8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 807 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞH ΤΗΣ ΑΜΜΩΔΟΥΣ ΑΚΤΗΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΝΑΞΟΥ Ελευθερίου Κατερίνα 1 και Χρήστος Αναγνώστου 2 1 Απόφοιτος Τμήματος Επιστήμης της Θάλασσας, Πανεπιστημίου Αιγαίου, e-mail: keleftheriou@marine.aegean.gr 2 Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, Ανάβυσσος, e-mail: chanag@ath.hcmr.gr Περιληψη Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη των χαρακτηριστικών της αμμώδους ακτής του κόλπου του Αγίου Γεωργίου, που βρίσκεται αμέσως νότια της πόλης της Νάξου, στα δυτικά του νησιού. Στόχο της αποτελεί η ανάδειξη του ψαμμιτικού ύφαλου, που εκτείνεται παράλληλα προς την ακτή, ως καθοριστικού παράγοντα τόσο για την τροφοδοσία της παραλίας με αμμώδες υλικό όσο και για τη δυναμική του κυματισμού που επηρεάζει την ακτή. Έγιναν μικροτοπογραφικές αποτυπώσεις της αμμώδους ακτής, δειγματοληψίες υλικού και συγκρίσεις αεροφωτογραφιών για τη μελέτη της εξέλιξης της εν λόγω ακτής. Σύμφωνα με αυτές, η διάβρωση του ύφαλου, που συνίσταται από χαλαρά συνδεδεμένο αμμώδες υλικό, από τον έντονο κυματισμό των ΒΔ κατευθύνσεων, τον καθιστά πηγή τροφοδοσίας της παραλίας με αμμώδες υλικό, ενώ ταυτόχρονα μειώνει τη δράση του έντονου κυματισμού με αποτέλεσμα ο χώρος, ανάμεσα στον ύφαλο και την παραλία, να είναι ρηχός και, επιπλέον, η δράση του κυματισμού να μετριάζεται. Ο ύφαλος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο και στην εξέλιξη του παράκτιου συστήματος, απομονώνοντας την περιοχή προς την ενδοχώρα όπου δρούσε προσχωσιγενώς ο κύριος τροφοδότης, δημιουργώντας μία ποικιλία υγροτόπων, πλημμυρικών εκτάσεων και εγκαταλελειμμένων κοιτών στο χώρο πίσω από τον ύφαλο και την παραλία, υπόλειμμα των οποίων σήμερα αποτελεί ένα λιμνοθαλάσσιο σύστημα. Αυτός ο μηχανισμός δράσης του ποταμού και της μορφοδυναμικής των ακτών επηρέασε και την ιστορία της περιοχής. Ο χώρος πίσω από την αμμώδη παραλία χρησιμοποιήθηκε κατά την κλασσική περίοδο ως χώρος λιμενικών εγκαταστάσεων, ο οποίος όμως παρήκμασε λόγω της προσχωσιγενούς δράσης του ποταμού. Λέξεις κλειδιά: Νάξος, μορφοδυναμική, αμμώδης ακτή, ύφαλος MORPHOLOGICAL CONDITION AND DRIFT OF THE SAINT GEORGE SANDY COAST IN NAXOS ISLAND Eleftheriou Katerina 1 and Christos Anagnostou 2 1 Marine Scientist, University of the Aegean, e-mail: keleftheriou@marine.aegean.gr 2 Hellenic Centre of Marine Research, e-mail: chanag@ath.hcmr.gr Abstract Aim of the present work is the study of the Saint George sandy coast characteristics, that is located southerly the city of Naxos, in westwards the island. Its objective constitutes the appointment of reef, that is extended parallel to the coast, as decisive factor for the catering of beach with sandy material as well as for the dynamics of undulation that influences the coast. The study of the development of this coast was achieved by microtopographic imprintings of the sandy coast, material sampling and photomaps. According to these, the erosion of the reef, which consists in flabbily connected sandy material, by the hard SW undulation, renders it as the main feeding beach source with sandy material, while at the