσχεραίνουν την αρνητική κατάσταση. Οι δρόµοι ταχείας κυκλοφορίας, οι διασταυρώσεις και η επικείµενη υλοποίηση των ξενοδοχειακών έργων γύρω από το λιµάνι ολοκληρώνουν το διαχωρισµό της πόλης από την περιοχή του λιµανιού και την αποµόνωση του παραδοσιακού αστικού κελύφους. Η κύρια πρόταση του άρθρου είναι η επανάχρηση ορισµένων συνόλων επιλεγµένων εγκατελειµένων κτιρίων ως ξενώνων νέων (µε παροχή κινήτρων για τους ιδιοκτήτες και τις τοπικές αρχές) και στη συνέχεια ο σχεδιασµός πολιτιστικών περιπάτων µεταξύ παραδοσιακών κτιρίων και αρχαιολογικών ευρηµάτων. Στην περίπτωση του Πειραιά, δεν εντοπίζεται ζήτηµα µείωσης των επιπτώσεων του τουρισµού, αλλά διαµόρφωσης της βάσης για την παρεµβολή του σε ένα ιστορικό κέλυφος. THE HISTORIC CENTRE OF PIRAEUS. PRESERVATION AND TOURISM DEVELOPMENT STAMATINA G. MALIKOUTI Dr. Αrchitect-Engineer NTUA The new city of Piraeus was planned as the seaport of Athens by the architects Stamatios Kleanthis and Eduard Schaubert in 1834.Due to its remarkable economic development based on trade, industry and shipping, Piraeus became the most important port

of Greece and the Mediterranean during 19 th century. In the early 20 th century, the beautiful neoclassical town was at the same time a dynamic urban centre with a very interesting physiognomy. Today, its historic centre has a great number of features, which make clear, not only the organization of the traditional urban tissue, but also the history of its architecture. The efforts for the preservation of the historic centre began in 1982, with some regulations and a catalog of listed buildings. The implementation of the legal regulations started just in the middle 90 s. The main activities were some regeneration projects (the most important was the revival project for the depredated industrial area of St Denis), the restoration of some listed buildings (public or private), and the organization of some areas with classical and roman finds in open museums and the information of the public about the architectural heritage of the city. The activities above were not so effective. The most of the neoclassical buildings are abandoned or in decay. Also, the infrastructure works for the Olympic Games of 2004 deteriorate the bad situation. The high speed roads, the overpasses and the imminent implementation of hotel projects around the port finalize the separation of the town from the port area and the isolation of the traditional urban shell. The main proposal of this paper is to re-use some groups of abandoned listed buildings as youth hostels (with some incentives for the owners and the local authorities), afterwards to plan cultural promenades between the traditional buildings and the archaeological finds. In the case of Piraeus, we do not have the problem of reducing the consequences of the impacts of tourism, but to form the base for the insertion of tourism in the historic shell. ΕΙΣΗΓΗΣΗ Το ιστορικό κέντρο του Πειραιά 1 συγκροτείται από το µεγαλύτερο τµήµα του σηµερινού ήµου Πειραιά. Εκτείνεται από τον Άγιο ιονύση ως το Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας ακολουθώντας