ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ I ΤΡΟΠΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Το μάθημα θα διεξαχθεί με σεμιναριακού τύπου διαλέξεις με τη χρήση ηλεκτρονικών πολυμέσων και διαφανειών. Δίνεται η δυνατότητα για απαλλαγή από τις τελικές εξετάσεις με τον συνδυασμό εκπόνησης ατομικών εργασιών και συμμετοχής στην πρόοδο στα μέσα του εξαμήνου. Σε ορισμένες από τις διαλέξεις θα προσκληθούν επισκέπτες καθηγητές, στελέχη της Ευρωπαϊκής Ένωσης με εξειδίκευση στα ζητήματα της διεθνούς αναπτυξιακής συνεργασίας και ερευνητές με σημαντική εμπειρία από αποστολές στον Αναπτυσσόμενο Νότο γεγονός το οποίο θα διευκολύνει τους φοιτητές στην κατανόηση των βασικών εννοιών του μαθήματος διαμέσου της μεταφοράς σχετικών βιωμάτων από το πεδίο. Οι διαλέξεις επίσης θα συνδυαστούν με την προβολή μικρού μήκους ντοκιμαντέρ με αναφορά σε ζητήματα αναπτυξιακής φύσης στον Τρίτο Κόσμο και ενημερωτικών βίντεο των ειδικευμένων οργανισμών του ΟΗΕ με στόχο την ευαισθητοποίηση και κατάρτιση των συμμετεχόντων στο μάθημα. Τέλος οι φοιτητές με την ανάληψη της εκπόνησης εργασιών και την συνεπαγόμενη παρακολούθησή τους απόν διδάσκοντα θα έχουν την ευκαιρία της περαιτέρω εξειδίκευσής τους στα θέματα που θα εξεταστούν αλλά και στην εξοικείωσή τους με τις μεθόδους έρευνας και συγγραφής τις οποίες θα μπορέσουν να αξιοποιήσουν σε άλλα μαθήματα αλλά και στην πτυχιακή τους εργασία. Προτεινόμενη Ενισχυτική Βιβλιογραφία: Ελληνική: Acemoglu, D., Robinson, J., Γιατί Αποτυγχάνουν τα Έθνη. Οι Καταβολές της Ισχύος, της Ευημερείας και της Φτώχειας, εκδ. Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα, 2013. Galbraith, J. K., Η Κοινωνία της Αφθονίας, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1970. Γρηγορίου, Π. Η., Σαμιώτης, Γ. Δ., Τσάλτας, Γρ. Ι., Η Συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών (Rio de Janeiro) για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη. Νομική και Θεσμική Διάσταση, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1993. 1
Γεωργούλης Σ., Χουλιάρας Α., Κράτη και Εθνότητες στο Κέρας της Αφρικής : Προβλήματα, Προοπτικές, Σχέσεις με την Ελλάδα, Εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1995. Diamond, J., Η Κατάρρευση, Πώς οι Κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν ή να επιτύχουν, Εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα 2006. Ματάλα Α. Λ., Χουλιάρας Α., Η Διατροφή στον 21ο αιώνα: Γεωγραφίες της Αφθονίας και της Στέρησης, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2005. Μαρούδα, Μ. Ντ., Περί του Ανθρωπιστικού Χώρου στον 21 ο αιώνα, Εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2012. Μποτετζάγιας, Ι., Η Ιδέα της Φύσης, Εκδ. Κριτική, Αθήνα, 2010. Παπαδάκη Γιώτη, Ο., Εισαγωγή στην Οικονομική Γεωγραφία, Εκδ. Κριτική, Αθήνα, 2011. Ρούκουνας, Εμ., Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, Εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2011. Σκλιάς Π., Χουλιάρας Α., Η Διπλωματία της Κοινωνίας των Πολιτών: Οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και η Διεθνής Αναπτυξιακή