Περίληψη : Κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο σημειώθηκε μια αναγέννηση στον πολιτισμό, την τέχνη και την αρχιτεκτονική. Χαρακτηρίζεται από καινούργιες προσεγγίσεις στο σχεδιασμό των εκκλησιών και στη σύνδεση των τύπων, ακολουθώντας τις αλλαγές στη λειτουργία και την αντίληψη της ανέγερσης τρουλαίων ναών. Η ναοδομία αλλάζει προσανατολισμό, καθώς εγκαταλείπεται η ανέγερση των μεγάλων, δημόσιων ναών για τη συνάθροιση μεγάλου όγκου πιστών και τα καθιδρύματα είναι πλέον μοναστικά και μικρότερα. Ωστόσο, αυτό δεν σήμανε παρακμή στην ποιότητα ή στον όγκο της αρχιτεκτονικής παραγωγής. Χρονολόγηση 9ος-13ος αι. Γεωγραφικός εντοπισμός Κωνσταντινούπολη 1. Ιστορικό πλαίσιο Η μεσοβυζαντινή περίοδος, τουλάχιστον κατά την πρώτη φάση της (843/867-1025), σηματοδοτείται από μιαν αναγέννηση, μια νέα ακμή του Βυζαντίου, τόσο στην πολιτική όσο και στον πολιτιστική διάσταση. Προσωπικότητες, επιτεύγματα και μνημεία χαρακτηρίζονται, με αισιοδοξία και μια δόση επιτήδευσης, ως «νέα». Αυτός ο χαρακτηρισμός ωστόσο θα πρέπει να ερμηνεύεται με την έννοια του «ανακαινισμένου», «αναστηλωμένου» ή «αναβιωμένου», 1 εκείνου που ξαναδίνει ζωή στους φερώνυμους, συνήθως από τις «ένδοξες» εποχές του Κωνσταντίνου και του Ιουστινιανού, προκατόχους του. Το ξεκίνημα της περιόδου σηματοδοτείται από τη λήξη της Εικονομαχίας, που σήμανε και τον οριστικό προσδιορισμό της Βυζαντινής Ορθοδοξίας. Οι Βυζαντινοί είχαν την πεποίθηση ότι η χριστιανική Οικουμένη επρόκειτο να οικοδομηθεί εκ νέου επί τη βάσει του πλήρως προσδιορισμένου δόγματος, της εκ νέου αποκατασταθείσας αποστολικής διδασκαλίας. Την ίδια περίοδο ο μοναχισμός άρχισε να παίζει όλο και σημαντικότερο ρόλο στη θρησκευτική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή της πρωτεύουσας. Η δεύτερη φάση της περιόδου χαρακτηρίζεται από αλλαγές στην κοινωνία, το στρατό και το σύστημα διακυβέρνησης, αλλαγές που σχετίζονται με την άνοδο της αριστοκρατίας στην εξουσία και τον εκφεουδαλισμό των επαρχιών. Αυτές οι αλλαγές κατέληξαν σε πολιτική αποδυνάμωση της Αυτοκρατορίας, χωρίς εντούτοις να επιφέρουν πολιτιστιμή παρακμή. Κατά την εποχή που την εξουσία είχε στα χέρια της η λεγόμενη «πολιτική αριστοκρατία» (1025-81), η διακυβέρνηση στηριζόταν σε δημοσίους υπαλλήλους υψηλής μόρφωσης, οι οποίοι ανέπτυσσαν δραστηριότητα ως δωρητές, ιδρύοντας μοναστήρια μέσα στην πόλη. Με την ανάρρηση στο θρόνο της δυναστείας των Κομνηνών το 1081, αυτή η τάση θεμελίωσης ιδιωτικών μοναστικών ιδρυμάτων συνεχίστηκε και πολλαπλασιάστηκε, με αποτέλεσμα την παραγωγή αξιόλογων αρχιτεκτονικών επιτευγμάτων. Μέλη της δυναστείας και άλλων ισχυρών και πλουσίων οικογενειών έχτισαν νέα μοναστήρια ή ανακαίνισαν παλαιά, ώστε να χρησιμεύσουν ως οικογενειακά μαυσωλεία. Αυτά τα αστικά μοναστήρια επαιζαν επίσης τον ρόλο εκπαιδευτικών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων. 2. Γενικές τάσεις στην αρχιτεκτονική Η σχετική πολιτική, θρησκευτική και πολιτιστική σταθερότητα, που είχε επιτευχθεί μέχρι το δεύτερο ήμισυ του 9 ου αιώνα, έδωσε τη δυνατότητα στον Βασίλειο Α να αναπτύξει οικοδομική δραστηριότητα με στόχο την αποκατάσταση της εικόνας της Κωνσταντινούπολης, της μόνης μητρόπολης που είχε απομείνει στη συρρικνωμένη και αγροτοποιημένη αυτοκρατορία. Αντίθετα με τους προκατόχους του, ο Βασίλειος εστίασε στα εκκλησιαστικά οικοδομήματα, τα περισσότερα από τα οποία ήταν παλαιοί και πασίγνωστοι ναοί, όπως η Αγία Σοφία και οι Άγιοι Απόστολοι, οι οποίοι είχαν ωστόσο περιέλθει σε Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 1/9