γραµµή σχεδόν παράλληλη προς την οδό Πειραιώς στα βορειοδυτικά και περιλαµβάνει το κέντρο της πόλης, µικρό µέρος της παλιάς βιοµηχανικής ζώνης, τις περιοχές του Χατζηκυριακείου, της Φρεαττύδας, της Καστέλλας, του Προφήτη Ηλία και του Μικρολίµανου, καθώς και τµήµα του Νέου Φαλήρου. Σύµφωνα µε την πρόταση των αρχιτεκτόνων Σταµάτη Κλεάνθη και Εδουάρδου Σάουµπερτ το 1834, ο πρώτος πυρήνας του επινείου εκτείνεται σε σχετικά µικρή ακτίνα γύρω από το κεντρικό λιµάνι, µε κύριο άξονα την οδό Αθηνών-Πειραιώς. Εκτός από επέκταση στα νοτιοανατολικά, προς την Υδραιϊκή συνοικία, το τµήµα αυτό δεν µεταβάλλεται σηµαντικά ως τα µέσα της δεκαετίας του 1860 -σ ένα διάστηµα οικονοµικής αστάθειας και γενικότερης δυστοκίας για την εξέλιξη της νέας πόλης. Η λειτουργία της γραµµής του σιδηροδρόµου Αθηνών-Πειραιώς από το 1869, σε συνδυασµό µε τις ιστορικές και τις οικονοµικές συγκυρίες, οδηγούν στην πολυεπίπεδη ανάπτυξη του Πειραιά. Η δηµιουργία της βιοµηχανικής ζώνης στα βορειοδυτικά, η συµπλήρωση των υπόλοιπων λειτουργιών της πόλης, η ραγδαία αύξηση του πληθυσµού και τα σηµαντικά έργα υποδοµής στην τρικουπική περίοδο -µε κυρίαρχες τις σιδηροδροµικές συνδέσεις του λιµανιού µε την Πελοπόννησο και τη βόρεια Ελλάδα-, φέρνουν το λιµάνι σε πρωταγωνιστικό ρόλο στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο στο τελευταίο τέταρτο του 19 ου αιώνα. Ο Πειραιάς, εκτός από το επίνειο της Αθήνας -άξιο του ρόλου του-, εξελίσσεται σ ένα αυτοδύναµο αστικό κέντρο, ακµαίο τουλάχιστον ως τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Τα επακόλουθα της θεαµατικής ανάπτυξης αυτής της περιόδου είναι άµεσα, τόσο στην οργάνωση, όσο και στη µορφή του αστικού χώρου του: οι διαδοχικές επεκτάσεις του Σχεδίου 1 Όπως ορίζεται από το Π της 27 ης Ιουλίου 1982, Χαρακτηρισµός τµήµατος της πόλης του Πειραιά ως παραδοσιακού, ΦΕΚ 410Α/27 Αυγούστου 1982.

Πόλεως 2, η εντατική οικοδοµική δραστηριότητα και η διαµόρφωση µιας σηµαντικής αρχιτεκτονικής φυσιογνωµίας 3. Ο Α Παγκόσµιος Πόλεµος δεν οδηγεί σε καθίζηση την οικονοµία του, η σηµασία της οποίας ενισχύεται και από την ένωση των ελληνικών σιδηροδρόµων µε το ευρωπαϊκό δίκτυο στα 1915. Ούτε και οι συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής αποτυπώνονται άµεσα στο αστικό κέντρο της πόλης, αλλά στην περιφέρειά της. Ο βοµβαρδισµός του λιµανιού, το 1944, φέρει το πρώτο σοβαρό πλήγµα στο κτιριακό δυναµικό της πόλης. Όµως, είναι στα χρόνια της δικτατορίας που η καταστροφή γίνεται καθοριστική. Παρόλ αυτά, το ιστορικό κέντρο διαθέτει ακόµη ένα υπολογίσιµο πλήθος χαρακτηριστικών, απο τα οποία τεκµαίρονται, τόσο η πολεοδοµική και η αρχιτεκτονική εξέλιξή του, όσο και η λειτουργική του συγκρότηση. Ο νεώτερος πολεοδοµικός ιστός δεν έχει στο µεγαλύτερο ποσοστό του αλλοιωθεί. Οι ελεύθεροι χώροι, οι φυγές και οι άξονες, καθώς και τα περισσότερα δηµόσια κτίρια της νεοκλασικής πόλης έχουν διασωθεί, µε αποτέλεσµα να γίνονται εύκολα αντιληπτά, και οι φάσεις της συγκρότησής της και το λειτουργικό της διάγραµµα 4. Αλλά και η αρχιτεκτονική ταυτότητα του αστικού κέντρου είναι αναγνώσιµη εξαιτίας του µεγάλου αριθµού των διατηρητέων κελυφών. Η πρώτη κίνηση για τη διάσωση της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς του Πειραιά γίνεται το 1979, µε τον χαρακτηρισµό της Καστέλλας ως «παραδοσιακού οικισµού» µε ειδικούς όρους δόµησης 5.