Συνεργασία, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2002. Σωτηρόπουλος, Δ., Χουλιάρας, Αστ., Ρούσσος, Σ., Σκλιάς, Π., Ο Τρίτος Κόσμος. Πολιτική, Κοινωνία, Οικονομία, Διεθνείς Σχέσεις, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2005. Τσάλτας, Γρ. Ι., Αναπτυξιακό Φαινόμενο και Τρίτος Κόσμος. Πολιτικές και Διεθνές Δίκαιο της Ανάπτυξης, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2010. Τσάλτας, Γρ. Ι., Το Διεθνές Καθεστώς των Θαλασσών και των Ωκεανών, Τόμος Β, Εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2003. Τσάλτας, Γρ. Ι., (επιμ.), Το Δικαίωμα στην Τροφή. Παγκόσμια Επισιτιστική Κρίση και Περιβάλλον, Εκδ. Καλοκάθη, Αθήνα, 2009. (διαθέσιμο στο: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2408469) Τσάλτας, Γρ. Ι., (επιμ.), Αφρική και Ανάπτυξη. Η Τελευταία Παγκόσμια Πρόκληση- Ευκαιρία, Εκδ. Ι. Σιδέρης. Αθήνα, 2003. Τσάλτας, Γρ. Ι., (επιμ.), Γιοχάνεσμπουργκ 2002: Το Περιβάλλον μετά τη Συνδιάσκεψη των ΗΕ για την Αειφόρο Ανάπτυξη, Εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2003. Τσάλτας, Γρ. Ι., (επιμ.-παρουσ.), Η Γεωγραφία στις Διεθνείς Σπουδές, Μια Γεωγραφική Προσέγγιση της Σύγχρονης Διεθνούς Κοινότητας, Εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2011. Τσάλτας, Γρ. Ι., Αναγνώστου Χ., (επιμ.), Αιγαίο και Νοτιο-ανατολική Μεσόγειος. Σύγχρονες Προκλήσεις και Προοπτικές Εκμετάλλευσης Υποθαλάσσιων Ενεργειακών Φυσικών Πόρων, Εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2013 Tσάλτας, Γρ., Ι., Κατσιμπάρδης, Κ., (επιμ.), Κοπεγχάγη 2009: Το Περιβάλλον στη Δίνη μίας Παγκόσμιας Κρίσης, Εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2011. Τσάλτας, Γρ. Ι., Κλάδη-Ευσταθοπούλου, Μ., Το Διεθνές Καθεστώς των Θαλασσών και των Ωκεανών, Τόμος Α, Εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2003. Τζιφάκης, Ν., Χουλιάρας Α., Η Διεθνής Αναπτυξιακή Βοήθεια στα Βαλκάνια : Οι Αντιφάσεις της Γενναιοδωρίας (1991-2006), Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2007. 2
Χουλιάρας Α., Η Κατάρρευση του Κράτους στην Αφρική : τα Αίτια των Συγκρούσεων στη Λιβερία, τη Σομαλία και τη Ρουάντα, Εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 1997. Χουλιάρας Α., Η Διεθνής Αναπτυξιακή Βοήθεια προς τον 21ο αιώνα, Εκδ. Εξάντας, Αθήνα, 1998. Ξενόγλωσση: Βιβλία: Adams, W. M., (2008). Green Development: Environment and Sustainability in a Developing World, 3rd edition, Routledge, London. Anand, R., (2004). International Environmental Justice: a North South Dimension, Ashgate, Aldershot. Barry, J., (2007) Environment and Social Theory, Routledge, London. Bryant, L. R., Bailey, S., (1997). Third World Political Ecology, Routledge, New York. Clapp, J., Dauvergne, P., (2005). Paths to a Green World: the Political Economy of the Global Environment, MIT Press, London Collier, P., The Bottom Billion.Why the Poorest Countries are Failing and What Can Be Done About It, Oxford University Press, 2007. Dicken, P., (2007). Global Shift: Mapping the Changing Contours of the World Economy, 5th edn, London. Doyle, T., McEachern, D., (2008). Environment and Politics, 3rd edn, Routledge, London. Forsyth, T., (2003). Critical