ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΑ ΚΟΤΖΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΑ ΚΟΤΖΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Θ ΜΟΝΟΜΑΧΟΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ 11ου ΑΙΩΝΑ Μεταπτυχιακή εργασία Επόπτρια καθηγήτρια: Μαρία Αυγερινού - Τζιώγα Θεσσαλονίκη 2014

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΑ ΚΟΤΖΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Θ ΜΟΝΟΜΑΧΟΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ 11ου ΑΙΩΝΑ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: ΜΑΡΙΑ ΑΥΓΕΡΙΝΟΥ-ΤΖΙΩΓΑ ΣΟΦΙΑ ΚΟΤΖΑΜΠΑΣΗ ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΣΣΗΣ 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..... 4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ.... 14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...15 1. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Θ ΜΟΝΟΜΑΧΟΥ... 17 1.1 Η κατάσταση της μακεδονικής δυναστείας... 17 1.2 Η εμφάνιση του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου στο προσκήνιο...21 1.3 Η άνοδος του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου στον αυτοκρατορικό θρόνο.27 1.4 Η εξωτερική μορφή του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου 31 2. Η ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Θ ΜΟΝΟΜΑΧΟΥ 33 2.1 Η εσωτερική πολιτική του Κωνσταντίνου Θ.....33 2.2 Η εξωτερική πολιτική του Κωνσταντίνου Θ.. 47 2.3 Η στάση του Γεώργιου Μανιάκη 60 2.4 Η επανάσταση του Λέοντα Τορνικίου 66 2.5 Η συνωμοσία κατά του βασιλιά..72 2.6 Η αρρώστια και ο θάνατος του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου. 75 3. Η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Θ ΜΟΝΟΜΑΧΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΟΥΣ.. 79 3.1 Η παρουσίαση του Κωνσταντίνου από τον Μιχαήλ Ψελλό...81 3.2 Η παρουσίαση του Κωνσταντίνου από τον Μιχαήλ Ατταλειάτη...87 3.3 Η παρουσίαση του Κωνσταντίνου από τον Ιωάννη Σκυλίτζη...89 3.4 Η παρουσίαση του Κωνσταντίνου από τον Ιωάννη Ζωναρά..91 3.5 Η παρουσίαση του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου από τους ιστορικούς του 11 ου αιώνα..93 3.6 Η παρουσίαση του Κωνσταντίνου από τους νεότερους μελετητές....96 4. ΕΠΙΛΟΓΟΣ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ....102 3

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΠΗΓΕΣ Ατταλειάτης Μιχαήλ, Ιστορία : Michaelis Attaliatae Historia, έκδ. Eudoxos Th. Tsolakis, Academia Atheniensis, Institutum Litterarum Graecarum et Latinarum Studiis Destinatum, [CFHB, 50], Athenis 2011. Γλυκάς Mιχαήλ, Βίβλος Χρονική: Michaelis Glycas, Annales, έκδ. Ι. Bekker, [CSHB, 24], Bonn 1836. Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, Συγγραφή: Eustazio di Tessalonica, La espugnazione di Tessalonica, έκδ. St. Kyriakidis, Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici, Testi e Monumenti, Palermo 1961. Ζωναράς Ιωάννης, Επιτομή Ιστοριών: Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum, Libri XIII- XVIII, έκδ. Th. Büttner-Wobst, [CSHB], Bonnae 1897. Θεοφάνης, Συνεχιστές: Τheophanes Continuatus, έκδ. Ι. Bekker, Bonn 1838. Κεκαυμένος, Στρατηγικόν: Cecaumeni Strategicon et incerti scriptoris, De officiis regiis libellus, έκδ. B. Wassiliewsky-V. Jernstedt, Amsterdam 1965. Μανασσής Κωνσταντίνος, Σύνοψις Χρονική: Constantini Manassis Breviarium Chronicum, έκδ. Od. Lampsides, Institutum Graecoromanae Antiquitatis auctoribus edendis destinatum Academiae Atheniensis, [CFHB, 36], τομ. 1-2, Athens 1996. 4

Σκυλίτζης Ιωάννης, Σύνοψις Ιστοριών: Ιoannes Scylitzae Synopsis historiarum, έκδ. Ι. Thurn, [CFHB, 5], Berlin 1973. Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία: Ioannes Skylitzes Continuatus, έκδ. Ευδ. Θ. Τσολάκη, Η συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννη Σκυλίτση, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1968. Ψελλός Μιχαήλ, Ιστορικοί Λόγοι: Μιχαήλ Ψελλού, Ιστορικοί λόγοι, επιστολαί, και άλλα ανέκδοτα, [Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη 5], Παρίσι 1876. Ψελλός Μιχαήλ, Λόγοι, Michaelis Pselli Orationes forenses et acta, έκδ. G.T. Dennis, [Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana], Stutgardiae 1994. Ψελλός Μιχαήλ, Πανηγυρικοί, Michaelis Pselli Orationes panegyricae, έκδ. G.T. Dennis, [Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana], Stutgardiae 1994. Ψελλός Μιχαήλ, Ποιήματα: Michaellis Pselli Poemata, έκδ. L.G. Westerink, [Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana], Stutgardiae 1992. Ψελλός Μιχαήλ, Χρονογραφία: Michel Psellos Chronographie, ou histoire d un siècle de Byzance (976-1077), έκδ. E. Renauld, τομ.1-2, Paris 1967. 5

Β. ΑΛΛΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ανθούλλης, Απώλειες: Ανθούλλης, Δ., «Οι απώλειες της περιόδου 1025-1071», στο: Ιστορία των Ελλήνων 6, Βυζαντινός Ελληνισμός: Μεσοβυζαντινοί χρόνοι, Αθήνα, 1980, 467-482. Angold, Βυζαντινή Αυτοκρατορία: Angold, M., Η Βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204. Μία πολιτική ιστορία, Αθήνα 1997. Angold, Church and Society: Angold, M., Church and Society in Byzantium under the Comneni, 1081-1261, Cambridge 1995. Angold, The Byzantine Empire: Angold, M., The Byzantine Empire 1025-1204, A Political History, Λονδίνο-Νέα Υόρκη 1984. Bartikian, Θέμα Ιβηρίας: Bartikian, H., «Θέμα Ιβηρίας», Βυζαντινά 13 (1985) 467-477. Beck, Η Βυζαντινή Χιλιετία: Beck, H.-G., Η Βυζαντινή Χιλιετία, Αθήνα 1992. Bees, Basileios des Mazedoniers: Bees, Ν. Α., «Eine unbeachtete Quelle über die Abstammung des Kaisers Basileios Ι., des Mazedoniers», Byzantinisch Neugriechische Jahrbücher 4 (1923) 76. Benedikz, Varangian regiment: Benedikz, B.S., «The evolution of the Varangian regiment in the Byzantine army», BZ 62 (1969) 20-24. Caughey, The arthritis of Constantine ΙΧ: Caughey, D., «The arthritis of Constantine ΙΧ», Annals of the Rheumatic Diseases 33 (1974) 77-80. 6

Cheynet, La politique militaire: Cheynet, J.-Cl., «La politique militaire de Basile II à Alexis Comnène», Zbornik Radova Vizantoloskog Instituta 29 (1991) 61-74. Cheynet, Pouvoir et contestations: Cheynet, J.-C., Pouvoir et contestations à Byzance (963-1210), [Byzantina Sorbonensia 9] Paris 1996. Γλύκατζη-Αρβελέρ, Ιδεολογία: Γλύκατζη-Αρβελέρ, Ε., Η πολιτική Ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Αθήνα 1992. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Οργανωτικά μέτρα: Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Μ., Οργανωτικά μέτρα του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου. Το πρόβλημα του στρατού της Ιβηρίας, Αθήνα 1993. Dagron, Αστική οικονομία: Dagron, G., «Η αστική οικονομία από τον 7ο έως τον 12ο αιώνα», Οικονομική ιστορία του Βυζαντίου από τον 7ο έως τον 15ο αιώνα 2 (2006) 43-140. Garland, Βυζαντινές αυτοκράτειρες: Garland, L., Βυζαντινές αυτοκράτειρες - Γυναίκες και εξουσία στο Βυζάντιο 527-1204 μ.χ., Αθήνα 2000. Haupt, Excerpta ex Timothei Gazae: Haupt, M., «Excerpta ex Timothei Gazaei libris de animalibus», Hermes 3 (1869) 5-30. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία: Hunger, H., Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τομ. 1-3, Αθήνα 2009. JGR: Ζέπος Ι. Δ.- Ζέπος Π., Jus graecoromanorum, τομ. 1-8, Scientia 1962. 7