ερειπιώδη κατάσταση. 2 Επίσης, έχτισε εκ νέου άλλους οκτώ ναούς, συμπεριλαμβανομένης της Νέας Εκκλησίας. Η κινητήριος δύναμη πίσω από αυτές τις αναθέσεις ήταν η ιδέα του ανακαινισμού, της renovatio Imperii Romani, 3 η οποία στράφηκε προς τη «χρυσή εποχή» του Ιουστινιανού, για να βρει το αρχιτεκτονικό της γλωσσάρι. Ανεξάρτητα από το κατά πόσον κυκλοφορούσε στην ατμόσφαιρα η ιδέα του «ανακαινισμού», η αρχιτεκτονική που αναδύθηκε δείχνει ότι ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός σε ότι αφορούσε τη ναοδομία προχώρησε πέρα από τα γνωστά πρότυπα, ανταποκρινόμενος στις σύγχρονες απαιτήσεις. Η τρουλαία κατασκευή, η οποία είχε υιοθετηθεί στη ναοδομία, παρέμεινε ο κανόνας αλλά οι διαστάσεις μειώθηκαν, ιδιαίτερα σε σύγκριση με τα ιουστινιάνεια οικοδομήματα, και το σχέδιο μετασχηματίστηκε. Η μείωση των διαστάσεων ερμηνεύθηκε ως συνέπεια της μείωσης τόσο των διαθέσιμων πόρων όσο και του πληθυσμού. Ωστόσο, δεν αποτελούν αυτοί οι δύο λόγοι τους μοναδικούς παράγοντες. Η μεταβολή του τρόπου διεξαγωγής της λειτουργίας, από δημόσιες και εθιμοτυπικές ακολουθίες σε συνοδικές εκκλησίες σε πιο ιδιωτικών διαστάσεων θείες λειτουργίες σε μοναστικές εκκλησίες έμοιαζε να είναι η βασική τάση. Επίσης, η αντίληψη του τρουλαίου οικοδομήματος ως ενός μικρόκοσμου, η οποία είχε αναπτυσσόταν σταδιακά και επί μακρόν, ενισχύθηκε με την προσθήκη ενός μικρότερου και πιο συνεπτυγμένου χώρου. Όχι τόσο το μέγεθος, όσο μάλλον η παρουσία ορισμένων τύπων και η μεταξύ τους αλληλεξάρτηση έπαιξε τον κύριο ρόλο που οδήγησε στην καθολική αποδοχή και στον πολλαπλασιασμό των τρουλαίων αρχιτεκτονικών τύπων. 3. Τύποι ναών Ο πιο συνηθισμένος τύπος τρουλαίου ναού στη μεσοβυζαντινή Κωνσταντινούπολη είναι ο εγγεγραμμένος σταυροειδής. Οι σωζόμενες εκκλησίες του εγγεγραμμένου σταυροειδούς τύπου παρουσιάζουν εξαιρετικά παραπλήσιες κατόψεις, αρχής γενομένης από τον βόρειο ναό της Μονής Λιβός και το Μυρέλαιο, μέχρι το Eski Imaret Camii (Χριστός Παντεπόπτης;), το Vefa Kilise Camii (Άγ. Θεόδωροι;), και τη μονή Παντοκράτορος. Εκτός από τον εγγεγραμμένο σταυροειδή πυρήνα, διαθέτουν ένα τριμερές ιερό στα ανατολικά και νάρθηκα που αποτελείται από τρία διαμερίσματα στα δυτικά. Οι νάρθηκες όλων των ναών, εκτός από αυτούς του Παντοκράτορα, φέρουν θολωτές κόγχες στις μικρότερες πλευρές τους. Οι νάρθηκες στη Μονή Λιβός, στον Παντεπόπτη και στον Παντοκράτορα είναι διώροφοι. Ο τρούλος εδράζεται κατά κανόνα σε τέσσερις κίονες, οι οποίοι έχουν συνήθως μεταφερθεί από παλαιότερα κτήρια. 4 Το ζήτημα της αρχικής προέλευσης του εγγεγραμμένου σταυροειδούς τύπου παραμένει ανοιχτό. 5 Η πλέον πιθανή εκδοχή είναι ότι ο σταυροειδής με τρούλο ναός της προηγούμενης περιόδου τροποποιήθηκε, σε αναζήτηση ενός πιο ανοιχτού, και με περισσότερη συνοχή χώρου, τόσο δομικά, ως αρχιτεκτονικού όγκου, όσο και οπτικά. Δομικά στοιχεία «βαθιά ριζωμένα στη Βυζαντινή παράδοση», ο τρούλος δηλαδή που υψώνεται πάνω από τέσσερις καμαροσκέπαστες κεραίες και φέρεται από πεσσούς ή κίονες, χρησιμοποιήθηκαν για να επιτευχθεί ένας ενιαίος χώρος συνάθροισης. 6 Με όρους λειτουργικού σχεδιασμού και αρχιτεκτονικής σύνθεσης, το αποτέλεσμα ήταν η ανάδειξη του εγγεγραμμένου σταυροειδούς ως ιδανικού τύπου. Ο τύπος αυτός παρείχε επιπλέον τον ιδανικό χώρο για ψηφιδωτό ή/και τοιχογραφικό διάκοσμο. 7 Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι ο πεντάτρουλος τύπος της Νέας Εκκλησιάς ήταν στην πραγματικότητα ένας εγγεγραμμένος σταυροειδής, με προσθήκη τεσσάρων επιπλέον τρούλων πάνω από τα γωνιακά διαμερίσματα. Στον 12ο αιώνα, ο κεντρικός πυρήνας των ναών της Παμμακαρίστου, του Gül Camii (Αγία Θεοδοσία;), και του Kalenderhane Camii μαρτυρούν την αναβίωση του σταυροειδούς με τρούλο ναού, στη μορφή του λεγόμενου ναού με περίστωο. 8 Σε μια πρώτη ματιά, οι κατόψεις τους μοιάζουν με εκείνες του εγγεγραμμένου σταυροειδούς. Μάλιστα, στα δύο τελευταία παραδείγματα, το αρχιτεκτονικό σχέδιο στο στο επίπεδο της στέγασης είναι εκείνο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς. Το περίστωο της Παμμακαρίστου όμως είναι αισθητά χαμηλότερο από το θολωτό κεντρικό τμήμα και δεν διαγράφονται σταυρικές κεραίες. 4. Μορφολογικά στοιχεία Ο εσωτερικός χώρος των μεσοβυζαντινών εκκλησιών είναι μικρός αλλά ανοιχτός, ενιαίος και οργανωμένος ιεραρχικά από Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 2/9