Το 1982, όπως ήδη αναφέρθηκε, οριοθετείται το ιστορικό κέντρο της πόλης. Στο ίδιο ΦΕΚ 6 περιλαµβάνονται και 67 κτίρια, τα οποία χαρακτηρίζονται ως διατηρητέα. Ακολουθεί η Απόφαση Υπουργού ΠΕΧΩ Ε της 16 ης Μαρτίου 1987 7, σύµφωνα µε την οποία «κηρύσσονται» ακόµη 359 κτίρια του ιστορικού κέντρου. Παράλληλα, το νοµικό πλαίσιο συµπληρώνεται µε µεµονωµένες κηρύξεις. Περισσότερες ενέργειες προς την κατεύθυνση της προστασίας του ιστορικού κέντρου σηµειώνονται στη δεκαετία του 1990. Αναλυτικότερα: Εκπονούνται προτάσεις αναπλάσεων.η πιο χαρακτηριστική είναι αυτή της αναβάθµισης εγκαταλελειµµένων τµηµάτων της παλιάς βιοµηχανικής ζώνης -στην περιοχή του Αγίου ιονυσίου-, η οποία αρχίζει το 1991, όταν ο Οργανισµός Αθήνας εκπονεί ένα «σχέδιο- 2 Εκτός από ένα τµήµα της Πειραϊκής Χερσονήσου, που ρυµοτοµείται ως προσφυγικός συνοικισµός στο διάστηµα 1925-1932, το πολεοδοµικό σχέδιο του υπόλοιπου ιστορικού κέντρου έχει ολοκληρωθεί ως τιο 1912. Βλ. περισσότερα στο: Μαλικούτη Στ., Λειτουργική συγκρότηση και αρχιτεκτονική εξέλιξη του ιστορικού κέντρου του Πειραιά 1835-1912, διδακτορική διατριβή στον Τοµέα Ι του Τµήµατος Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, Αθήνα 1999, τόµος Α, σελ. 59-65 και 184-190. 3 Η αρχιτεκτονική εξέλιξη του ιστορικού κέντρου είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Όλες οι κατηγορίες των ιδιωτικών κτιρίων (οι απλές κατοικίες, τα µεγαλοαστικά µέγαρα, τα καταστήµατα, τα γραφεία, οι βιοτεχνίες, τα εργοστάσια και τα ξενοδοχεία), αλλά και τα δηµόσια οικοδοµήµατα, παρουσιάζουν αξιοθαύµαστη ποικιλία κτιριολογικών λύσεων. Τα µορφολογικά τους γνωρίσµατα, όπως είναι επόµενο, δεν διαφέρουν από αυτά που συναντάµε στην αθηναϊκή αρχιτεκτονική. Ο κοινός παρονοµαστής, τουλάχιστον ως τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο, είναι ο Νεοκλασικισµός σε όλες τις φάσεις της εξέλιξής του. Αλλά και από την περίοδο του Μεσοπολέµου έχουµε εξαιρετικά δείγµατα της οµώνυµης αρχιτεκτονικής. Περισσότερα βλ. στο: Μαλικούτη Στ., «Η εξέλιξη του αστικού Πειραιά 1834-1922», Πειραιάς-Κέντρο Ναυτιλίας και Πολιτισµού, Έφεσος, Αθήνα 2000, σ. 125-235. 4 Η µε µικρές αποκλίσεις ταύτιση του κλασικού ρυµοτοµικού µε το νεοκλασικό συνιστά ένα σηµαντικό πλεονέκτηµα για το ιστορικό κέντρο: τη δυνατότητα της ταυτόχρονης και άµεσης προσέγγισης των διαφορετικών ιστορικών φάσεων της πόλης. 5 Με το Π της 11 ης Ιουλίου 1979 περί αναθεωρήσεως και επεκτάσεως του ρυµοτοµικού σχεδίου Πειραιώς εις Ακτήν Πρωτοψάλτη Καστέλλας, χαρακτηρισµού αυτής ως παραδοσιακού οικισµού και καθορισµού ειδικών όρων και περιορισµών δοµήσεως των οικοπέδων αυτής, ΦΕΚ 385/20 Ιουλίου 1979. 6 Βλ. σηµ. 1. 7 Απόφαση 21745.1214/16 Μαρτίου 1987, Χαρακτηρισµός ως διατηρητέων 359 κτιρίων που βρίσκονται στο τµήµα της πόλης του Πειραιά που χαρακτηρίστηκε ως παραδοσιακό µε το από 27-7/27-8/1982 Π και ενός κτιρίου που βρίσκεται εκτός του παραπάνω τµήµατος και καθορισµός ειδικών όρων και περιορισµών δόµησης, ΦΕΚ 420/15 Μαΐου 1987.