Καραγιαννόπουλος, Το βυζαντινό κράτος: Καραγιαννόπουλος, Ι.Ε., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τομ. 1-3, Θεσσαλονίκη 1987. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι: Καρπόζηλος, Α., Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, τομ. 1-3, Αθήνα 2009. Kazhdan Epstein, Αλλαγές: Kazhdan A.P.,-Epstein A.W., Αλλαγές στον Βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11 ο και 12 ο αιώνα, Αθήνα 1997. Kazhdan- Ronchey, L' aristocrazia bizantina: Kazhdan, A.P.,-Ronchey, S. L'aristocrazia bizantina dal principio dell'xi alla fine del XII secolo, Palermo 1997. Krumbacher, Ιστορία: Krumbacher, K., Ιστορία της Βυζαντινής λογοτεχνίας, τομ. 1-3, Αθήνα 1974. Kyriakis, Eleventh Century Constantinople: Kyriakis M. J., «Student Life in Eleventh Century Constantinople», Βυζαντινά 1, (1975) 375-388. Λαΐου, Επισκόπηση: Λαΐου, Α.Ε., «Επισκόπηση της βυζαντινής οικονομίας», Οικονομική ιστορία του Βυζαντίου: Από τον 7ο έως τον 15ο αιώνα, Αθήνα 2006, 369-389. Λάμπρος, Ρωμανός: Λάμπρος, Σπ., «Ἦτο ὁ Ρωμανός Βοΐλας γελωτοποιός;», Νέος Ελληνομνήμων 9 (1912) 299-312. Laurent, Byzance: Laurent J., Byzance et les turcs seldjoucides dans l'asie occidentale jusqu' en 1081, Paris 1913. 8

Λεβενιώτης, Η πολιτική κατάρρευση: Λεβενιώτης, Γ., Η πολιτική κατάρρευση του Βυζαντίου στην Ανατολή: το Ανατολικό σύνορο και η κεντρική Μικρά Ασία κατά το Β ήμισυ του 11 ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 2007. Lemerle, Cinq Etudes: Lemerle, P., Cinq Etudes sur le XI siècle byzantin, Paris 1977. Lemerle, Le Gouvernement: Lemerle P., «Le Gouvernement des philosophes: l enseignement, les ecoles, la culture», Cinq Etudes sur le XI siècle byzantin (1977) 193-248. Ljubarskij, Ψελλός: Ljubarskij, J.N., Η προσωπικότητα και το έργο του Μιχαήλ Ψελλού, Αθήνα 2004. Mango, Βυζάντιο: Mango, C., Βυζάντιο, Η Αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, Αθήνα 1990. Μωυσείδου, ελληνισμός: Μωυσείδου, Γ. «Ο ελληνισμός κατά την Υστεροβυζαντινή περίοδο (1204-1461, 1479)» στο: Ιστορία των Ελλήνων 7, Βυζαντινός Ελληνισμός: Υστεροβυζαντινή περίοδος, Αθήνα 1980, 368-415. Νικολάου-Χρήστου, Οι αντιλήψεις των Βυζαντινών: Νικολάου, Κ.- Χρήστου Ε., «Οι αντιλήψεις των Βυζαντινών για την άσκηση της εξουσίας από γυναίκες (780-1056)», Βυζαντινά Σύμμεικτα 13 (1999) 49-67. ODB: Kazhdan A., The Oxford Dictionary of Byzantium, τ. 1-3, New York Oxford 1991. Οικονομίδης, Η ενοποίηση: Οικονομίδης, Ν., «Η ενοποίηση του Ευρασιατικού χώρου (945-1071), Η παρακμή (1025-1071)», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους 7 (2000) 98-151. 9

Ostrogorsky, Ιστορία: Ostrogorsky G., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τομ. 1-3, Αθήνα 1979. Παπαγιάννη, Βυζαντινή νομοθεσία: Παπαγιάννη, E., «Βυζαντινή νομοθεσία και οικονομική δραστηριότητα κατά κοινωνικές τάξεις», Οικονομική ιστορία του Βυζαντίου από τον 7ο έως τον 15ο αιώνα 3 (2006) 283-296. Παπαδημητρίου, Νοσήματα: Παπαδημητρίου, N. Δ., Νοσήματα και Ατυχήματα στις αυτοκρατορικές οικογένειες του Βυζαντίου, Αθήνα 1996. Σαββίδης, Σελτζούκοι Τούρκοι: Σαββίδης, Α., Το Βυζάντιο και οι Σελτζούκοι Τούρκοι τον ενδέκατο αιώνα, Αθήνα 1988. Σαββίδης, Οι Τούρκοι: Σαββίδης, Α., Οι Τούρκοι και το Βυζάντιο, Αθήνα 1996. Savvides, Romanus Boilas: Savvides, A. G. C., «Romanus Boilas: Court Jester and Throne Counterclaimant in the mid-eleventh Century», Byzantinoslavica 56 (1995) 159-164. Σάθας, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη: Σάθας, Κ., Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη ή Συλλογή Ανέκδοτων μνημείων της Ελληνικής Ιστορίας, τομ. 1-7, Αθήνα 1972. Seibt, Armenica themata: Seibt, W., «Armenika themata als terminus technicus der byzantinischen Verwaltungsgeschichte des 11. Jahrhunderts», Byzantinoslavica 54 (1993) 134-141. 10

Στρατάκος-Βλαστός, Η θανατηφόρα πλευρίτιδα: Στρατάκος, Γ.- Βλαστός, Φ., «Η θανατηφόρα πλευρίτιδα του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Θ του Μονομάχου. Μια Ιατροϊστορική Αναφορά», Πνεύμων 1 (2000) 84-88. Συκουτρής, Ψελλός: Συκουτρής, Ι., «Σχετικά με το ιστοριογραφικό έργο του Ψελλού», Αντί 560 (1994) 68-71. Talbot- Rice, Ο βίος των βυζαντινών: Talbot-Rice, Τ., Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των βυζαντινών, Αθήνα 1997. Toumanoff, Armenia and Georgia: Toumanoff, C., «Armenia and Georgia», The Cambridge Medieval History 4 (2004) 593-637. Τρωιανός, Νεαρά Κωνσταντίνου: Τρωιανός, Σ., «Ἡ Νεαρά Κωνσταντίνου τοῦ Μονομάχου ἐπί τῇ ἀναδείξει καί προβολῇ τοῦ διδασκάλου τῶν νόμων», Βυζαντινά Σύμμεικτα 22 (2012) 243-263. Τσάμπη, Η Παιδεία: Τσάμπη, Γ., Η Παιδεία στο Χριστιανικό Βυζάντιο, Αθήνα 1999. Τσαντήλας, Ιωάννης Μαυρόπους: Γ. Τσαντήλας, «Ο Ιωάννης Μαυρόπους και η απεικόνιση των αυτοκρατόρων στο ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στο Σωσθένιο τον 11 ο αιώνα», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας 26 (2005) 327-338. Τσουγκαράκης, Η αυτοκρατορία σε κρίση: Τσουγκαράκης, Δ., «Η αυτοκρατορία σε κρίση και η οπτική των συγχρόνων: μια ανάγνωση των μαρτυριών», στο: The Empire in Crisis (?) Byzantium in the 11 th century (1025-1081), International Symposium 11, Athens 2003, 275-290. 11

Τσουγκαράκης, Κεκαυμένος: Τσουγκαράκης, Δ., Κεκαυμένος, Στρατηγικόν, Αθήνα 1996. Wolska-Conus, Les écoles de Psellos: Wolska-Conus,W., «Les écoles de Psellos et de Xiphilin sous Constantin IX Monomaque», Travaux et Mémoires 6 (1976) 223-243. Wolska-Conus, L École de droit: Wolska-Conus, W., «L École de droit et l enseignement du droit à Byzance au XIe siècle : Xiphilin et Psellos», Travaux et Mémoires 7 (1979) 13-97. Vryonis, Eustathius Boilas: Vryonis, Sp., «The Will of a Provincial Magnate, Eustathius Boilas (1059)» Dumbarton Oaks Papers 11 (1957) 263-277. Vryonis, The Eleventh Century: Vryonis, Sp., «The Eleventh Century: Was there a crisis in the Empire? The decline of quality and quantity in the Byzantine armed forces» στο: The Empire in Crisis (?) Byzantium in the 11 th century (1025-1081, International Symposium 11, Athens, 2003, 17-43. Χονδρίδου, Η επιβουλή: Χονδρίδου, Σ. Δ., «Η «επιβουλή» του Ρωμανού Βοΐλα. Μία μορφή πρόληψης συνωμοσίας στα μέσα του 11ου αιώνα» Βυζαντινά Σύμμεικτα 14 (2001) 49-56. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος: Χονδρίδου, Σ. Δ., Ο Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος και η Εποχή του, Θεσσαλονίκη 2002. Χονδρίδου, Τεχνική Εκπαίδευση: Χονδρίδου, Σ. Δ., «Σημείωμα για την Τεχνική Εκπαίδευση στο Βυζάντιο τον 11 ο αιώνα», Βυζαντινά Σύμμεικτα 13 (1999) 157-247. 12

Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία: Χριστοφιλοπούλου Αικ., Βυζαντινή Ιστορία, τ. 1, 2.1, 2.2, Θεσσαλονίκη 1993. Χριστοφιλοπούλου, Πολιτειακά όργανα: Χριστοφιλοπούλου, Αικ., «Πολιτειακά όργανα και κράτος δικαίου στη Βυζαντινή αυτοκρατορία» στο: Αφιέρωμα στον Νίκο Σβορώνο Ι, Ρέθυμνο 1986, 185-210. 13

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΒNJ: Byzantinisch -Neugriechische Jahrbücher ΒΣ: Βυζαντινά Σύμμεικτα BS: Byzantina Sorbonensia BSl: Byzantinoslavica BZ: Byzantinische Zeitschrift CFHB: Corpus Fontium Historiae Byzantinae CSHB: Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae DOP: Dumbarton Oaks Papers JGR: Jus Graecoromanum ΝΕ: Νέος Ελληνομνήμων ΖRVI: Zbornik Radova Vizantološkog Instituta 14

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Κωνσταντίνος Θ διετέλεσε αυτοκράτορας του Βυζαντίου από τις 11 Ιουνίου 1042 έως τις 11 Ιανουαρίου 1055 και έμεινε γνωστός ως Κωνσταντίνος ο Μονομάχος. Ήταν επίγονος του Βασιλείου Β και έγινε δέκτης πολλών και οξύτατων κριτικών. Οι σύγχρονοι αλλά και μεταγενέστεροι βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι τον παρουσίασαν με ιδιαίτερα καυστικό τρόπο επιρρίπτοντάς του μεγάλες ευθύνες τόσο για τα προβλήματα της εποχής του όσο και για τα δεινά που υπέστη η αυτοκρατορία μετά το θάνατό του. Οι αιτιάσεις εναντίον του ήταν ποικίλες και άγγιζαν κάθε πλευρά της πολιτικής του τακτικής. Κατηγορήθηκε κατά βάση για άσκοπες και μεγάλες δαπάνες που επιβάρυναν την οικονομική κατάσταση του κράτους και δημιούργησαν περαιτέρω προβλήματα. Επιπλέον αποδοκιμάστηκε για την αυστηρή δημοσιονομική πολιτική που υιοθέτησε κατά τα τελευταία έτη της βασιλείας του, για τις στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις του, τον εκχρηματισμό των στρατευμάτων, αλλά και τη διάλυση του θεματικού στρατού των συνόρων. Κάποιοι μελετητές δε διστάζουν να του αποδώσουν έντονα αρνητικούς χαρακτηρισμούς και να τον κατηγορήσουν ευθαρσώς. Συνεπώς πρόκειται για μια προσωπικότητα, η οποία προκάλεσε πολλές συζητήσεις, πυροδότησε έντονες διαφωνίες και απασχόλησε ποικιλοτρόπως τους ιστορικούς. Στη συγκεκριμένη εργασία μελετάται η εικόνα του Κωνσταντίνου Θ μέσω της διερεύνησης των πηγών, που αναφέρονται σε αυτόν. Παρουσιάζονται οι απόψεις ιστορικών, όπως ο Μιχαήλ Ψελλός, Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιωάννης Σκυλίτζης και Ιωάννης Ζωναράς. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την έρευνά μας έχει το γεγονός πως υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις, προσωπικές συμπάθειες ή εμπάθειες και ταυτόχρονα αξιόπιστα έργα. Η Χρονογραφία του Μιχαήλ Ψελλού εμπεριέχει αρκετά αξιόλογα στοιχεία για την προσωπικότητα του Κωνσταντίνου, ενώ παράλληλα παρατηρεί κανείς στοιχεία εμπάθειας, υποκειμενικότητας και διάθεσης για κολακεία. Από την άλλη, ο Μιχαήλ Ατταλειάτης δείχνει να τον αντιμετωπίζει με συμπάθεια, αν και δεν είχε ευεργετηθεί από αυτόν όπως ο Ψελλός. Βέβαια εξίσου μεγάλη σημασία έχουν και οι θέσεις των νεότερων μελετητών, καθώς 15

προσεγγίζουν τον Κωνσταντίνο και τις ενέργειές του με μια μεγάλη χρονική απόσταση. Πιο αναλυτικά, στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας γίνεται μια πρώτη παρουσίαση του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου, με συγκεκριμένες αναφορές στην κατάσταση της μακεδονικής δυναστείας πριν από την εμφάνισή του, καθώς και στις συνθήκες επιστροφής του από την εξορία μέχρι την ανάληψη του αυτοκρατορικού θρόνου. Στο δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας, κρίνεται η σταδιοδρομία του Κωνσταντίνου Θ στον αυτοκρατορικό θρόνο και συγκεκριμένα η άσκηση της πολιτικής εξουσίας, αλλά και η στρατιωτική και οικονομική τακτική που υιοθέτησε. Παράλληλα αναφέρονται οι περιπτώσεις των συνωμοσιών και των επαναστάσεων, τις οποίες κλήθηκε να περιστείλει. Έτσι σκιαγραφείται ο χαρακτήρας, η συμπεριφορά και ο τρόπος αντίδρασης του αυτοκράτορα. Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο παρουσιάζονται ακόμη και πληροφορίες ή φήμες για την προσωπική ζωή του Κωνσταντίνου, οι οποίες είχαν αντίκτυπο και στην αυτοκρατορική του εξουσία, από τη στιγμή που ανέλαβε τα ηνία του κράτους μέχρι και το θάνατό του. Στο τελευταίο κεφάλαιο επιχειρείται μια σύντομη παρουσίαση των ιστοριογραφικών αναφορών που διαμορφώνουν την εικόνα του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου, τόσο των παλαιότερων όσο και των νεότερων. Οι συγκεκριμένες αναφορές αξιοποιήθηκαν ως πρωτογενές υλικό για την εκπόνηση της συγκεκριμένης εργασίας, παράλληλα με τη χρήση της δευτερογενούς βιβλιογραφίας. 16

1. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Θ ΜΟΝΟΜΑΧΟΥ 1.1. Η κατάσταση της μακεδονικής δυναστείας Η βυζαντινή αυτοκρατορία γνώρισε μια εποχή ιδιαίτερης ακμής και ανάπτυξης κατά την περίοδο της Μακεδονικής δυναστείας με χαρακτηριστικές ωστόσο αλλαγές στην πολιτική τακτική της αυλής και έμφαση στην εξουσία του αυτοκράτορα 1. Από το 867 έως το 1056 τα ηνία της εξουσίας κρατούσαν άλλοτε με επιτυχία και άλλοτε με προβλήματα οι αυτοκράτορες της εν λόγω δυναστείας. Επρόκειτο για μια εποχή μεταρρυθμίσεων, αλλαγών, επεκτατικών πολέμων και εσωτερικών αναδιοργανώσεων όχι μόνο λόγω των συνθηκών ή των αναγκών, αλλά και λόγω της επιθυμίας του εκάστοτε αυτοκράτορα να αφήσει την προσωπική του σφραγίδα στην ιστορία της αυτοκρατορίας. Η συγκεκριμένη δυναστεία πήρε την ονομασία της από το γενάρχη της, τον Βασίλειο Α, ο οποίος είχε καταγωγή από το θέμα της Μακεδονίας 2 και βασίλευσε από το 867 έως το 886. Η εποχή της Μακεδονικής δυναστείας (867-1056) χωρίζεται σε δύο χρονικές περιόδους. Η πρώτη διαρκεί από το 867, όταν ιδρύθηκε η δυναστεία από τον Βασίλειο τον Α τον Μακεδόνα, έως το 1025, όταν πέθανε ο Βασίλειος Β, γνωστός για την επεκτατική πολιτική του και την ενεργή προώθηση της αυτοκρατορικής ιδεολογίας. Η δεύτερη περίοδος είναι συντομότερη, καθώς διαρκεί από το 1025 έως το 1056, χρονολογία θανάτου της Θεοδώρας, η οποία ήταν η τελευταία αυτοκράτειρα της Μακεδονικής Δυναστείας που ανέβηκε στο θρόνο 3. Αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι πως η εικόνα της βυζαντινής αυτοκρατορίας και οι μηχανισμοί της μεταβάλλονται ακόμη και κατά τη διάρκεια της άσκησης εξουσίας από τους αυτοκράτορες της Μακεδονικής δυναστείας. 1 Kazhdan-Epstein, Αλλαγές, 57-58. 2 Bees, Basileios des Mazedoniers, 76: «πατρίδα μὲν ἔσχεν τὴν Χαριούπολιν, πόλιν οὔσαν Μακεδονίας». 3 Για τη δραστηριότητα του Βυζαντίου στον εξωτερικό τομέα βλ. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό κράτος, 2, 482, -Λαΐου, Επισκόπηση, 364-368. 17