Political Ecology The politics of environmental science, Routledge, London. Lipschutz, R. (2004). Global Environmental Politics, CQ Press, Washington. Mackinnon, D., Cumbers, A., (2007). An Introduction to Economic Geography: Globalisation, Uneven Development and Place, Pearson, London. Meredith, M., The State of Africa, A History of Fifty Years of Independence, Free Press, Great Britain, 2005. Robbins, P., (2004). Political Ecology: Critical Introductions to Geography, Blackwell Publishing. Stoddart, H., (edt.), (2012). Pocket Guide to Sustainable Development Governance, Commonwealth Secretariat Stakeholder Forum, http://www.stakeholderforum.org/fileadmin/files/pocketguidetosdgedition2webfinal. pdf. Watts, M., Peet, R., (eds.), Liberation Ecologies: Environment, Development, Social Movements, Routledge, London and New York. 3
Επιστημονικά Περιοδικά: Αγορά Χωρίς Σύνορα, http://www.idec.gr/iier/new/agora_keimeno.htm Annals of the Association of American Geographers, http://www.aag.org/cs/publications/annals Development and Change, http://eu.wiley.com/wileycda/wileytitle/productcd-dech.html Disasters, http://eu.wiley.com/wileycda/wileytitle/productcd-disa.html Environmental Politics, http://www.tandfonline.com/toc/fenp20/current Global Environmental Change, http://www.journals.elsevier.com/global-environmentalchange/ International Development Planning Review, http://www.liverpooluniversitypress.co.uk/index.php?option=com_content&view=article&id =51&catid=8 Progress in Human Geography, http://phg.sagepub.com/ Third World Quarterly, http://www.tandfonline.com/loi/ctwq20 World Development, http://www.journals.elsevier.com/world-development/ ΙΙ ΔΟΜΗ / ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΗΣ ΥΛΗΣ 1 Εισαγωγή Μαθήματος / διαχρονική ιστορική εξέλιξη της έννοιας της ανάπτυξης και της υπανάπτυξης / από την οικονομική ανάπτυξη στη βιώσιμη ανάπτυξη Η πρώτη διάλεξη έχει εισαγωγικό χαρακτήρα. Θα παρουσιαστεί το σχεδιάγραμμα του μαθήματος, ο τρόπος διδασκαλίας και εξέτασης. Επίσης, θα δοθούν τα θέματα των εργασιών και θα ακολουθήσει μια σύντομη παρουσίαση αναφορικά με τον τρόπο συγγραφής, αναζήτησης πηγών και της δομής που θα πρέπει να ακολουθηθεί. Τέλος, η διάλεξη θα συνεχιστεί με την ανάλυση των βασικών εννοιών που θα απασχολήσουν το μάθημα σε όλο το εξάμηνο και θα κλείσει με την συζήτηση σχετικά με τα αίτια της εξαρτημένης ανάπτυξης του Τρίτου Κόσμου από τον αναπτυγμένο Βορρά. 2. Διεθνείς Θεσμοί και Ανάπτυξη. Το Δικαίωμα στην Ανάπτυξη 4
Η διάλεξη αποτελεί το πρώτο μέρος της διδασκαλίας των Διεθνών Θεσμών σε σχέση με την ανάπτυξη. Θα παρουσιαστεί η έννοια της ανάπτυξης ως συλλογικό ανθρώπινο δικαίωμα της Τρίτης Γενιάς των ανθρώπινων δικαιωμάτων, η διεθνής κατοχύρωση του μέσα από το έργο και τις διαδικασίες του ΟΗΕ και η ανάπτυξη της τριτοκοσμικής συνείδησης. Στην συνέχεια θα αναλυθούν ο επαναπροσδιορισμός του τομέα της κωδικοποίησης του διεθνούς δικαίου από τον ΟΗΕ και η διαμόρφωση των διεκδικήσεων των αναπτυσσομένων χωρών κυρίως μέσα από τις διεργασίες της επαναδιαπραγμάτευσης του Δικαίου της Θάλασσας με ειδικότερα