same time reduces the hard wave action due to the fact that the area, between the reef and the beach, is shallow and there is wave moderation. The reef probably acted a role in the coastal system evolution, isolating the inland area in where the main feeder was active illuviativily, creating a variety of waterlands, flooded extensions and vacant torrents behind the reef and the beach, residue of which is a lagoon. This kind of river action and coastal morphodynamics also affected this place history, since the area behind the sandy beach was used as harbor, which declined because of the illuviative river action. Key words: Naxos, morphodynamics, sandy coast, reef
808 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Εισαγωγh Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη των μορφολογικών χαρακτηριστικών της αμμώδους ακτής του κόλπου του Αγίου Γεωργίου, που βρίσκεται αμέσως νότια της πόλης της Νάξου, στα δυτικά του νησιού, καθώς επίσης και της προσχωσιγενούς δράσης του κύριου χείμαρρου (Περίτσης) σ αυτήν. Ως χωρική κλίμακα για τη μελέτη ορίζεται η λεκάνη απορροής της περιοχής, η έκταση της οποίας καθώς και τα γεωλογικά, τεκτονικά και μορφολογικά γνωρίσματα συνεργούν καθοριστικά στη δυναμική των ακτών. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από μία επιμήκη λεκάνη απορροής, με άξονα Α-Δ, με πολυσύνθετη γεωλογική δομή (εναλλαγές μαρμάρων και σχιστόλιθων, γρανιτογνεύσιοι κλπ.), και η οποία διασχίζεται από το χείμαρρο Περίτση. Σημαντική για το μηχανισμό της μορφοδυναμικής της ακτής είναι η ύπαρξη ενός επιμήκους υφάλου, που αποτελείται από παλαιότερους ψαμμιτικούς σχηματισμούς και ο οποίος εκτείνεται παράλληλα προς την ακτή. Υλικa και Μeθοδοι Η μεθοδολογία πεδίου περιλαμβάνει (α) παρατήρηση της περιοχής μελέτης, (β) αντιπροσωπευτικές τομογραφικές αποτυπώσεις των ακτών, (γ) δειγματοληψία ιζημάτων από την ακτή μελέτης, που έλαβαν χώρα τον Αύγουστο 2003. Έγιναν κοκκομετρικές αναλύσεις των δειγμάτων στα εργαστήρια. Συμπληρωματικά, αξιοποιήθηκε και η πληροφορία από την ανάλυση σειράς αεροφωτογραφιών της περιοχής μελέτης για να διευκρινιστεί η διαχρονική δυναμική και εξέλιξη της εν λόγω ακτής. Προς αυτήν την κατεύθυνση, συνετέλεσε τα μέγιστα η εύρεση στοιχείων σχετικών με την αρχαιολογία και τον πολιτισμό, που έχει αναπτυχθεί στην περιοχή. Εικόνα 1. Ο γεωμορφολογικός χάρτης της νήσου Νάξου, στον οποίο επίσης απεικονίζεται ο υδροκρίτης που οριοθετεί την λεκάνη απορροής της υπό μελέτη περιοχής (AutoCAD MAP, ArcView GIS 3.2a).
8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 809 Εικόνα 2. Η γεωλογία της λεκάνης απορροής (1:500000) (Μπόρνοβας κ.ά., Ι.Γ.Μ.Ε, 1983). Αποτελεσματα Τα χαρακτηριστικά της περιοχής της λεκάνης απορροής Η λεκάνη απορροής εκτείνεται από την κορυφογραμμή, που ως άξονας χωρίζει τη νήσο Νάξο σε ανατολική και δυτική (Εικ. 1), έως την αμμώδη ακτή του Αγίου Γεωργίου, νότια της πόλης της Νάξου, σε μία επιμήκη χωρική ενότητα με άξονα Α-Δ, καλύπτοντας το 1/6 της συνολικής επιφάνειας της Νάξου (Εικ. 1). Το γεωλογικό υπόβαθρο (Εικ. 2) της λεκάνης απορροής, από τα ανατολικά έως τα δυτικά αποτελείται από εναλλαγές μαρμάρων, στρώσεις μαρμαρυγιακών σχιστόλιθων και γνεύσιους. Το κεντρικό τμήμα της αποτελεί το νότιο τμήμα μιγματιτικού δόμου και συνίσταται από μάρμαρα, με κατεύθυνση Β-Ν, μεταμορφωμένα υπερβασικά και γαββρικά πετρώματα, αμφιβολίτες, και μεγάλες ποσότητες μιγματίτη. Στο δυτικό τμήμα της περιοχής μελέτης, εμφανίζονται ελάχιστες ποσότητες ψαμμιτών, μαργών και ασβεστόλιθων, ενώ κυριαρχεί ο γρανοδιορίτης (Κουρμούλης, 1986, Κουμαντάκης κ.