Διαπιστώνεται με βάση τις πηγές και τις μαρτυρίες πως η μεθοδευμένη, στρατιωτική και άκρως επεκτατική πολιτική των αυτοκρατόρων του 10 ου αιώνα Λακαπηνός, Φωκάς, Τσιμισκής- μετριάζεται και τη θέση της παίρνει μια τακτική που εστιάζει στην αποφυγή προβλημάτων. Βέβαια, παρά τη χαλαρή και ρέπουσα στη διασκέδαση διάθεση των μετέπειτα αυτοκρατόρων παρουσιάζεται άνθηση στον τομέα του πολιτισμού, καθώς υψηλές προσωπικότητες και λαμπρά πνεύματα της εποχής στελεχώνουν το παλάτι 4. Είναι πάντως αναμφισβήτητο πως κατά την περίοδο της Μακεδονικής δυναστείας το Βυζάντιο μετατρέπεται σε ένα κράτος με ισχυρή συγκεντρωτική δύναμη, αυστηρές και απόλυτες δομές. Η ίδια η ιεραρχία του και ο τρόπος διακυβέρνησης έχει ένα χαρακτήρα αυστηρό και όλοι οι τομείς λειτουργούν υπό μία αρχή τόσο σε θέματα εξωτερικής πολιτικής όσο και σε θέματα εσωτερικής οργάνωσης. Η εξωτερική πολιτική του Βυζαντίου κατά τη συγκεκριμένη περίοδο χαρακτηρίζεται από τις προσπάθειες των αυτοκρατόρων να αντιμετωπίσουν επιτυχώς τις αραβικές επιδρομές. Επιπλέον, έπρεπε να αντιμετωπίσουν και την επικίνδυνη κατάσταση που δημιουργούσαν οι επιθέσεις των Βουλγάρων, ενώ στα πλαίσια της ενίσχυσης της βυζαντινής δύναμης προχώρησαν σε συμμαχία με τους Ρώσους. Κατά συνέπεια, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία επί Μακεδόνων δεν είναι απλώς ένα υπολογίσιμο και δυνατό κράτος, αλλά έχει μεγαλώσει και εδαφικά σε σύγκριση με το παρελθόν 5. Στον εσωτερικό διοικητικό μηχανισμό γίνεται αναδιοργάνωση και υιοθετούνται πιο αυστηρές πρακτικές. Οι δημοσιονομικής φύσεως αλλαγές έχουν ως στόχο τη βελτίωση της θέσης των αδυνάτων και υπάρχει μια τάση για πιο δίκαιη νομοθεσία και πιο ορθολογική άσκηση της εξουσίας. Ταυτόχρονα υπάρχουν και άλλες αξιόλογες παράμετροι, όπως η βελτίωση της οικονομικής κατάστασης, η εδαφική και πληθυσμιακή επέκταση των πόλεων, καθώς και η συνακόλουθη ανάπτυξη των εμπορικών σχέσεων 6. Το τελευταίο, συνίστατο στην επανάκτηση και μάλιστα σε έντονο βαθμό των 4 Beck, Η Βυζαντινή Χιλιετία, 408-412. 5 Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό κράτος, 2, 482, -Λαΐου, Επισκόπηση, 364-368. 6 Lemerle, Cinq Etudes, 287-293. 18

θαλάσσιων επικοινωνιών από το Βυζάντιο, κυρίως μετά την ανάκτηση της Κρήτης από τους Άραβες το 961 7. Όσον αφορά στις οικονομικές δραστηριότητες, βασική πηγή εσόδων για το κράτος είναι οι φόροι, που επιβάλλονται κατά βάση στους αγρότες. Βέβαια πρέπει να σημειωθεί πως το κράτος και η Εκκλησία φροντίζουν από κοινού για την περιφρούρηση των δικαιωμάτων όλων των ελεύθερων καλλιεργητών, αλλά και για τον περιορισμό της μεγάλης ιδιοκτησίας 8. Χαρακτηριστική είναι η ποικιλότροπη ενίσχυση του αγροτικού πληθυσμού 9, καθώς γίνεται μια αξιόλογη προσπάθεια να περιοριστεί η δύναμη των «δυνατών». Μάλιστα κατά την περίοδο αυτή η Εκκλησία και οι αυτοκρατορικές οικογένειες, που ήλεγχαν μεγάλες εκτάσεις γης, χάνουν την επιρροή και την εξουσία τους, καθώς ο αυτοκράτορας ορίζει νέα μέτρα, σύμφωνα με τα οποία δεσμεύει τη δύναμή τους και περιορίζει την επεκτατική τους τάση. Ένα τέτοιο μέτρο είναι η αρχή της προτίμησης 10. Όλα τα παραπάνω δρομολογούνται τόσο στα πλαίσια νέων οικονομικών μέτρων όσο και στα πλαίσια νομοθετικών αλλαγών. Πιο συγκεκριμένα, βελτιώθηκε η θέση των αγροτών με την έκδοση των «Νεαρών» (922-1002) και τη συνέχιση της εφαρμογής τους ακόμη και την εποχή της Μακεδονικής δυναστείας, μέσω των οποίων περιφρουρούνταν τα συμφέροντα των μικρών και μεσαίων καλλιεργητών. Συνεπώς, μέσα από μια σειρά νέων νόμων και αναθεωρήσεων οι αυτοκράτορες της Μακεδονικής δυναστείας αποδεικνύουν όχι μόνο την ικανότητά τους σε θέματα διοικητικά, αλλά και την ικανότητά τους να αφουγκράζονται το κοινό αίσθημα και να προσαρμόζονται στις εκάστοτε περιστάσεις. Βέβαια, όπως είναι φυσικό, η υιοθέτηση συγκεκριμένων τακτικών δεν ήταν εύκολη και δε συνοδευόταν πάντα από επιτυχία. Συχνά παρατηρούνταν αδυναμίες και ασυνέπειες στην εφαρμογή των μέτρων και αυτός που υφίστατο τις ζημίες και τις επιπτώσεις ήταν ο λαός και πιο συγκεκριμένα ο αγροτικός πληθυσμός, καθώς 7 Λαΐου, Επισκόπηση, 361-389. 8 Για τη δραστηριότητα του Βυζαντίου στον εσωτερικό τομέα βλ. Ostrogorsky, Ιστορία, 2, 204-206. 9 Λαΐου, Επισκόπηση, 361-389. 10 Ostrogorsky, Ιστορία, 2, 204-206. 19