πλαίσιο» για συζήτηση, µε στόχο τη διατύπωση µιας στρατηγικής κοινής αποδοχής από τους ενδιαφερόµενους δηµόσιους και ιδιωτικούς φορείς 8.Σηµαντική είναι, επίσης, η πρόταση ανάπλασης της περιοχής του κεντρικού λιµανιού, στα πλαίσια των αναπτυξιακών σχεδίων του ΟΛΠ (Οργανισµού Λιµένος Πειραιώς), που ξεκινούν το 1993. Το λιµάνι πρόκειται να µετατραπεί σε αποκλειστικά επιβατικό, ενώ στο συνολικό πρόγραµµα περιλαµβάνεται και η αξιοποίηση των υφισταµένων παλιαών εγκαταστάσεων της λιµενικής υποδοµής. Αρχίζουν περιορισµένες εφαρµογές αποκατάστασης κτιρίων από δηµόσιους φορείς.το πιο φιλόδοξο πρόγραµµα -ακόµη σε εξέλιξη- είναι αυτυό της αποκατάστασης 5 διατηρητέων κτιρίων από το ήµο Πειραιά και της εισαγωγής νέων χρήσεων σ αυτά 9.Σε εξέλιξη βρίσκονται, ακόµη, η επισκευή του ηµοτικού Θεάτρου -από το ΥΠΠΟ-, η αποκατάσταση του παλαιού Ταχυδροµείου και η µετασκευή του σε κέντρο πολιτιστικών εκδηλώσεων -από το ΥΠΕΧΩ Ε- και η αποκατάσταση και επαναχρησιµοποίηση του παλαιού Ναυτικού Νοσοκοµείου -από το ΓΕΝ- 10. Η πρόταση για την αποκατάσταση του Μεγάρου Μεταξά 11, το οποίο αγοράστηκε από την πρώην Κτηµατική Τράπεζα στις αρχλες της δεκαετίας του 1990, δεν έχει προχωρήσει στο στάδιο της εφαρµογής. Γίνονται περιορισµένου αριθµού αποκαταστάσεις µεµονωµένων ιδιωτικών κτιρίων.τις περισσότερες φορές πρόκειται για αποκατάσταση των όψεων µε µερική επισκευή του εσωτερικού, τµήµα του οποίου προορίζεται για ενοικίαση 12. Υπάρχουν και περιπτώσεις αποκατάσταησς µέρους της πρόσοψης 13, καθώς και παραδείγµατα διατήρησης µόνον των εξωτερικών τοίχων και ολοκληρωτικής ανασύνθεσης του εσωτερικού χώρου 14.Σπανιότερα πρόκειται για συνολική αποκατάσταση του κτιρίου, µε µεγαλύτερου ή µικρότερου βαθµού 8 Στα πλαίσια αυτά, ο Εµπορικός Σύλλογος Πειραιά προτείνει τη διατήρηση και τον εκσυγχρονισµό των ήδη εγκατεστηµένων µονάδων βιοτεχνίας χαµηλής όχλησης και εµπορίου, καθώς και την επέκταση κεντρικών λειτουργιών κατά µήκος της Ακτής Κονδύλη, έχοντας ως πρώτο στόχο τη διάσωση του χαρακτήρα της περιοχής (Κούλης Στρατής, «Άγιος ιονύσιος Πειραιά: προοπτικές ανάπλασης µιας εγκαταλελειµµένης περιοχής», ΤΕΥΧΟΣ, αρ. 11, 1993, σελ. 24, 