ζητήματα το δικαίωμα συμμετοχής στην Κοινή Κληρονομιά της Ανθρωπότητας και στη μεταφορά τεχνολογίας στον Νότο. 3 Διεθνές Δίκαιο και Τρίτος Κόσμος. Πήγες και Αρχές του Διεθνούς Δικαίου της Ανάπτυξης Η διάλεξη θα επικεντρωθεί στις σχέσεις διεθνούς δικαίου και δικαίου τις ανάπτυξης μέσα από την ανάλυση των πηγών του και των γενικών αρχών. Ειδικότερα θα εξεταστούν το Δίκαιο των Διακηρύξεων, το Δίκαιο του Προγραμματισμού και θα συζητηθούν σε βάθος οι Γενικές Αρχές του διεθνούς δικαίου της Ανάπτυξης. Αυτές περιλαμβάνουν την αρχή της κυριαρχίας, την αρχή της ισότητας και την αρχή της αλληλεγγύης. 4 Τρίτος Κόσμος: Ταυτότητα και Οργάνωση Στην τέταρτη διάλεξη θα αποσαφηνιστεί η ταυτότητα του Τρίτου Κόσμου και θα παρουσιαστούν οι ιστορικές καταβολές της διαμόρφωσης της τριτοκοσμικής συνείδησης. Στην συνέχεια θα αναλυθούν η θεσμική οργάνωση του Τρίτου Κόσμου κυρίως μέσα από τη δράση της «Ομάδας των 77» και των ειδικότερων κατηγοριών του Τρίτου Κόσμου όπως οι Ελάχιστα Ανεπτυγμένες Χώρες και τα γεωγραφικώς μειονεκτούντα κράτη με έμφαση στα αναπτυσσόμενα περίκλειστα και τα μικρά αναπτυσσόμενα νησιωτικά κράτη. 5 Ομαδοποιήσεις Τρίτου Κόσμου: Περιφερειακή Οργάνωση και Θεσμικό Πλαίσιο 5
Η διάλεξη θα επικεντρωθείς την περιφερειακή οργάνωση του Τρίτου Κόσμου όπου θα εξεταστεί και αξιολογηθεί κριτικά η διαδικασία συσσωμάτωσης των αναπτυσσομένων κρατών ανά γεωγραφική περιφέρεια. 6 Παγκοσμιοποίηση και Βιώσιμη Ανάπτυξη Η διάλεξη θα εξετάσει την αλληλοσυσχέτιση και τις διαδράσεις μεταξύ του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης και της βιώσιμης ανάπτυξης εν γένει. Ειδικότερα θα αναλυθούν η εξελικτική πορεία της παγκοσμιοποίησης από την περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης μέχρι σήμερα, τα κυριότερα ρεύματα σκέψης και η συμβολή τους στη διαμόρφωση των αναπτυξιακών θεωριών, η ενσωμάτωση της οικονομικής μεγέθυνσης στο ευρύτερο αναπτυξιακό φαινόμενο μετά το Δεύτερο παγκόσμιο Πόλεμο και τέλος συνοπτικά οι σύγχρονες τάσεις της βιώσιμης ανάπτυξης οι οποίες θα αναλυθούν πιο εμπεριστατωμένα σε επόμενη διάλεξη. Επίσης, θα συζητηθούν ο ρόλος της φυσικής γεωγραφίας, της κουλτούρας και της πολιτικής στη διαμόρφωση του παγκοσμιοποιημένου πλέον αναπτυξιακού φαινομένου. 7 Κλιματική Αλλαγή, Βιοποικιλότητα και Βιώσιμη Ανάπτυξη Η διάλεξη θα επικεντρωθεί σε δύο από τα σημαντικότερα σύγχρονα ζητήματα της βιώσιμης ανάπτυξης: αυτό της κλιματικής αλλαγής και δεύτερον της βιοποικιλότητας. Αναφορικά με την κλιματική αλλαγή, θα αναλυθούν τα αίτια της (φαινόμενο του θερμοκηπίου, εκπομπές από ανθρωπογενείς δραστηριότητες), οι επιπτώσεις της στο φυσικό και ανθρώπινο περιβάλλον και στην συνέχεια οι πολιτικές μετριασμού και προσαρμογής με ειδική αναφορά στον Αναπτυσσόμενο Νότο. Αναφορικά με την προστασία της βιοποικιλότητας, θα αναλυθούν τα βασικότερα αίτια της υποβάθμισης της στο Νότο με αναφορά στους ωκεανούς και τα αλιεύματα. Επίσης θα γίνει αναφορά στο ζήτημα της αποδάσωσης και της προστασίας των παραπάνω μέσα από το διεθνές θεσμικό πλαίσιο. 8. ΠΡΟΟΔΟΣ 9. Το αναπτυξιακό φαινόμενο στην πράξη. Εμπειρίες από το πεδίο 6