αποτελούσε το υποχείριο της μεγάλης εγγείου ιδιοκτησίας. Όλες οι αυτοκρατορικές οικογένειες λογοδοτούν στον αυτοκράτορα, τον υπηρετούν και του αναγνωρίζουν την απόλυτη εξουσία, ενώ στο πεδίο της μάχης οι στρατηγοί οι οποίοι είναι γόνοι αυτών των οικογενειών ευθύνονται για τις νίκες και αποκομίζουν μεγάλο κομμάτι του επαίνου. Ταυτόχρονα, όλοι οι έχοντες αξιώματα είτε στη διοίκηση είτε στο στρατό δηλώνουν πίστη στον αυτοκράτορα, τον αρχηγό του κράτους 11. Αυτό γίνεται φανερό ακόμη και σε περιόδους εξεγέρσεων, κατά τις οποίες στέκονται δίπλα στον αυτοκράτορα και τον στηρίζουν, χωρίς να εποφθαλμιούν τη θέση του ή να σχεδιάζουν ανεξάρτητη ηγεμονία. Κατά την περίοδο της Μακεδονικής δυναστείας η πνευματική ανάταση και αναγέννηση έδωσε νέα πνοή στον πνευματικό τομέα, όχι μόνο μέσω της υπεράσπισης της δικαιοσύνης, αλλά και μέσω καινοτόμων θεσμών για τη φορολογία και τις συναλλαγές 12. Όπως είναι φυσικό αυτές οι συνθήκες ευνοούν την ανάπτυξη και άνοδο του πνευματικού επιπέδου επιβεβαιώνοντας πως η περίοδος της Μακεδονικής δυναστείας ήταν περίοδος ακμής για το Βυζάντιο και γενικότερης ευμάρειας σε πολλά επίπεδα 13. 11 Ostrogorsky, Ιστορία, 2, 204-206. 12 Ostrogorsky, Ιστορία, 2, 204-206. 13 Ostrogorsky, Ιστορία, 2, 204-206. 20

1.2. Η εμφάνιση του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου στο προσκήνιο Η βυζαντινή αυτοκρατορία από τα μέσα του 10 ου ως τα μέσα του 11 ου αιώνα διανύει μια περίοδο ακμής, ανάπτυξης και γενικότερης ευημερίας, η οποία οφείλεται κατά βάση στις εδαφικές επεκτάσεις και στις επιτυχίες στο πεδίο της μάχης. Σε συνδυασμό με την εσωτερική αναδιοργάνωση αυτές οι στρατιωτικές επιτυχίες βοηθούν το Βυζάντιο να αποκτήσει τα πρωτεία ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις της εποχής. Μέσα σε αυτό το κλίμα εμφανίζεται ο Κωνσταντίνος Θ ο Μονομάχος. Είναι εξαιρετικά σημαντικό να προσεγγιστεί η προσωπικότητά του και να ερμηνευτούν οι κινήσεις του πολύπλευρα και με βάση το κλίμα της εποχής. Επίσης, πρέπει να ληφθεί υπόψη πως ήταν ένας αυτοκράτορας που όχι μόνο επηρεάστηκε από τις συνθήκες, αλλά καθόρισε και ο ίδιος τη διαμόρφωση συγκεκριμένων καταστάσεων. Αυτό οφείλει κάθε μελετητής να μην το λησμονεί 14. Μάλιστα η σύντομη διάρκεια της βασιλείας του 15 δε στάθηκε εμπόδιο στη δυναμική άσκηση εξουσίας σε συγκεκριμένους τομείς και πάνω από όλα στη δημιουργία ποικίλων αντιδράσεων για το άτομό του. Ο μικρότερος αδελφός του Βασιλείου Β ήταν ο Κωνσταντίνος Η, ο οποίος κατά τα πρώτα χρόνια της μακεδονικής δυναστείας άσκησε την εξουσία μαζί με τον αδερφό του. Ο Κωνσταντίνος Η είχε τρεις κόρες, εκ των οποίων η μεγαλύτερη, η Ευδοκία, ασθένησε από τον ιό της ευλογιάς και ήταν μοναχή. Η δεύτερη κόρη του, η Ζωή, παντρεύτηκε με τον έπαρχο της Κωνσταντινούπολης, Ρωμανό Αργυρό, σύμφωνα με την επιθυμία του μεγάλου πλέον σε ηλικία Κωνσταντίνου. Η Ζωή, έγγαμη πλέον, έγινε αυτοκράτειρα σε ηλικία 52 ετών το 1028 16. Ωστόσο, με προτροπή του δεύτερου συζύγου της, του Μιχαήλ Δ του Παφλαγόνα, οργάνωσε σχέδιο, για να δηλητηριάσει τον Ρωμανό. Στο μεταξύ ο Μιχαήλ άφησε την τελευταία του πνοή και η Ζωή, αφού επανήλθε από την εξορία, 14 Γρηγορίου- Ιωαννίδου, Οργανωτικά μέτρα, 33. 15 Σύμφωνα με τον Μ. Ατταλειάτη, ήταν στην εξουσία μόνο δωδεκάμιση έτη: βλ. Ατταλειάτης Μιχαήλ, Ιστορία, 41.7-8: «ἔζησε δ ὁ Μονομάχος ἐν τῇ βασιλείᾳ χρόνους δώδεκα καὶ μῆνας ἑπτά» 16 Για την εμφάνιση του Κωνσταντίνου βλ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος, 35-37. 21

την οποία της είχε επιβάλει ο θετός της υιός, Μιχαήλ Καλαφάτης, ανέλαβε τα ηνία της εξουσίας μαζί με την αδερφή της, Θεοδώρα. Μετά από κάποιους μήνες, το καλοκαίρι του 1042, η Ζωή νυμφεύτηκε τον Κωνσταντίνο Θ 17. Ο Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος από την πλευρά της μητέρας του είχε συγγένεια με την οικογένεια των Τορνικίων, μια οικογένεια με μεγάλη περιουσία στην περιοχή της Αδριανούπολης. Ο πατέρας του, Θεοδόσιος Μονομάχος, κατείχε ανώτερη θέση στο δικαστικό τομέα, όπως και αρκετά από τα μέλη της οικογένειας των Μονομάχων κατά τον 11 ο αιώνα. Μάλιστα ο Μιχαήλ Ατταλειάτης μας πληροφορεί για την καταγωγή και την προέλευση του Κωνσταντίνου Θ, καθώς επισημαίνει ότι η Ζωή και η Θεοδώρα, αφού συμβασίλευσαν για μια χρονική περίοδο, κάλεσαν τον Κωνσταντίνο Θ να επιστρέψει από την εξορία 18, καθώς τον θεωρούσαν: «ἀριστοκρατικόν ἄνδρα καὶ θρέμμα τῆς πόλεως» 19. Επίσης στο έργο του Ατταλειάτη τονίζεται πως η γενιά του Μονομάχου ήταν ευγενική και ο χαρακτηρισμός που τον συνοδεύει είναι: «ἀνήρ πολιτικός καὶ γένους ἐπισήμου» 20. Μέχρι τις αρχές του 11 ου αιώνα δε διαθέτουμε πολλά στοιχεία για την οικογένεια των Μονομάχων και έτσι δεν μπορούμε εύκολα να τοποθετηθούμε για το βαθμό επιρροής τους στα πράγματα της αυτοκρατορίας είτε πολιτικά είτε 17 Γλύκατζη-Αρβελέρ, Ιδεολογία, 174. 18 Την περίοδο αυτή, ο Κωνσταντίνος Θ κρίθηκε ότι είναι επικίνδυνος αντίπαλος για το νέο μονάρχη και ένας πολύ πιθανός διεκδικητής του θρόνου και για το λόγο αυτό εξορίστηκε στη Μυτιλήνη. Υπήρχαν φήμες ότι ο Κωνσταντίνος στόχευε στην κατάκτηση του αυτοκρατορικού θώκου, άποψη την οποία ασπάζονται τόσο ο Σκυλίτζης όσο και ο Ατταλειάτης. Από την άλλη μεριά όμως, όπως ισχυρίζονται ο Ψελλός, ο Ζωναράς και ο Γλυκάς, η εξ αγχιστείας συγγένεια που είχε με το Ρωμανό του έδινε τη δυνατότητα να εισέρχεται με μεγάλη άνεση στα ανάκτορα και να έχει στενή σχέση με τη Ζωή. Οι κρυφές του συναντήσεις γέννησαν τις φήμες για ερωτική σχέση ανάμεσά τους, φήμες που δε διέφυγαν από τον Μιχαήλ και τον Ιωάννη Ορφανοτρόφο, οι οποίοι τον εξόρισαν, γιατί τον θεώρησαν επικίνδυνο ανταγωνιστή. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι πολύ πιθανόν είναι ο Μιχαήλ Δ να ήθελε να απαλλαγεί από τους ανθρώπους του Ρωμανού Γ έπειτα μάλιστα και από τον περίεργο τρόπο με τον οποίο πέθανε και καθιστούσε ύποπτο το νέο μονάρχη βλ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος, 45. 19 Ατταλειάτης Μιχαήλ, Ιστορία, 14.23-24. 20 Χονδρίδου, Κωνσταντίνος, 35-37. 22