28). Το 1993, για το ίδιο ζήτηµα, ο Οργανισµός Αθήνας προτείνει τον χωρισµό της περιοχής σε τρεις ζώνες -υπηρεσιών, µη οχλουσών βιοτεχνιών και εµπορίου, κατοικίας-, τη νοµοθέτηση δύο ζωνών διατηρητέων κτιρίων και τη δηµιουργία πλατειών και υπόγειων χώρων στάθµευσης («Πειραιάς: το διπλό πρόσωπο της βιοµηχανικής ζώνης», επιµ. Άννα Παναγιωταρέα, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 11 Αυγούστου 1993, σελ. 4). 9 Πρόκειται για τα κτίρια στις οδούς Πύλης-Πραξιτέλους, Ηρώων Πολυτεχνείου-Κανθάρου, Μπουµπουλίνας-Κουντουριώτου και Φαληρέως 5, καθώς και για το εργοστάσιο ηλαβέρη στην οδό Θηβών. 10 Το κτίριο του παλαιού Ταχυδροµείου, στις οδούς Φίλωνος-Καραολή και ηµητρίου- Νοταρά, κτίστηκε το 1899 και αρχικά στέγασε τις υπηρεσίες των ΤΤΤ. Το κτίριο του Ρωσικού και µετέπειτα Ναυτικού Νοσοκοµείου -παλαιά έπαυλη του 1875- βρίσκεται στην περιοχή της Μαρίνας Ζέας. Πρόκειται να στεγάσει υπηρεσίες του Ναυτικού Νοσοκοµείου Αθηνών. 11 Το Μέγαρο Μεταξά, στις οδούς Γρ. Λαµπράκη, Β. Γεωργίου Β -Λ. Ράλλη, είναι κτίριο του 1899 και έργο του αρχιτέκτονα Τσίλλερ. Ήταν η κατοικία του βιοµήχανου Ανδρέα Μεταξά, στην οποία πέρασε τα παιδικά του χρόνια ο ζωγράφος Γιάννης Τσαρούχης. 12 Από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγµατα είναι τα κτίρια στη λεωφόρο Ηρώων Πολυτεχνείου 84, στην οδό Λουδοβίκου 24, στην Κέκροπος 28, στη γωνία Καραολή και ηµητρίου-γρ. Λαµπράκη και στη γωνία Τσαµαδού-Καραΐσκου. 13 Σ αυτήν την περίπτωση τα αποτελέσµατα είναι «οδυνηρά», όχι µόνο για την εικόνα του ίδιου του κτιρίου, αλλά και την αισθητική του περιβάλλοντος χώρου του. ύο κραυγαλέα παραδείγµατα έχουµε στη γωνία Αλιπέδου-Σκυλίτση, όπου λειτουργεί το club «Αποθήκη», και στην οδό Λουδοβίκου 5-7, κοντά στο σταθµό του ΗΣΑΠ, το οποίο θα στεγάσει ακόµη έναν παρόµοιο χώρο διασκέδασης. Η επισκευή ενός µικρού τµήµατος της πρόσοψης και του εσωτερικού του χώρου βρίσκεται σε εξέλιξη. 14 Μια αποκατάσταση κτιρίου, αυτής της πρακτικής, έχει ήδη ολοκληρωθεί το 1995. Πρόκειται για το κέλυφος του παλαιού ξενοδοχείου «Ο Παρθενών» στην πλατεία της Αγίας Τριάδας, το οποίο έχει µετασκευαστεί στο εµπορικό κέντρο «Το Ρολόι».