τον θόλο του τρούλου σε εκείνους των καμαρών και μέχρι κάτω στον νάρθηκα. Προκειμένου να αυξήσουν τον διαθέσιμο χώρο, καθώς και να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες για δωμάτια που θα φιλοξενούσαν τελετές ανεξάρτητες από τη λειτουργία, προστέθηκαν στο ναό παρεκκλήσια. Αυτά χτίζονταν συχνά ταυτόχρονα με την ίδια την εκκλησία και, σε αντίθεση με τους βοηθητικούς χώρους στους ναούς των προηγούμενων περιόδων, δινόταν προσοχή στην ενσωμάτωση αυτών των κατασκευών στο συνολικό σχέδιο του κτιρίου. Αυτό μπορεί να το δει κανείς στον τρόπο με τον οποίο έχει γίνει η διαχείριση της οργάνωσης με πολλαπλά παρεκκλήσια στην εκκλησία της Θεοτόκου στη Μονή Λιβός. Ο τρούλος, που είχε εντωμεταξύ εξελιχθεί σε στοιχείο απαραίτητο κατά την περίοδο αυτήν, υψώνεται σε ένα τύμπανο και έχει κομψότερες αναλογίες από όσο οι παλαιότεροι. Στο τύμπανο ανοίγονται παράθυρα, συνήθως οκτώ ή δώδεκα τον αριθμό. Παρόλο που δεν είναι μεγάλων διαστάσεων, οι τρούλοι συχνά έχουν επιπλέον εσωτερική διαμόρφωση, είτε με πτυχώσεις (Μυρέλαιον) ή με τη χρήση νευρώσεων (Εκκλησία Φάρου, Παντεπόπτης). Κατά κανόνα το τύμπανο φέρεται από τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα. Στις μεγάλες αυτοκρατορικές εκκλησίες από το α μισό της μεσοβυζαντινής περιόδου όπως η Νέα Εκκλησία και ο Άγιος Γεώργιος των Μαγγάνων αίθρια προηγούνταν των εισόδων. Τα αίθρια ήταν πλούσια διακοσμημένα και εφοδιασμένα με πολυτελείς κρήνες. 9 5. Υλικά, τεχνικές κατασκευής και αρχιτεκτονικός διάκοσμος Η πέτρα και η οπτόπλινθος αποτελούν τα κυριότερα υλικά δομής στην Κωνσταντινούπολη κατά τη διάρκεια όλης αυτής της περιόδου. Οι τοίχοι ενός ναού είναι συνήθως χτισμένοι με εναλλασσόμενες στρώσεις από λαξευμένους λίθους και οπτοπλίνθους, ενώ τα θολωτά μέρη και οι τρούλοι είναι κατασκευασμένοι αποκλειστικά από οπτοπλίνθους. 10 Αυτή η απλή εναλλαγή ζωνών από οπτοπλίνθους και λίθους δίνει ένα σταθερό αισθητικό αποτέλεσμα. Επιπλέον οι οπτόπλινθοι τοποθετούνταν συχνά κατά τρόπον ώστε να σχηματίζονται ορισμένα διακοσμητικά θέματα. Στις προσόψεις του Παντεπόπτη μπορεί να δει κανείς μαιάνδρους, αχτίνες φωτός και άλλα μοτίβα. Ειδικά ημικυκλικά τούβλα κατασκευάστηκαν για τις αποστρογγυλευμένες παραστάδες του Μυρελαίου. Επάλληλες σειρές κογχών επιστρατεύτηκαν για να προσδώσουν ζωντάνια στις αψίδες των ναών της Μονής Λιβός, της μονής Παντοκράτορα και του Gül Camii. Από τον πρώιμο 11 ο μέχρι τα μέσα του 13 ου αιώνα χρησιμοποιήθηκε η τεχνική της κρυμμένης πλίνθου. 11 Κάθε δεύτερη ζώνη οπτοπλίνθων τοποθετούνταν πιο πίσω από τις άλλες που την πλαισίωναν και ο χώρος που απέμενε γέμιζε με κονίαμα, δημιουργώντας έτσι την εντύπωση ότι μεσολαβούν ευρείες ζώνες από κονίαμα ανάμεσα στις οπτοπλίνθους (π.χ. στο ναό του Παντεπόπτη). Χρήση λίθινων γείσων έγινε στην Μονή Λιβός και στο Μυρέλαιο, για να τονιστεί το σημείο από όπου εκφύονται οι θόλοι και για να τεθεί μια οριζόντια τομή σε αντιδιαστολή με την τονισμένη καθετότητα των παραστάδων. Οι κατώτερες ζώνες των τοίχων αυτών των δύο ναών ήταν αρχικά επενδεδυμένες με λίθινες πλάκες. 12 Στο εσωτερικο, ορθομαρμάρωση κάλυπτε τους τοίχους μέχρι τη γένεση των αψίδων, ψηφιδωτά ή τοιχογραφίες κάλυπταν τις κόγχες και τους θόλους, ενώ τα δάπδα κοσμούνταν με μαρμαροθετήματα. 