κοινωνικά 21. Παρά το γεγονός του θανάτου της Ζωής το 1050, ο Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος κυβέρνησε από το 1042 μέχρι το 1055 νόμιμα 22 και ήταν ο μοναδικός από τα μέλη της οικογένειας του, που μπόρεσε να επιβιώσει μέσα στα ανάκτορα παρά το αρνητικό προς αυτόν κλίμα. Ταυτόχρονα τον βοήθησαν ιδιαιτέρως τα φυσικά προτερήματά του, καθώς ήταν ένας άνθρωπος με γοητεία και είχε λεπτούς τρόπους. Ήταν διακριτικός και εκλεπτυσμένος, ενώ αυτό που ήθελε περισσότερο ήταν να βασιλεύσει ειρηνικά. Μάλιστα άνθρωποι από τον κύκλο του Βασιλείου Β και του Κωνσταντίνου Η τον κρατούσαν σε απόσταση από οποιοδήποτε υψηλό αξίωμα, κάτι που επιβεβαιώνεται και από το ότι δεν απέκτησε κάποιον τίτλο, παρά τους γάμους που συνήψε. Βέβαια σε καμία περίπτωση οι εν λόγω άνθρωποι δεν τον απείλησαν ούτε τον έβλαψαν 23. Σύμφωνα με το έργο του Ψελλού 24, ο Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος ήταν άνθρωπος με αρκετά θετικά χαρακτηριστικά και ισχυρή προσωπικότητα. Δε 21 Για την καταγωγή του Κωνσταντίνου βλ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος, 41-43. 22 Γλύκατζη-Αρβελέρ, Ιδεολογία, 174. 23 Για την καταγωγή του Κωνσταντίνου βλ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος, 41-43. 24 Ο Μιχαήλ Ψελλός, κατά κόσμο Κωνσταντίνος, μία από τις πλέον αξιόλογες πνευματικές προσωπικότητες της εποχής του, γεννήθηκε το 1018 σε κάποιο δυτικό προάστιο της Κωνσταντινούπολης, κοντά στη Μονή της Ναρσού και καταγόταν από οικογένεια που ανήκε στη μεσαία τάξη. Υποδειγματικός και φιλομαθής μαθητής, καταφέρνει να αποκτήσει ευρύτατες εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, να διατελέσει δικηγόρος, δικαστής και αυτοκρατορικός γραμματέας, ενώ επί αυτοκρατορίας Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου διορίζεται καθηγητής της φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, λαμβάνοντας τον τίτλο του «ύπατου των φιλοσόφων», ο οποίος όχι μόνο ικανοποίησε τη φιλοδοξία του, αλλά του εξασφάλισε και οικονομικά οφέλη. Η υψηλή του μόρφωση, σε συνδυασμό με τη δεινή ρητορική του ικανότητα είχαν ως αποτέλεσμα τη σύνθεση ρητορικών, φιλοσοφικών και θεολογικών έργων, καθώς και πλήθους επιστολών, τα οποία αποτελούν παρακαταθήκη για τη σύγχρονη εποχή. Το πιο σημαντικό και ιδιότυπο έργο του είναι «Η Χρονογραφία», έργο το οποίο καταρρίπτει τα μέχρι τότε δεδομένα της βυζαντινής ιστοριογραφίας. Η διάταξη και οργάνωση του υλικού έχει γίνει με βάση τους αυτοκράτορες και όχι τα ιστορικά γεγονότα, όπως προέβλεπε μέχρι τότε η κλασική ιστοριογραφία, ενώ η διήγηση των γεγονότων γίνεται με επίκεντρο τον ίδιο το συγγραφέα. Πέρα από την εξιστόρηση ιστορικών βιογραφιών ανιχνεύεται και η πολιτική προσέγγιση, καθώς ο Ψελλός βρίσκεται σε άμεση προσωπική επαφή με τα δρώμενα και τους πρωταγωνιστές. Βλ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και χρονογράφοι, 3, 60-66. 23

χαρακτηριζόταν από αλαζονεία ή μνησικακία. Δεν ήταν ποτέ εκνευρισμένος, ποτέ υπερβολικός, ποτέ δεν παρουσίαζε τον εαυτό του ανώτερο από τους άλλους ούτε μιλούσε με στόμφο. Ακόμη και αυτούς που τον κατέκριναν ή τον κατηγορούσαν τους προσέγγιζε ήρεμα και φιλικά. Αγκάλιαζε τους πολίτες με αγάπη και κατανόηση και αυτό που έχει βαρύνουσα σημασία είναι πως ήταν ειλικρινής απέναντί τους, δεν υποκρινόταν, δε μηχανευόταν τρόπους, για να τους κερδίσει. Σκοπός του ήταν να τους ευχαριστήσει, γι αυτό και μιλούσε πάντα με γλυκύτητα έχοντας χαρούμενη όψη. Είναι χαρακτηριστικό πως, ακόμη και όταν ένα θέμα ήταν σοβαρό, ο Κωνσταντίνος κατάφερνε να κρύψει την ανησυχία του και να εμφανιστεί χαμογελαστός. Όπως είναι φυσικό, ένας τέτοιος άνθρωπος μόνο με αντίστοιχα χαρούμενους και αισιόδοξους ανθρώπους μπορούσε να συνυπάρξει. Έτσι, το περιβάλλον του αποτελούνταν από άτομα απλά και χαρούμενα 25. Το κομμάτι της μόρφωσης του Κωνσταντίνου Θ, σύμφωνα με όσα μας παραδίδει ο Ψελλός, αποτελεί μειονέκτημα για τον ίδιο ως άτομο, αλλά όχι για το ρόλο του ως αυτοκράτορα. Μπορεί να μην ήταν ιδιαίτερα μορφωμένος, ωστόσο πολύ συχνά απηύθυνε προσκλήσεις σε λογίους της εποχής, οι οποίοι τιμούσαν με την παρουσία τους το παλάτι 26. Μάλιστα κατά τη θητεία του ως αυτοκράτορα ήταν πολλοί οι μορφωμένοι και επιφανείς άνθρωποι από όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας που βρέθηκαν πλάι του και ανέλαβαν καθήκοντα. Γενικότερα ο Κωνσταντίνος, ο οποίος προερχόταν από αριστοκρατική οικογένεια της Πόλης, διακρινόταν για τη φιλομάθειά του, την αγάπη του για τα γράμματα και την παιδεία. Μάλιστα ο ίδιος συνήθιζε να συνθέτει σχέδη 27. Η ενασχόλησή του με τη συγγραφή σχεδών, καταδεικνύει τόσο ότι επρόκειτο για άτομο που είχε πνευματικά ενδιαφέροντα όσο και ότι αυτή ήταν μια συνήθης απασχόληση των ανώτερων κοινωνικά στρωμάτων. 28 25 Ψελλός Μιχαήλ, Χρονογραφία, 6.33. 26 Ψελλός Μιχαήλ, Χρονογραφία 6.34. 27 Ψελλός Μιχαήλ, Ιστορικοί Λόγοι, 361.17-18, - Επιστολή 115: «ἀκούσω δέ σου καὶ λέγοντος, ἀναγιγνωσκομένης μοι πολλάκις τῆς τοῦ σχέδους ἐκδόσεως». 28 Για τη μόρφωση του Κωνσταντίνου βλ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος, 41-42. 24