ά.,1991). Τέλος, στο νοτιοδυτικό άκρο του κόλπου του Αγίου Γεωργίου, στην περιοχή Στελλίδα, επικρατούν σχηματισμοί πυριτόλιθων. Το γεωμορφολογικό ανάγλυφο της περιοχής παρουσιάζεται έντονο στα ανατολικά, με μεγάλους ορεινούς όγκους, οι οποίοι βαθμιαία μειώνονται καθιστώντας το τοπίο ηπιότερο (Εικ. 1). Συνέπεια του αναγλύφου αυτού είναι και οι σχηματισμοί των πρόσφατων και σύγχρονων γεωλογικών αποθέσεων. Στην ακτή του Αγίου Γεωργίου κυριαρχούν αλλουβιακές (άμμος, ιλύς, αμμώδης πηλός και κατά τόπους φακοί χαλικιών και κροκάλων) και λιμνοθαλάσσιες αποθέσεις με έντονη την παρουσία θινών στα όρια της υποαέριας παραλίας. Στα περιθώρια της πεδιάδας εμφανίζονται γωνιώδη τεμάχη γρανοδιορίτη, ενώ οι ποτάμιες αποθέσεις αποτελούνται από κροκάλες και άμμους. Το υδρογραφικό δίκτυο εντός των ορίων της λεκάνης απορροής αποτελείται κυρίως από ποταμοχείμαρρους και χαρακτηρίζεται ως πολύ καλά ανεπτυγμένο, μιάς και καλύπτει το μεγαλύτερο τμήμα της περιοχής, με εξαίρεση το δυτικό μέρος, στο οποίο, καταλήγει ένας πολύ μικρός αριθμός των διακλαδώσεών του, ο οποίος δεν φτάνει έως και την ακτή μελέτης αλλά εκρέει στην ευρύτερη περιοχή των αλυκών, επιδρώντας έτσι ελάχιστα στη δυναμική της ακτής (Εικ. 1).
810 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Εικόνα 3. Αεροφωτογραφία 1997 (1:10000) με τις θέσεις τομών και δειγματοληψίας από τις παράπλευρες ακτές (βέλη). Εντός των προσχωσιγενών αποθέσεων της περιοχής και σε απόσταση μόλις 1.5χλμ. από την ακτή, βρίσκονται οι τέσσερις ναοί των Υρίων, ο ένας μεταγενέστερος του άλλου, αφιερωμένοι στο θεό Διόνυσο. Στα δυτικά των ναών ανοιγόταν πολύ κοντά ένα βαθύ τέναγος, που μέχρι πρόσφατα χρησιμοποιήθηκε εν μέρει ως αλυκές και εν μέρει ως λιμνοθάλασσα και λιμάνι, ενώ πολύ κοντά στα βόρεια του ιερού έρεε ο σημαντικότερος ποταμός του νησιού (Περίτσης). Συμπληρωματικά, πρέπει να αναφερθεί ότι στη θέση που βρίσκεται το αεροδρόμιο της Νάξου, ανοιγόταν παλιότερα ένας μεγάλος και αβαθής κόλπος, που πλησίαζε το ιερό σε απόσταση 700μ. (Στογιάννης, 1955, Λαμπρινουδάκης κ.ά., 1990). Τα χαρακτηριστικά των ακτών Εστιάζοντας στην παραλία του Αγίου Γεωργίου, το υποαέριο τμήμα οριοθετείται από μία αλληλουχία θινών, προερχόμενων από την έντονη διάβρωση του γρανοδιορίτη μέσω των ανέμων ΒΔ κατευθύνσεων, και χαμηλής βλάστησης αλλά και από λιμνοθαλάσσιες αποθέσεις. Η υποθαλάσσια παραλία αποτελείται από χαλαρά ιζήματα, όπως εξάλλου και η υποαέρια, τα οποία βρίσκονται σε ιδιαίτερα μικρό βάθος, από 0.20 έως 1.50μ., το οποίο διαμορφώνεται από τον ψαμμιτικό ύφαλο που εκτείνεται παράλληλα στο μέτωπο της ακτής, και ουσιαστικά την τροφοδοτεί με χαλαρά ιζήματα. Οι κοκκομετρικές αναλύσεις των τομών Ι, ΙΙ και ΙΙΙ (Εικ. 3), όπως και των δειγμάτων που λήφθηκαν από τις περιβάλλουσες ακτές, έδειξαν ότι, συνήθως, το μέγεθος κόκκου κυμαίνεται από 125 έως 500μm, δηλαδή πρόκειται για λεπτόκοκκο υλικό μέτριας διαβάθμισης. Διακρίνονται ο ύφαλος, το λιμνοθαλάσσιο σύστημα και το αεροδρόμιο (Γ.