13 Γλυπτά γείσα χρησιμοποιήθηκαν στη Μονή Λιβός για να τονίσουν τα σημεία μετάβασης από την ορθομαρμάρωση στις ψηφιδωτές επιφάνειες, τα σημεία γένεσης των θόλων και τη βάση του τρούλου. Σε αυτά απεικονίζονται φανταστικά φυτικά κοσμήματα, ρόδακες, σταυροί και αετοί. Οι κιονίσκοι και τα κιονόκρανα των τρίλοβων παραθύρων φέρουν παρόμοια ανάγλυφα κοσμήματα. 14 Η εσωτερική διακόσμηση της Μονής Λιβός περιελάμβανε επίσης εφυαλωμένα πλακίδια με γραπτό φυτικό (ανθέμια) και γεωμετρικό διάκοσμο. 15 Η αποκάλυψη θραυσμάτων από υαλοπίνακες (βιτρώ) στο νότιο ναό του Παντοκράτορα αποτελεί ένδειξη ότι τα παράθυρα εκεί κοσμούνταν με απεικονίσεις αγίων. 16 6. Συμπεράσματα Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 3/9
Οι εκκλησίες αυτής της περιόδου δεν μπορούν να περιγραφούν ούτε ως ευμεγέθεις και μεγαλοπρεπείς ούτε ως παραδείγματα τολμηρών συστημάτων θολοδομίας. Ωστόσο, μαρτυρούν την ανάδυση νέων αρχιτεκτονικών ιδεών και σχεδίων, καταδεικνύοντας την μέριμνα για την οργάνωση των χώρων, την ισορροπία και συναρμογή των μαζών και των λεπτομερειών, καθώς και την αριστοτεχνική διάταξη των βοηθητικών οικοδομημάτων. Το πλέον αναγνωρίσιμο αποτέλεσμα αυτών των αναζητήσεων, ο εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός, πλήρως και σαφώς απαρτισμένος κατά την περίοδο αυτή, αποδείχθηκε εύκολο στην κατασκευή, επαρκές για τις λατρευτικές ανάγκες, και κατάλληλο για εικονιστική διακόσμηση. Με τέτοια χαρακτηριστικά, εύλογα χρησιμοποιήθηκε ευρέως στη Βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στους αιώνες που ακολούθησαν. 1. «Οι λέξεις που αποδίδουν την έννοια «νέος» νέος, καινός, καινούριος εμφανίζονται με αξιοσημείωτη συχνότητα στο λεξιλόγιο της εποχής εκείνης. Δεν πρέπει να ερμηνεύσουμε αυτόν τον όρο με την έννοια του «νέου και διαφορετικού». Σήμαινε περισσότερο την ανανέωση, την ανακαίνιση και στερεοποίηση του παλαιού. Αυτή είναι μια σύλληψη θεμελιώδους σημασίας για την κατανόηση όλων των Βυζαντινών πολιτιστικών εκδηλώσεων, συμπεριλαμβανομένης και της αρχιτεκτονικής.» (Mango, C., Byzantine Architecture [New York 1976], σελ. 196). Βλέπε επίσης: Magdalino, P., Observations on the Nea Ekklesia of Basil I, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 37 (1987), σελ. 53 2. Mango, C., Byzantine Architecture (New York 1976), σελ. 196. Η κύρια πηγή για τα έργα που ανήγειρε ο Βασίλειος στην πόλη είναι μια παράγραφος στο Vita Basilii 83-86 [= Theophanes Continuatus V, 83-86], εκδ. I. Bekker (CSHB, Bonn 1838), σσ. 325-29. Αγγλική μετάφραση: Mango, C., The Art of the Byzantine Empire, 312-1453: Sources and Documents (London 2 1986), σελ. 194-95. 3. Mango, C., The Art of the Byzantine Empire, 312-1453: Sources and Documents (London 2 1986), σελ. 194. 4. Στην Ανατολία η χρήση πεσσών είναι πιο συνήθης στους εγγεγραμμένους σταυροειδείς ναούς. Η χρήση κιόνων μπορεί σε μεγάλο βαθμό να οφείλεται στη διαθεσιμότητα σπολίων από παλαιότερα οικοδομήματα, καθώς πολλοί από από τους κίονες στις εκκλησίες της πρωτεύουσας φαίνεται να είναι υλικό σε δεύτερη χρήση. [ Early Christian & Byz. art, II, 2(iii)(a): Eccles. arch., c 843 c 1204: Constantinople & Asia Minor, Grove Art Online (τελευταία πρόσβαση 11 Ιανουαρίου 2008), http://www.groveart.com/shared/views/article.html?section=art.024432.2.2.3.1]. 5. Σχετικά με την προέλευση του εγγεγραμμένου σταυροειδούς οικοδομήματος, βλ. Mango, C., Byzantine Architecture (New York 1976), σελ. 178 Krautheimer, R., Early Christian and Byzantine Architecture (4η έκδ., αναθεωρημένη από τους R. Krautheimer και S. Ćurčić, Harmondsworth 1986), σελ. 341-43. 