Η διάλεξη αφορά την εμπεριστατωμένη ανάλυση του αναπτυξιακού φαινομένου μέσα από την έρευνα πεδίου που διεξήγαγε ο διδάσκων στο πλαίσιο της υπό εκπόνησης διδακτορικής έρευνας με χρηματοδότηση του Νορβηγικού Υπουργείου Εξωτερικών στα Νησιά Τόνγκα του Νοτίου Ειρηνικού τον Οκτώβριο του 2010, στο Μπαρμπάντος της Καραϊβικής το Φεβρουάριο του 2012 και στις Σεϋχέλλες το Φεβρουάριο του 2013. Θα αναλυθούν μεταξύ άλλων ο ρόλος της αποικιοκρατίας και της νεαποικιοκρατίας, ο ρόλος της αναπτυξιακής βοήθειας, η υποβάθμιση περιβάλλοντος και τα ζητήματα πολιτικής υπανάπτυξης. 10. Ειδικά Προβλήματα Ανάπτυξης στον Αναπτυσσόμενο Νότο: Α) Φτώχεια και Β) Πείνα και Ασθένειες. Η διάλεξη θα επικεντρωθεί σε δύο από τις σημαντικότερες αιτίες της υπανάπτυξης στον Τρίτο Κόσμο, αυτήν της φτώχειας και της πείνας και των ασθενειών. Ειδικότερα για την πείνα θα αναλυθούν το ζήτημα του υποσιτισμού, της επισιτιστικής ασφάλειας, των μη βιώσιμων προτύπων παραγωγής και εμπορίας τροφής και των δυνατοτήτων για ένα βιώσιμο παγκόσμιο σύστημα διατροφικής ασφάλειας. Αναφορικά με τις ασθένειες θα επικεντρωθούμε αρχικά στο ανθρώπινο δικαίωμα στην υγεία, στην παράθεση της υφιστάμενης κατάστασης ως προς το συγκεκριμένο ζήτημα στον Αναπτυσσόμενο Νότο και τέλος στις δυνατότητες για ένα σύστημα πρόσβασης στις δομές υγείας για τις φτωχότερες χώρες μέσω της δράσης και των πολιτικών του ΟΗΕ. 11. Από τους Αναπτυξιακούς Στόχους της Χιλιετίας στους Στόχους για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη Η διάλεξη θα εξετάσει την πορεία από την υιοθέτηση των Millennium Development Goals (MDGs), την εφαρμογή τους, τα αποτελέσματά του μέχρι και την υιοθέτηση των Sustainable Development Goals (SDGs). Η εφαρμογή των MDGs θα αξιολογηθεί κριτικά μέσω της παράθεσης περιπτωσιολογικών μελετών σχετικά με την εξάλειψη της ακραίας φτώχειας στην Αφρική, της επισιτιστικής ασφάλειας και της εφαρμογής της Αναπτυξιακής Βοήθειας. Στην συνέχεια θα επικεντρωθούμε στην ανάλυση των SDGs από την ανακοίνωσή τους στην Συνδιάσκεψη του ΟΗΕ για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη στο Ρίο (Rio+20) το 2012, τους νέους στόχους που τέθηκαν, το ζήτημα της χρηματοδότησης τους, τις αρχές τις Χρηστής Διακυβέρνησης και κατά προέκταση τις προοπτικές οικοδόμησης του Τέταρτου πυλώνα της βιώσιμης ανάπτυξης, αυτόν της πολιτικής ανάπτυξης. 7
12. Σύγχρονες έννοιες για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη Η διάλεξη θα εξετάσει τις νέες θεωρητικές τάσεις για τη μετεξέλιξη της βιώσιμης ανάπτυξης όπως έχουν αποτυπωθεί τα τελευταία χρόνια στη διεθνή βιβλιογραφία. Ειδικότερα θα αναλυθούν η θεωρία των «ορίων του πλανήτη planet boundaries» και η «παγκόσμια περιβαλλοντική διακυβέρνηση earth system governance». Οι θεματικές που θα εξεταστούν για την κατανόηση των παραπάνω θεωριών αφορούν την περίπτωση του ενεργειακού σχεδιασμού, της επισιτιστικής ασφάλειας και του υπερπληθυσμού. 13. ανακεφαλαίωση Στην τελευταία διάλεξη θα γίνει ανακεφαλαίωση της ύλης, θα δοθούν διευκρινήσεις και θα επιλυθούν απορίες για την καλύτερη προετοιμασία των φοιτητών στις τελικές εξετάσεις. Ο διδάσκων Δρ. Σταύρος Μαυρογένης 8