Υ.Σ.). Σχηματική απεικόνιση των τομών ΝΞ-Ι, ΝΞ-ΙΙ και ΝΞ-ΙΙΙ (οριζοντίως 1cm αντιστοιχεί σε 14m και κατακορύφως 1cm αντιστοιχεί σε 2,2m). Η διαχρονική εξέλιξη των ακτών με ανάλυση αεροφωτογραφιών Συγκρίνοντας τις αεροφωτογραφίες από το 1945 έως το 1997 (Εικ. 4), διαπιστώνεται η σταδιακή διάβρωση και τελικά η καθολική αποκόλληση του δυτικού άκρου της νησίδας σχήματος Γ, εξαιτίας της επίδρασης του κυματισμού, ενώ η νησίδα εμφανίζεται αρκετά διαβρωμένη. Η διάβρωση στο ανατολικό όριο του νοτιότερου τμήματος της ακτής και οι προσχώσεις που προκάλεσε στην ακτή είναι εμφανέστατες. Εξαιτίας της κατασκευής οδικού δικτύου το 1979, οι φραγμοί της λιμνοθάλασσας έχουν ενωθεί, μέσω προσχώσεων, σχηματίζοντας μία ενιαία παραλία, ενώ τμήμα της ακτής πλέον αποτελεί και το ΒΑ τμήμα της λιμνοθάλασσας, το οποίο έχει
8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 811 Εικόνα 4. Η αεροφωτογραφία του 1945 (1:42000), του 1960 (1:30000), του 1979 (1:12000), και του 1997 (1:10000). απομονωθεί από το υπόλοιπο σύστημα. Κατά συνέπεια, με την κατασκευή του δρόμου, το λιμνοθαλάσσιο σύστημα παύει να τροφοδοτείται άμεσα από τη θάλασσα. Το 1997 οι φραγμοί δεν είναι πλήρως ενωμένοι με την τωρινή παραλία, αφήνοντας μία δίοδο για το θαλασσινό νερό. Η ακτογραμμή διακρίνεται σε ένα περιορισμένο μήκος διαβρωμένη, ενώ ανατολικότερα, η πρόσχωση είναι εμφανέστατη και ο λοβός του λιμνοθαλάσσιου συστήματος έχει αποξηρανθεί, όπως και μεγάλο τμήμα του νότια της ακτής. Είναι, επίσης, εμφανής η αποξήρανση τμήματος της λιμνοθάλασσας για την κατασκευή του αεροδρομίου το 1992. Τέλος, στις αρχές της δεκαετίας του 90 αισθητή γίνεται και η οικιστική ανάπτυξη στην περιοχή, η οποία σε συνδυασμό με την κατασκευή του αεροδρομίου το 1992 και τη διεύρυνση του οδικού δικτύου επί της ακτής, σηματοδοτεί την έναρξη μιας νέας, πιο τουριστικής, εποχής για το νησί, που έρχεται να επιβαρύνει, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη περιοχή, τον παράκτιο χώρο. Σήμερα, το λιμνοθαλάσσιο σύστημα έχει αποξηρανθεί και στα ανατολικά, και ένα μεγάλο τμήμα του έχει μετατραπεί σε αλυκή. Επιπλέον, η κακή επικοινωνία με τη θάλασσα έχει δημιουργήσει αναγωγικά περιβάλλοντα με μεγάλες συγκεντρώσεις οργανικής ύλης προερχόμενης από τους μαζικούς θανάτους των ζωικών οργανισμών της λιμνοθάλασσας. Οι ανθρωπογενείς παρεμβάσεις συνεχίζονται με την κατασκευή ξενοδοχειακών κυρίως εγκαταστάσεων, ενώ καφετέριες, μπαρ, εστιατόρια και σχολές εκμάθησης σερφ έχουν κατακλύσει την παραλία του Αγ.Γεωργίου. Συζητηση Η αποτύπωση στην ακτή Αγ.Γεωργίου ανέδειξε ότι ο ψαμμιτικός ύφαλος (σχηματισμός παλαιότερης εποχής), που εκτείνεται παράλληλα προς την ακτή και συνίσταται από χαλαρά συνδεδεμένο αμμώδες υλικό, αποτελεί καθοριστικό παράγοντα τόσο στην τροφοδοσία της παραλίας με αμμώδες υλικό όσο και στη δυναμική του κυματισμού που επηρεάζει την ακτή. Η διάβρωση του ύφαλου από τον έντονο κυματισμό των επικρατούντων κυρίως βόρειων αλλά και βορειοδυτικών κατευθύνσεων, οι οποίοι κυριαρχούν σε ποσοστό 50% σύμφωνα με τα Εικόνα 5. Το επικρατούν ανεμολογικό καθεστώς κατά τη διάρκεια της χρονικής περιόδου 1955-1997.