επεµβάσεις στη λειτουργική διάρθρωσή του 15. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων εισάγεται νέα χρήση, η οποία, κατά κανόνα, αφορά σε διασκέδαση αµφιλεγόµενου επιπέδου 16. Τµήµατα της κλασικής και της ρωµαϊκής πόλης οργανώνονται σε ανοικτά µουσεία 17. Ορισµένοι δηµόσιοι φορείς δραστηριοποιούνται αποσπασµατικά, µε στόχο την ενηµέρωση του ευρύτερου κοινού για την αρχιτεκτονική κληρονοµιά της πόλης 18. Τα προηγούµενα δεν αποτελούν παρά µικρής εµβέλειας ενέργειες που, είτε αποκλίνουν από τον ουσιαστικό στόχο της ολοκληρωµένης προστασίας, είτε παραµένουν στο στάδιο των ροµαντικών προθέσεων. Σήµερα πλέον, η εγκατάλειψη των διατηρητέων κτιρίων του ιστορικού κέντρου είναι γενικευµένο και εξαιρετικά ανησυχητικό φαινόµενο. Στη συντριπτική πλειοψηφία τους βρίσκονται σε κακή κατάσταση ή σε ερείπια. Εξάλλου, δεν πρέπει να υποτιµηθεί και η «πρώτης τάξεως» ευκαιρία που πρόσφεραν οι πρόσφατοι σεισµοί στο δαίµονα της εκµετάλλευσης.η κακοδαιµονία δεν σταµατά, όµως, εδώ. Τα νέα οδικά έργα διαµορφώνουν ήδη µια καινούρια εικόνα, µεταβάλλοντας τις φυγές και τους ιστορικούς άξονες, τα µεγέθη και την κλίµακα της ιδιότυπης και ενδιαφέρουσας φυσιογνωµίας της πόλης-λιµανιού του Πειραιά. Οι ανισόπεδοι κόµβοι και οι µελλοντικές γέφυρες της περιφερειακής λεωφόρου Α. Παπανδρέου -που θα συνδέσει τη λεωφόρο Ποσειδώνος µε την εθνική οδό Αθηνών-Κορίνθου-, δεν αλλοιώνουν µόνο τον νεοκλασικό πολεοδοµικό ιστό, αλλά και την παραδοσιακή σχέση ανάµεσα στο λιµάνι, τον εµπορικό τοµέα, τους σιδηροδροµικούς σταθµούς και την παλιά βιοµηχανική ζώνη. Επιπλέον, αν υλοποιηθούν οι εξαγγελίες του ΟΛΠ σχετικά µε την κατασκευή εγκαταστάσεων τουριστικής υποδοµής στις θέσεις «Παλατάκι» και «Ακτή Βασιλειάδη» -στα νοτιοανατολικά και τα νοτιοδυτικά του κεντρικού λιµανιού αντίστοιχα-, θα οριστικοποιηθεί ο διαχωρισµός της λιµενικής ζώνης από την όλη στην οποία ανήκει.κι αυτή η αποµόνωση επιβάλλεται στα πλαίσια του ολυµπιακού οράµατος.ο Πειραιάς θα γνωρίσει την αποµόνωση για πρώτη φορά στη νεώτερη διαδροµή του. Από τις αρχές του 19 ου αιώνα, το αδιαµόρφωτο και έρηµο τότε λιµάνι του χρησιµοποιείται από τους περιηγητές ως τόπος αποβίβασης για το ταξίδι προς την Ακρόπολη. Αλλά και στα πρώτα βήµατα της νεώτερης πόλης, οι επισκέπτες της Αθήνας περνούν από το επίνειο. Σταδιακά, µε την ανάπτυξη της πόλης και τις ανασκαφές των αρχαιολογικών 15 Στην κατηγορία αυτή ανήκουν το κτίριο του ικηγορικού Συλλόγου Πειραιά (παλαιά η κατοικία ηλαβέρη) στη λεωφόρο Ηρώων Πολυτεχνείου, τα όµορα ακίνητα στις γωνίες Πραξιτέλους-Β. Γεωργίου Α και Β. Γεωργίου Α -Αλκιβιάδου (ιδιοκτησίας της εταιρείας Ιnteramerican), οι ιδιωτικές κατοικίες στην πλατεία Κανάρη 17 και στην οδό ιοβουνιώτου 27, το κτίριο του Κέντρου Πληροφορικής του Πανεπιστηµίου Πειραιά στην γωνία Τσαµαδού-Ζέας. 16 Το ακίνητο στην οδό Αλκιβιάδου 154 λειτουργεί ως µπυραρία, η Στοά Κουβέλου (ένα από τα πρώτα κτίρια γραφείων-καταστηµάτων της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα) έχει µετασκευαστεί σε µεζεδοπωλείο, το κτίριο της οδού Γούναρη 11 στεγάζει νυκτερινό κέντρο, ενώ αρκετά βιοτεχνικά κτίσµατα που βρίσκονται στο βορειοδυτικό όριο του ιστορικού κέντρου (στις οδούς Κάστορος, Πολυδεύκους, Μαυροµιχάλη, Ασκληπιού) είναι πλέον clubs. 17 Πρόκειται για τµήµατα των Μακρών Τειχών (στις οδούς 34 ου Πεζικού Συντάγµατος- Πύλης-Κολοκοτρώνη και Ελένης Τζάνη-Πύλης-Ευριπίδου), για ένα ρωµαϊκό οικοδοµικό τετράγωνο (που περικλείεται από τις οδούς Σκουζέ, Λεωσθένους, Φιλελλήνων και τη λεωφόρο Ηρώων Πολυτεχνείου), για τµήµα των Νεωσοίκων στο υπερυψωµένο υπόγειο της πολυκατοικίας στη γωνία Ακτής Θεµιστοκλέους-Σηραγγείου και για τµήµα της Σκευοθήκης του Φίλωνος στο ισόγειο του κτιρίου γραφείων στις οδούς Κουντουριώτου και Υψηλάντου. Είναι αξιοσηµείωτη η λύση που δόθηκε από τους αρχιτέκτονες Στάθη Μπουµπιώτη και Χρήστο Φλώρο στη σύνθεση αυτού του κτιρίου, στο διαµπερές οικόπεδο µε τα θεµέλια και τα κατάλοιπα της βόρειας πλευράς της Σκευοθήκης. Περισσότερα βλ. στο: «Αρµονική συµβίωση», The World of Buildings, αρ. 6, 1994, σελ. 112-114. 18 Η γνωριµία µε την αρχιτεκτονική κληρονοµιά του Πειραιά έχει ενταχθεί στα προγράµµατα Περιβαλλοντικής Εκπάιδευσης των Γυµνασίων, το Πανεπιστήµιο Πειραιά έχει πρόσφατα οργανώσει ιεθνές Συµπόσιο µε θέµα Πειραιάς-Ιστορία και Πολιτισµός, ενώ το Ιστορικό Αρχείο του ήµου έχει παρουσιάσει εκθέσεις σχετικές µε τη γενική και την ειδική ιστορία της πόλης.

Σχολών, ο τόπος προσελκύει περισσότερους επισκέπτες. Μάλιστα, στα 1896, αποκτά ιδιαίτερη σηµασία, αφού οι κωπηλατικοί αγώνες της πρώτης ολυµπιακής διοργάνωσης διεξάγονται στο κατάλληλα διαµορφωµένο Πασαλιµάνι. Ο Πειραιάς είναι τότε µια πόλη γοητευτική, µε «ευρωπαϊκό» πρόσωπο και αξιόλογη συγκοινωνιακή υποδοµή. Και µε τουριστικό ενδιαφέρον. Βρισκόµαστε σε ανάλογες συγκυρίες. Βαδίζουµε, όµως, προς ένα αντιστρόφως ανάλογο αποτέλεσµα, από την αντιφατική διαχείριση των ευκαιριών και την ευκαιριακή αντιµετώπιση των προκλήσεων. Ο Πειραιάς περιορίζεται στο ρόλο του συγκοινωνιακού κόµβου. Το εκτεταµένο και αξιόλογο ιστορικό κέντρο του τέµνεται από τους νέους απρόσωπους άξονες και υποβαθµίζεται ακόµη περισσότερο. Και, ασφαλώς, δεν