Αυτό που πρέπει να επισημανθεί είναι πως κατά την περίοδο της διακυβέρνησης του Κωνσταντίνου πολλοί τομείς της πολιτικής, κοινωνικής και πνευματικής ζωής αναπτύχθηκαν. Ήταν εμφανής η καλλιέργεια ενός κλίματος, το οποίο θα επέτρεπε σε άτομα ενίοτε και αξιόλογα- να ανελιχθούν και να υπηρετήσουν την αυτοκρατορία. Αυτή η νοοτροπία εντοπίζεται σε αποσπάσματα λόγων του Μιχαήλ Ψελλού, όπου ο Κωνσταντίνος Μονομάχος εξαίρεται για την απόδοση τιμών και αξιωμάτων στον «ἐξ ἑκάστης ἐπιστήμης ἢ τέχνης ἤ τινος ἄλλης δυνάμεως τὸ ἐξαίρετον ἔχοντα» 29. Ωστόσο, όπως αναφέρεται και παρακάτω, παραμένουν αδιευκρίνιστοι οι λόγοι, για τους οποίους ο Κωνσταντίνος τιμούσε με αξιώματα συγκεκριμένα άτομα. Τέλος, σχετικά με την προσωπική ζωή του Κωνσταντίνου Θ πληροφορούμαστε πως συνήψε συνολικά τρεις γάμους και οι σύζυγοι προέρχονταν από επιφανείς οικογένειες της εποχής εκείνης. Για την πρώτη σύζυγο δεν έχουμε πολλά στοιχεία, παρά μόνο ότι προερχόταν από αριστοκρατική οικογένεια της αυτοκρατορικής αυλής, χωρίς να ξέρουμε λεπτομέρειες για το όνομα του οίκου ή για το γένος 30. Η δεύτερη σύζυγος του Κωνσταντίνου είχε καταγωγή από δύο επιφανείς οικογένειες, την οικογένεια των Σκληρών και την οικογένεια των Αργυρών. Η μητέρα της ήταν η Πουλχερία, αδερφή του Ρωμανού Γ Αργυρού, και ο πατέρας της ήταν ο Βασίλειος Σκληρός. Όπως είναι φυσικό, ο συγκεκριμένος γάμος εξασφάλισε στον Κωνσταντίνο κύρος και ανώτερη κοινωνική θέση. Στις 11 Ιουνίου 1042 ο Κωνσταντίνος νυμφεύτηκε την Ζωή, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, και ο γάμος τους ήταν ο τρίτος και για τους δυο. Σύμφωνα με τη Νεαρά του 920 ήταν αντίθετο στο νόμο κάποιος να παντρευτεί τρίτη φορά, παρά μόνο αν η ηλικία του ήταν κάτω των 40 ετών και δεν υπήρχαν τέκνα από τους προηγούμενους γάμους. Είναι σαφές πως όταν παντρεύτηκε ο Κωνσταντίνος, ήταν ήδη 40 ετών, ενώ η Ζωή ήταν 64. Αυτό ήταν ενάντια στα πιστεύω του πατριάρχη Αλεξίου, ο οποίος δε συμμετείχε στην τέλεση του γάμου τους, λόγω των αρνητικών αντιδράσεων και τα προβλημάτων που ανέκυψαν μετά τον τέταρτο γάμο του 29 Ψελλός Μιχαήλ, Πανηγυρικοί, 1.100-101. 30 Για τα οικογενειακά στοιχεία του Κωνσταντίνου βλ. Χονδρίδου, Κωνσταντίνος, 42-43, 51 και Ψελλός Μιχαήλ, Χρονογραφία, 6.20. 25

Λέοντα Στ. Ωστόσο, για να μη δοθεί έκταση στο θέμα, δέχτηκε να τελέσει τη στέψη του αυτοκράτορα, χωρίς να ασχοληθεί περαιτέρω με το ζήτημα του τρίτου γάμου και για τους δύο συζύγους 31.Ο γάμος του Κωνσταντίνου του Θ με τη Ζωή του εξασφάλισε τον αυτοκρατορικό θρόνο από το 1042 ως το 1055 32. 31 Χονδρίδου, Κωνσταντίνος, 42, 43, 51, -Ψελλός Μιχαήλ, Χρονογραφία, 6.20. 32 Οικονομίδης, Η ενοποίηση, 131. 26

1.3. Η άνοδος του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου στον αυτοκρατορικό θρόνο Η άνοδος του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου πραγματοποιήθηκε μετά από προσωπικές αποφάσεις και επιλογές της συζύγου του, Ζωής. Σύμφωνα με τον Ατταλειάτη ο Μιχαήλ Ε «ἐβασίλευσε δὲ ὁ Μιχαὴλ οὗτος μῆνας μόνους πέντε» 33 και κατόπιν ανατράπηκε. Τότε, κοινή άποψη όλων ήταν πως η Ζωή, η οποία είχε αυτοεξοριστεί σε μια μονή, θα επέστρεφε και θα διεκδικούσε την εξουσία. Βέβαια εκείνη την περίοδο οι οπαδοί και οι υποστηρικτικοί κύκλοι της αδελφής της, της Θεοδώρας, είχαν κάνει έντονη την παρουσία τους και ήλεγχαν τα πράγματα 34. Η απόφαση που ελήφθη από τις δύο αδερφές ήταν να συμβασιλεύσουν:«τῆς δὲ δεσποίνης ἐκ τῆς ὑπερορίας ἐπανελθούσης καὶ τὴν βασιλείαν αὖθις ἀναλαβούσης, συνέρχεται ταύτῃ καὶ ἡ ὁμαίμων ἐκτός ναοῦ, καὶ γίνεται συμφυία καὶ ἀλληλουχία ὥσπερ τοῦ αἵματος οὕτω δὴ καὶ τῆς κατὰ τὴν βασιλείαν κοινωνικῆς διαθέσεως, καὶ αὐτοκράτορες ἄμφω θαυμασίως ἀναγορεύονται» 35. Για ένα διάστημα μικρότερο των δύο μηνών (Απρίλιος-Ιούνιος 1042) 36 η Θεοδώρα και η Ζωή ασκούσαν από κοινού την εξουσία 37. Οι δύο γυναίκες σταδιακά αντιλήφθηκαν πως δεν είναι ικανές να διοικήσουν την αυτοκρατορία και αποφάσισαν να παραχωρήσουν την εξουσία σε έναν άνδρα. Μάλιστα, αυτή τους η απόφαση ήταν που τις ώθησε να ανακαλέσουν από την εξορία τον Κωνσταντίνο. Μέσα από διάφορα συνοικέσια έψαχναν τον κατάλληλο γαμπρό για την Ζωή, ώσπου τελικά αποφασίστηκε αυτός να είναι ο Κωνσταντίνος. Το θέμα της 33 Ατταλειάτης Μιχαήλ, Ιστορία, 14.15-16. 34 Angold, Βυζαντινή Αυτοκρατορία, 107-108. 35 Ατταλειάτης Μιχαήλ, Ιστορία, 14.17-21. 36 Νικολάου-Χρήστου, Οι αντιλήψεις των Βυζαντινών, 52. 37 Ψελλός Μιχαήλ, Χρονογραφία, 6.1: «Περιΐσταται οὖν ἡ βασιλεία ταῖς δυσὶν ἀδελφαῖς, καὶ τότε πρῶτον ὁ καθ' ἡμᾶς χρόνος τεθέαται γυναικωνῖτιν μετασχηματισθεῖσαν εἰς βασιλικὸν βουλευτήριον, καὶ τό τε πολιτικὸν πλῆθος τό τε στρατιωτικὸν συμφωνοῦντας ὑπὸ δεσπότισι καὶ μᾶλλον αὐταῖς πειθομένους, ἢ εἴ τις βλοσυρὸς αὐτοῖς προεκάθητο καὶ ἐπέταττε σοβαρώτερον». 27