6. Mango, C., Byzantine Architecture (New York 1976), σελ. 178. Συμφωνώ με τον Mango ότι ο εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός υιοθετήθηκε αρχικά σε μοναστικές κοινότητες. Ο τύπος θεωρήθηκε κατάλληλος για τους μοναστικούς ναούς στους οποίους -σε αντίθεση εκείνους των πόλεων- δε χρειαζόταν να γίνει πρόβλεψη για τον διαχωρισμό των φύλων. 7. Η σημασία του εγγεγραμμένου σταυροειδούς οικοδομήματος στην εξέλιξη των εικονογραφικών προγραμμάτων στο βυζαντινό εκκλησιαστικό διάκοσμο αποτέλεσε αντικείμενο εκτενούς πραγμάτευσης από το Demus, O., Byzantine Mosaic Decoration: Aspects of Monumental Art in Byzantium (London 1948). 8. Krautheimer, R., Early Christian and Byzantine Architecture (Harmondsworth 4 1986), σελ. 340, 365. 9. Για τη Νέα Εκκλησία βλ.: Magdalino, P., Observations on the Nea Ekklesia of Basil I, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 37 (1987), 51-64. Για τον Αγ. Γεώργιο βλ.: Mango, C., Byzantine Architecture (New York 1976), σελ. 231, και Demangel, R. Mamboury, E., Le quartier des Manganes et la première region de Constantinople (Paris 1939). 10. Το Μυρέλαιον, με εξαίρεση τη θεμελίωσή του, οικοδομήθηκε αποκλειστικά με οπτοπλίνθους. 11. Krautheimer, R., Early Christian and Byzantine Architecture (Harmondsworth 4 1986), σελ. 354. 12. Megaw, A. H. S. The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), σελ. 288. Striker, C.L., The Myrelaion (Bodrum Camii) in Istanbul (Princeton NJ 1981). Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 4/9
13. Κατάλοιπα των μαρμαροθετημάτων που κοσμούσαν τα δέπεδα σώζονται στο νότιο ναό της Μονής Παντοκράτορος (Mango, C., Byzantine Architecture [New York 1976], σελ. 243-46). 14. Για τη γλυπτική του ναού της Θεοτόκου στη Μονή Λιβός, βλ.: Macridy, T., The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), σελ. 259-60, καθώς και Mango, C. - Hawkins, E. J. W., Additional Notes on the Monastery of Lips, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), σελ. 304-10. 15. Για τα εφυαλωμένα πλακίδια της Λιβός και της Κωνσταντινούπολης, βλ. Mango, M. M., Polychrome Tiles Found at Istanbul: Typology, Chronology, and Function, στο: Gerstel, Sh. E. J. Lauffenburger, J. A. (eds.), A Lost Art Rediscovered: The Architectural Ceramics of Byzantium (Baltimore MD 2001), σελ. 13-41. 16. Megaw, A. H. S., Notes on Recent Work of the Byzantine Institute in Istanbul, Dumbarton Oaks Papers 17 (1963), σελ. 333-71. Βιβλιογραφία : Janin R., La géographie ecclésiastique de l empire byzantin, Ι. Le Siège de Constantinople et le Patriarcat Oecuménique 3: Les églises et les monastères, 2, Paris 1969 Krautheimer R., Early Christian and Byzantine Architecture, 4 ed., Yale University Press, New Haven London 1986, Krautheimer, R. Ćurčić, S. (rev.) Mango C., The Brazen House. A Study of the Vestibule of the Imperial Palace of Constantinople, Kopenhagen 1959, Arkæologisk-kunsthistoriske Meddelelser edgivet af Det Kongelige Danske Videnskabernes Selskab, 4.4 Mango C., Byzantine Architecture, London 1986 Ćurčić S., "Architectural Significance of Subsidiary Chapels in Middle Byzantine Churches", The Journal of the Society of Architectural Historians, τόμ. 36, αρ. 2, V, 1977, 94-110 Striker C., The Myrelaion (Bodrum Camii) in Istanbul, Princeton 1981 Müller-Wiener W., Bildlexikon zur Topographie Istanbuls, Byzantion Konstantinupolis Istanbul bis zum Beginn d. 17. Jhs., Tübingen 1977 Van Millingen A., Byzantine Churches in Constantinople, Their History and Architecture, London 1912, repr. 1974 Megaw A.H.S., "Notes on recent work of the Byzantine Institute in Istanbul", Dumbarton Oaks Papers, 17, 1963, 333-369 Ψευδο-Κωδινός, Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, Preger, T. (ed.), Scriptores originum Constantinopolitanarum, II, Leipzig 1907 (ανατ. New York 1975) Παραστάσεις Σύντομοι Χρονικαί, Cameron, A. Herrin, J. (eds), Constantinople in the Eighth Century: The Parastaseis Syntomoi Chronikai, Leiden 1984 Ousterhout R.G., The Architecture of the Kariye Camii in Istanbul, Washington, DC 1987, Dumbarton Oaks Studies 25 Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 5/9