αναδεικνύεται µε τη δηµιουργία τουριστικής υποδοµής κατάλληλης για διερχόµενους επισκέπτες, όσο και αν αυτή είναι ελκυστική, επαρκής και ιδιαίτερα αποδοτική. Ο Πειραιάς διαθέτει και επαρκές και ελκυστικό κτιριακό δυναµικό. Μπορεί να γίνει και αποδοτικό, αν δεν παραδοθεί στους εκσκαφείς των αξιών, αλλά στους αρχιτέκτονες -στους «πεπαιδευµένους» αρχιτέκτονες, που γνωρίζουν και την αισθητική και την ηθική των επεµβάσεων. Είναι πολλά τα παλαιά ξενοδοχεία, κυρίως στο εµπορικό τµήµα της πόλης, που βρίσκονται σε εγκατάλειψη και θα µπορούσαν να ανακαινιστούν και να επαναλειτουργήσουν 19. Υπάρχουν, επίσης, όχι ευκαταφρόνητα σύνολα κενών διατηρητέων κτιρίων σε διάφορους τοµείς του ιστορικού κέντρου 20, τα οποία θα µπορούσαν να µετασκευαστούν σε ξενώνες, πιθανά διαµέσου κάποιου δηµοτικού προγράµµατος µε τη δυνατότητα -µακροπρόθεσµα- της εκµετάλλευσής τους από τους ιδιοκτήτες. Τα χαρακτηριστικά επαγγελµατικά ακίνητα και τα βιοµηχανικά κελύφη θα µπορούσαν να στεγάσουν βιοτεχνικά µουσεία, χώρους πολιτισµού, επιµόρφωσης και ήπιας ψυχαγωγίας. Με αυτόν τον τρόπο, θα διευκολυνθεί η χάραξη ιστορικών διαδροµών, από τις οποίες θα µπορούσαν να καλυφθούν και οι συζητήσιµες προθέσεις της αρχαιολογικής Υπηρεσίας για την ενοποίηση όλων των αρχαιολογικών χώρων του Πειραιά. Εξάλλου, θα προβληθούν νέα σηµεία αναφοράς, µε πολιτισµικό περιεχόµενο, εξισορροπιστικά εκείνων που επιβάλλει ο σύγχρονος τρόπος διασκέδασης. Είναι τώρα, που πρέπει να ανακηρυχθεί η αισθητική αξία, για να διαφυλαχθεί η ιστορική συνέχεια του Πειραιά. Όχι µε µεγαλεπήβολα σχέδια ανάρµοστης κλίµακας και µε θεαµατικές κατασκευές, αλλά µε τις κατάλληλες ρυθµίσεις, που θα αναδείξουν την ταυτότητά του και θα «επενδύσουν» στον ίδιο. Είναι καιρός να εκπονηθεί ένα σχέδιο ολοκληρωµένης δράσης για την προβολή της αρχιτεκτονικής του κληρονοµιάς, µε στόχο την προσέλκυση τουριστικού ενδιαφέροντος. Στην περίπτωση αυτή, δεν τίθεται το πρόβληµα της άµβλυνσης των επιπτώσεων στο πολιτιστικό περιβάλλον από τον τουρισµό, αλλά προτείνεται η εισαγωγή τουρισµού για τη διάσωση του πολιτιστικού περιβάλλοντος. 19 Από τα πιο σηµαντικά παραδείγµατα είναι τα ξενοδοχεία «Σπάρτη» και «Έβρος» στην οδό Εθνικής Αντιστάσεως, τα «Μεγάλη Ελλάς» και «Λακωνία» στην οδό Γούναρη και «Ο Πειραιεύς» στην Ακτή Μιαούλη. 20 Ενδεικτικά αναφέρουµε τα πιο σηµαντικά στις περιοχές της πλατείας Τερψιθέας, του Αρχαιολογικού Μουσείου, του Πανεπιστηµίου Πειραιά, καθώς και στα τµήµατα Ελ. Βενιζέλου-Εθνικής Αντοστάσεως-Κολοκοτρώνη-Φίλωνος, Καραολή και ηµητρίου- Αλκιβιάδου-Καραΐσκου και Ουίλσωνος-Καρατζά-Μεσσηνίας.