812 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας αποτελέσματα της επεξεργασίας δεδομένων της Ε.Μ.Υ. για την περίοδο 1955 1997 (Εικ. 5), καθιστά τον ύφαλο πηγή τροφοδοσίας της παραλίας με αμμώδες υλικό, όπως διαπιστώθηκε μετά από επιτόπια παρατήρηση. Επίσης, ο ύφαλος μειώνει τη δράση του έντονου κυματισμού. Το γεγονός αυτό έχει σαν αποτέλεσμα ο παρεμβαλλόμενος θαλάσσιος χώρος, ανάμεσα στον ύφαλο και την παραλία, να είναι ρηχός και, επιπλέον, η δράση του κυματισμού στη σημερινή παραλία να μετριάζεται. Συμπέρασμα Ο ύφαλος έχει διαδραματίσει ένα σημαντικό ρόλο και στην εξέλιξη του παράκτιου συστήματος, απομονώνοντας την περιοχή προς την ενδοχώρα όπου δρούσε προσχωσιγενώς ο χείμαρρος Περίτσης. Η προσχωσιγενής δράση του χείμαρρου, χωρίς να επηρεάζεται από τον κυματισμό, έδωσε μία ποικιλία υγροτόπων, πλημμυρικών εκτάσεων και εγκαταλελειμμένων κοιτών στο χώρο πίσω από τον ύφαλο και την παραλία, υπόλειμμα των οποίων σήμερα αποτελεί ένα λιμνοθαλάσσιο σύστημα. Αυτός ο μηχανισμός δράσης του ποταμού και της μορφοδυναμικής των ακτών έχει επηρεάσει και την ιστορία της περιοχής. Ο χώρος πίσω από την αμμώδη παραλία χρησιμοποιήθηκε κατά την κλασσική περίοδο ως χώρος λιμενικών εγκαταστάσεων (Ύρια), ο οποίος όμως παρήκμασε λόγω της προσχωσιγενούς δράσης του ποταμού. Βιβλιογραφια ΚΟΥΜΑΝΤΑΚΗΣ, Ι., ΜΙΜΙΔΗΣ, Θ., & ΚΑΠΛΑΝΙΔΗΣ, Α., 1991. Έρευνα για συνδυασμένη αξιοποίηση υπόγειων και επιφανειακών νερών στη Νάξο, Δελτίο Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρείας, τομ. ΧΧV/4, σελ. 144, 147, 152-156. ΚΟΥΡΜΟΥΛΗΣ, Ν., 1986. Έκθεση για τις Υδρογεωλογικές Συνθήκες της περιοχής Αλυκών Νάξου, Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών, σελ. 1, 3. ΛΑΜΠΡΙΝΟΥΔΑΚΗΣ, Β., ΚΟΡΡΕΣ, Μ., ΜΠΟΥΡΝΙΑ, Ε., & OHNESORG, ΑE., 1990. Ανασκαφή αρχαίου ιερού στα Ύρια της Νάξου: Η έρευνα κατά τα έτη 1982, 1986 & 1987, Αρχαιογνωσία, τόμος 5, τεύχη 1-2 (1987-88), σελ. 133-134, 143-145, 162-163,185,190. ΜΠΟΡΝΟΒΑΣ, Ι., ΡΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ-ΤΣΙΑΜΠΑΟΥ, Θ. & ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Κ., 1983. Γεωλογικός Χάρτης της Ελλάδας (1:500.000), Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών, Τομέας Γεωλογικών και Κοιτασματολογικών Ερευνών. ΣΤΟΓΙΑΝΝΗΣ, Γ., 1955. Χημική έρευνα και εδαφολογικά συμπεράσματα του νοτιοδυτικού τμήματος της νήσου Νάξου, Ν.Κανελλόπουλος - Έκδοση Ινστιτούτου Χημείας και Γεωργίας, σελ. 5-6, 30.