Mathews T.F., Hawkins E.J.W., "Notes on the Atik Mustafa paşa camii in Istanbul and its frescoes", Dumbarton Oaks Papers, 39, 1985, 125-134 Demangel R., Mamboury E., Le quartier de Manganes et la première région de Constantinople, Paris 1939 Mango C., Megaw A.H.S., Macridy T., Hawkins E.J.W., "The Monastery of Lips (Fenari Isa Cami) at Istanbul", Dumbarton Oaks Papers, 18, 1964, 249-315 Ahunbay M., Ousterhout R.G., Ahunbay Z., "Study and restoration of the Zeyrek Camii in Istanbul: first report, 1997-98", Dumbarton Oaks Papers, 54, 2000, 265-270 Majeska G.P., Russian Travellers to Constantinople in the Fourteenth and Fifteenth Centuries, Washington DC 1984 Mango C., The Art of the Byzantine Empire 312-1453, 2nd ed., Toronto-London-Buffalo 1986 Magdalino P., "Observations on the Nea Ekklesia of Basil I", Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 37, 1987, 51-64 Ousterhout R.G., "Reconstructing Ninth-Century Constantinople", Brubaker, L. (ed.), Byzantium in the Ninth Century: Dead or Alive?, Aldershot 1998, 115-130 Брунов Н., "К вопросу о средневековой архитектуре Константинополя", Византийский временник, 28, 1968, 159-191 Constantinides Hero, A. Thomas, J. (eds), Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders Typika and Testaments, Washington D.C. 2000 Megaw A.H.S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers, 18, 1964, 279-298 Mango M.M., "Polychrome Tiles Found at Istanbul: Typology, Chronology, and Function", Sh. E. J. Gerstel - J. A. Lauffenburger (eds.), A Lost Art Rediscovered: The Architectural Ceramics of Byzantium, Baltimore 2001, 13-41 Mango C., Hawkins E.J.W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers, 18, 1964, 299-315 Dark K.R., "The Byzantine church and monastery of St Mary Peribleptos in Istanbul", The Burlington Magazine, 141.2, 656-664 Özgümüș F., "Peribleptos Manastırı (Sulu Manastır)", Sanat Araș timalari Dergisi, [1997/98], publ. 1999, 21-31 Magdalino P., Constantinople médiévale: études sur l'évolution des structures urbaines, Paris 1996 Ousterhout R.G., Master builders of Byzantium, Princeton, New Jersey 1999 Mango C., Belting H., Mouriki D., The Mosaics and Frescoes, of St. Mary Pammakaristos at Istanbul, Washington, D.C. 1978 Sinkević I., "Western Chapels in Middle Byzantine Churches: Meaning and Significance", Starinar, 52, 2003, Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 6/9
79-91 Theis L., Flankenräume im mittelbyzantinischen Kirchenbau Zur Befundsicherung, Rekonstruktion und Bedeutung einer verschwundenen architektonischen Form in Konstantinopel, Wiesbaden 2005 Vokotopoulos P. L., "The Role of Constantinopolitan Architecture during the Middle and Late Byzantine Period", Jahrbuch red Österreichischen Byzantinistik, 31.2, 1981, 551-573 Mango C., Jenkins R.J.H., "The Date and Significance of the Tenth Homily of Photius", Dumbarton Oaks Papers, 9-10, 1956, 123-140 Ousterhout R.G., "Some Notes on the Construction of Christos ho Pantepoptes (Eski Imaret Camii) in Istanbul", Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, 16, 1991-92, 47-56 Striker C., Kuban D., Kalenderhane in Istanbul The Buildings, Their History, Architecture, and Decoration, Mainz 1997 Γλωσσάριo : άτριο ή αίθριο, το 1. Αρχαιότητα: Ο εσωτερικός ελεύθερος χώρος (αυλή) ενός κτηρίου που σε όλες τις πλευρές του περιβάλλεται από κιονοστοιχίες. 2. Βυζάντιο: Το προαύλιο μιας εκκλησίας στην παλαιοχριστιανική, βυζαντινή και μεσαιωνική εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Κατά κανόνα περιβαλλόταν από τέσσερις κιονοστήρικτες στοές (τετράστωο, quadriporticus). αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. γωνιακά διαμερίσματα, τα Στους σταυροειδείς εγγεγραμμένους ναούς, πρόκειται για τα μικρά διαμερίσματα που διαμορφώνονται στα κενά εκατέρωθεν των κεραιών του σταυρού, έτσι ώστε ο σταυρικός πυρήνας του ναού να εγγράφεται σε τετράγωνο. Καλύπτονταν με φουρνικά ή με σταυροθόλια. εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός, ο Τύπος ναού στον οποίο το εσωτερικό διατάσσεται σε τέσσερις καμάρες που σχηματίζουν σταυρό το κεντρικό σημείο όπου συγκλίνουν οι καμάρες (κεραίες του σταυρού) στεγάζεται με τρούλο. Ο σταυρός εγγράφεται στην τετράγωνη κάτοψη του οικοδομήματος με τη βοήθεια 4 γωνιακών διαμερισμάτων. Ανάλογα με τον αριθμό των στηριγμάτων του τρούλου (κιόνων και πεσσών) χαρακτηρίζεται δικιόνιος (ή δίστυλος), τετρακιόνιος (τετράστυλος) ή οκτάστυλος. κτήτορας, ο Κληρικός ή λαϊκός ο οποίος συμβάλλει οικονομικά προκειμένου να χρηματοδοτηθεί ένα συγκεκριμένο οικοδόμημα (ή οικοδομικό πρόγραμμα), έργο τέχνης κ.λπ. Στην περίπτωση του οικοδομήματος ο κτήτορας συνδέεται συνήθως με το έργο μέσω κάποιας ειδικής νομικής σχέσης (κατοχή, νομή, επικαρπία ή άλλο). λοβός, ο Χαρακτηριστικός τύπος τοξωτών ανοιγμάτων στους βυζαντινούς ναούς (σε θύρες και παράθυρα). Ανάλογα με τον αριθμό των λοβών, τα παράθυρα διακρίνονται σε μονόλοβα, δίλοβα και τρίλοβα. μαρμαροθέτημα, το (opus sectile) Τεχνική εντοίχιας ή επιδαπέδιας διακόσμησης. Προκύπτει από έγκοπτη εργασία ή συναρμογή μαρμάρινων ή λίθινων πλακών μικρού πάχους, έτσι ώστε να αποδίδεται κάποιο διακοσμητικό μοτίβο. Όταν χρησιμοποιείται γυαλί, ονομάζεται υαλοθέτημα. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 7/9
ορθομαρμάρωση, η Η επένδυση των τοίχων ενός ναού με μαρμάρινες πλάκες. Η επένδυση ξεκινούσε από το δάπεδο και έφτανε έως το ύψος της γένεσης των τόξων. περίστωο, το ( βυζ. αρχιτ.) Ο ενιαίος χώρος που περιβάλλει περιμετρικά τον κυρίως ναό ή τον περίκεντρο πυρήνα ενός κτίσματος. Στις τρουλαίες βασιλικές, στις οποίες ο κεντρικός τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις κτιστούς πεσσούς και ανάμεσα σε κάθε ζεύγος πεσσών παρεμβάλλονται από δύο κίονες, το περίστωο σχηματίζεται από τα πλάγια κλίτη και το δυτικό τμήμα του ναού. Αργότερα περίστωα περιέκλειαν και σταυροειδείς εγγεγραμμένους πυρήνες. Στην Παλαιολόγεια περίοδο πολλοί μεσοβυζαντινοί ναοί της Κωνσταντινούπολης αποκτούν περίστωα, τα οποία συχνά φιλοξενούν ταφικά παρεκκλήσια. πτυχωτός τρούλος, ο Παραλλαγή τρούλου, του οποίου η επιφάνεια διαρθρώνεται εσωτερικά με νευρώσεις. σφαιρικά τρίγωνα ή λοφία, τα Αρχιτεκτονικά τμήματα με μορφή κοίλων τριγώνων, τέσσερα στον αριθμό, τα οποία επιτρέπουν να στεγαστεί με άνεση ένας κυβικός χώρος από έναν ημισφαιρικό θόλο (τρούλο). Στην πράξη, τα σφαιρικά τρίγωνα αποτέλεσαν το καίριο βήμα για τη λύση του προβλήματος αυτού του τύπου στέγασης. Βοηθούν το θόλο (ο οποίος στη διατομή του είναι κυκλικός) να «καθίσει» επάνω στον κύβο (ο οποίος στη διατομή του είναι τετράγωνος). Μετατρέπουν, θα λέγαμε, το τετράγωνο σε κύκλο με ομαλό και ασφαλή τρόπο για τη στατικότητα του κτηρίου. τεχνική της κρυμμένης πλίνθου, η Τεχνική τοιχοδομίας που χαρακτηρίζεται από την εναλλαγή σειρών παχύτερων και λεπτότερων τούβλων. Οι σειρές λεπτότερων πλίνθων εισέχουν ελαφρά και καλύπτονται με κονίαμα, δημιουργώντας εναλλαγές κόκκινων (πλίνθοι) και ανοιχτόχρωμων (κονίαμα) επιφανειών. τρούλος, ο Χαρακτηριστικό στοιχείο στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πρόκειται για ημισφαιρικό θόλο στη στέγη των ναών, δηλαδή για μια κυλινδρική κατασκευή με ανοίγματα (παράθυρα) στο τύμπανο και με θολωτή στέγαση. Ο τρούλος εμφανίζεται ήδη στα Πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επικρατεί κατά τους Μέσους χρόνους και διαδίδεται ευρύτερα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία. τύμπανο, το 1. Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ή ολόγλυφη διακόσμηση (Αρχαιότητα). 2. Τύμπανο τόξου (Ρωμαϊκή-Βυζαντινή περίοδος): Επίπεδη επιφάνεια που βρίσκεται μέσα σε τόξο ή αρκοσόλιο, π.χ. πάνω από τη Βασίλειο Πύλη ανάμεσα στο νάρθηκα και τον κυρίως ναό. 3. Τύμπανο τρούλου (Βυζάντιο): Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κυκλικό ή πολυγωνικό τμήμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ημισφαιρικός θόλος. Πηγές Hero A.C., Thomas J. (επιμ.), Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders Typika and Testaments (Washington DC 2000). Majeska G., Russian Travelers to Constantinople in the Fourteenth and Fifteenth Centuries (Washington DC 1984). Mango C., The Art of the Byzantine Empire, 312 1453: Sources and Documents (London 2 1986). Photios, Homilia X, Laourdas, B. (επιμ.), Ελληνικά. Παράρτημα 12 (Θεσσαλονίκη 1859), pp. 99 104. Pseudo Codinos, Patria Constantinopoleos, Preger, T. (επιμ.), Scriptores originum Constantinopolitanarum II (Leipzig 1907, ανατ. New York 1975). Vita Basilii [=Theophanes Continuatus V], Bekker, I. (επιμ.), Theophanes Continuatus (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1838). Παραθέματα Η εκκλησία της Παναγίας του Φάρου V. Ἐπειδὰν δέ τις ἐκεῖθεν μόλις ἀποσπασθεὶς εἰς αὐτὸ παρακύψῃ τὸ τέμενος, ἡλίκης καὶ ὅσης οὖτος χαρᾶς τε ἅμα καὶ ταραχῆς καὶ θάμβους ἐμπίπλαται. Ὡς εἰς αὐτὸν γὰρ τὸν οὐρανὸν μηδενὸς ἐπιπροσθοῦντος μηδαμόθεν ἐμβεβηκὼς καὶ τοῖς πολυμόρφοις καὶ πανταχόθεν ὑποφαινομένοις κάλλεσιν ὡς ἄστροις περιλαμπόμενος ὅλος ἐκπεπληγμένος γίνεται. Δοκεῖ δὲ λοιπὸν ἐντεῦθεν Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 8/9
τά τε ἄλλα ἐν ἐκστάσει εἶναι καὶ αὐτὸ περιδινεῖσθαι τὸ τέμενος ταῖς γὰρ οἰκείαις καὶ παντοδαπαῖς περιστροφαῖς καὶ συνεχέσι κινήσεσιν, ἃ πάντως παθεῖν τὸν θεατὴν ἡ πανταχόθεν ποικιλία βιάζεται τοῦ θεάματος, εἰς αὐτὸ τὸ ὁρώμενον τὸ οἰκεῖον φαντάζεται πάθημα. Ἀλλὰ γὰρ χρυσός τε καὶ ἄργυρος τὰ πλεῖστα τοῦ ναοῦ διειλήφασιν, ὁ μὲν ψηφῖσιν ἐπαλειφόμενος, ὁ δὲ εἰς πλάκας ἀποξεόμενός τε καὶ τυπούμενος, ἄλλος ἄλλοις ἐπιπασσόμενος μέρεσιν... Φώτιος, Ὁμιλία δεκάτη, επιμ. Β. Λαούρδας, Φωτίου Ὁμιλίαι. Ελληνικά, Παράρτημα 12 (Θεσσαλονίκη 1959), σελ. 101. Ο ναός της Περιβλέπτου In the body of the church thera are five altars, and the body itself is a round hall, very big and tall, and it is supported on japsper [columns] of different colors; and the floor and the walls are like wise covered with slabs of jasper. This all is enclosed all round by three aisles which are joined to it, and the ceiling of the hall and the aisles is one and the same, and is completely wrought in mosaic. And at the end of the church, on the left side, was a big tomb of colored jasper wherein lies the said emperor Romanus... And in this church was another big tomb of jasper in which lay another emperor. Also in this church was the other arm of St. Jogn the Baptist... Ruy Gonzàlez de Clavijo, Embajada a Tamorlan, pp. 37 f., transl. Mango, C., The Art of the Byzantine Empire 312 1453. Sources and Documents (London 2 1986), σελ. 217. Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 9/9