ανάκλησης του Κωνσταντίνου Μονομάχου από την εξορία 38 αναφέρεται από τον Ψελλό 39 και απασχόλησε ιδιαιτέρως τον Σκυλίτζη, ο οποίος το περιγράφει εξαιρετικά παραστατικά και γλαφυρά 40. Τελικά επελέγη ο Κωνσταντίνος ως κατάλληλος γαμπρός και σε αυτό βοήθησε η ευγενική καταγωγή του, η επιφανής κωνσταντινουπολίτικη οικογένειά του και φυσικά η συγγένεια που είχε εξ αγχιστείας με τον Ρωμανό Γ Αργυρό 41. Η Θεοδώρα επιθυμώντας η ίδια να μείνει παρθένα και να μη νυμφευτεί, έδωσε την ευκαιρία στην Ζωή να παντρευτεί αυτή τον Κωνσταντίνο: «καὶ χρόνον τινὰ δι ἑαυτῶν ἰθύνασαι τὴν ἀρχὴν, τῆς ὑπερορίας ἀνακαλοῦνται Κωνσταντῖνον τὸν Μονομάχον, ἀριστοκρατικὸν ἄνδρα καὶ θρέμμα τῆς πόλεως, ὕποπτον δὲ ὄντα διὰ τὴν ἀρχήν, καὶ διὰ τοῦτο παρὰ τῶν πρώην κρατούντων φυγαδευόμενον. καὶ παραχωρεῖ πάλιν τῆς συζυγίας ἡ Θεοδώρα τῇ αὐταδέλφῃ Ζωῇ καὶ τὸν ἄζυγα βίον αἱρεῖται, ὃν ἐκ παίδων καὶ μέχρι γήρως τῆς ἐσχάτης ἡμέρας ἐξήσκησεν» 42. 38 Χονδρίδου, Κωνσταντίνος, 45. 39 Ψελλός Μιχαήλ, Χρονογραφία, 6.12. 40 Σκυλίτζης Ιωάννης, Σύνοψις Ιστοριών, 9.1.18-32: «βουλῆς δὲ προτεθείσης περὶ βασιλέως, καὶ δόξαν τοῖς πᾶσι βασιλέα προχειρισθῆναι καὶ τῇ Ζωῇ νομίμως συναφθῆναι, ἔσπευδε μὲν αὐτὴ Κωνσταντῖνον ἀγαγέσθαι τὸν κατεπάνω, ὃν δὴ καὶ Ἀρτοκλίνην ἀφ' ἧς ὑπηρεσίας μετεχειρίσατο ἀπεκάλουν. ἦν γὰρ ὁ ἀνὴρ εὐπρεπὴς τὴν ὥραν, ἐλέγετο δὲ καὶ λάθρᾳ τῇ Ζωῇ πλησιάζειν. ἀλλὰ τοῦτον μὲν ἡ σύνοικος φαρμάκοις ἐξάγει τοῦ βίου, οὐκ ἐπειδὴ ἀποστόργως εἶχε πρὸς αὐτόν, ἀλλ' ἐπειδὴ ἔμελλε τούτου ἔτι ζῶντος στερίσκεσθαι. καὶ λοιπὸν ἀστοχήσασα ἡ βασιλὶς τοῦ σκοποῦ, μεταπέμπεται ἀπὸ τῆς ἐξορίας Κωνσταντῖνον τὸν Μονομάχον, παρὰ τοῦ ὀρφανοτρόφου τὴν νῆσον Μιτυλήνην κατακριθέντα οἰκεῖν διὰ τὸ παρὰ πάντων φημίζεσθαι, ὡς μέλλει κρατῆσαι τῆς βασιλείας. τοῦτον γάρ, ὁπηνίκα τὸν ἕτερον ἐβουλεύετο Κωνσταντῖνον εἰς τὸν βασίλειον θρόνον ἀναγαγεῖν, δικαστὴν Ἑλλήνων προεχειρίσατο ἐπεὶ δὲ κἀκεῖνος, ὡς εἴπομεν, κατειργάσθη φαρμάκῳ, ὁ ῥηθεὶς Μονομάχος καὶ τῷ θανόντι ὁμώνυμος πρὸς τρόπου ἐνομίσθη τῇ βασιλίδι». 41 Για την επιστροφή του Κωνσταντίνου από την εξορία βλ. Καραγιαννόπουλος, Το βυζαντινό κράτος, τομ. Β, 112. 42 Ατταλειάτης Μιχαήλ, Ιστορία, 14.19-15.3. 28

Σύμφωνα με τα όσα διηγείται ο Ψελλός, όταν η εξουσία περιήλθε στην Αυγούστα, η ίδια συνειδητοποίησε την ανάγκη ενός συζύγου 43, ο οποίος θα προερχόταν από το άμεσο περιβάλλον της αυλής. Κρίθηκε πως ο Κωνσταντίνος ήταν ο ιδανικός γαμπρός. Εντύπωση προκαλεί η τελετή άφιξής του, όπως μας την περιγράφει ο Ψελλός, καθώς τα πάντα ήταν μεγαλοπρεπή. Η διαδικασία ήταν λαμπρή, η αυτοκρατορική φρουρά ήταν παρατεταγμένη και όλος ο λαός ήταν παρών σε κάτι που θύμιζε γιορτή. Με αυτόν τον τρόπο έγινε δεκτός με τιμές και δόξα ο Κωνσταντίνος στα ανάκτορα. Βέβαια, η ανάληψη της εξουσίας από τον ίδιο ταυτόχρονα όριζε και το τέλος της μονοκρατορίας. 44 Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρουσίαση της πολιτικής ανέλιξης του Κωνσταντίνου από τον Ψελλό. Συγκεκριμένα αφιερώνει μεγάλο κομμάτι του έργου του στον τρόπο με τον οποίο ανέλαβε την εξουσία. Τονίζει πως δεν επρόκειτο για κάποιον τυχαίο, αλλά για έναν άνδρα με φυσική ομορφιά και πλούτη, ο οποίος ήταν περιζήτητος και αρεστός γαμπρός σε όλη την αυτοκρατορία. Μάλιστα η γοητεία, η ομορφιά και η νεότητά του αποτέλεσαν τους λόγους, για τους οποίους ο αυτοκράτορας Ρωμανός επιθυμούσε να τον παντρέψει με την κόρη της αδελφής του Πουλχερίας, η οποία ήταν πρώην σύζυγος του Βασιλείου Σκληρού. Μάλιστα, γι αυτόν το λόγο ο Κωνσταντίνος δεν ανέλαβε κάποιο ανώτερο αξίωμα μετά τη σύναψη του γάμου. Πάντως ήταν ένα άτομο χαμογελαστό και προσφιλές, γι αυτό και η αυτοκράτειρα συχνά τον καλούσε κοντά της. Βέβαια, αυτές οι συναντήσεις και η στενή επικοινωνία έδωσαν την αφορμή σε μερικούς να τον κατακρίνουν και να τον κατηγορήσουν πως έχει απώτερο σκοπό την απόκτηση του θρόνου. 45 Ο Ατταλειάτης επίσης ασχολείται με τον τρόπο ανάληψης της εξουσίας από τον Κωνσταντίνο Μονομάχο και επισημαίνει στο έργο του πως η ίδια η ιστορία έδειξε το ποιόν αυτού του ανθρώπου. Ήταν ένας άνδρας, ο οποίος φανερά ευεργέτησε 43 Ψελλός Μιχαήλ, Χρονογραφία, 6.11. Έχει ιδιαίτερη σημασία πως η απόφαση ελήφθη από την Ζωή και εγκρίθηκε από την αυτοκρατορική σύγκλητο, διότι κρίθηκε πως ήταν σταλμένη από το θεό. 44 Ψελλός Μιχαήλ, Χρονογραφία, 6.19-20. 45 Ψελλός Μιχαήλ, Χρονογραφία, 6.17. 29

και βοήθησε το λαό, καθώς παραχώρησε αξιώματα, τίτλους και δώρα σχεδόν σε όλους τους πολίτες. Αυτό και μόνο έδειχνε τη γενναιόδωρη και ευγενική συμπεριφορά του ειδικά σε σχέση με τον προκάτοχό του: «Εὐεργετικώτερος δὲ τοῦ προβεβασιλευκότος ὁ Μονομάχος ἀποδειχθείς, καὶ πάντας σχεδὸν βασιλικοῖς ἀξιώμασι καὶ δωρήμασι φιλοτίμοις ἀποσεμνύνας, ἠγάθυνε τὸ ὑπήκοον» 46. Από την άλλη μεριά ο Σκυλίτζης αναφέρει ότι παρείχε αξιώματα στους συγκλητικούς και χρυσάφι στο λαό 47. Βέβαια, η διακυβέρνηση μιας αυτοκρατορίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση και τα πρώτα νέφη φάνηκαν από την αρχή για τον Κωνσταντίνο Μονομάχο, καθώς τα προβλήματα ήταν πολλά και δυσεπίλυτα. Σύμφωνα με τον Σκυλίτζη αυτό επιβεβαιωνόταν και από κακούς οιωνούς. 48 Αυτό το κακό προμήνυμα αναφέρεται και από τον Ατταλειάτη, ο οποίος μιλά για ένα τρομερό σύννεφο με βροντές που ερχόταν από τη Δύση και κινούνταν απειλητικά προς τον Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο, καθώς ήθελε να τον καταστρέψει και να του πάρει το θρόνο : «Ἐξαίφνης δὲ νέφος ἐκ τῆς ἐσπέρας ἐγείρεται τετριγός καὶ ὀλέθριον καὶ πανωλεθρίαν αὐτῷ καὶ τῆς βασιλείας ἀπέλασιν ἀπειλοῦν». 49 46 Ατταλειάτης Μιχαήλ, Ιστορία, 15.4-6. 47 Σκυλίτζης Ιωάννης, Σύνοψις Ιστοριών, 9., 2.1-10: «Καὶ ἤδη τῶν σκήπτρων γενόμενος ἐγκρατής, πάντας μὲν τοὺς συγκλητικοὺς βαθμοῖς ἀξιωμάτων κατὰ τὴν ἑκάστου προεβίβασεν ἀξίαν, καὶ χρυσίου δὲ διανομαῖς τὸ πλῆθος ἐφιλοτιμήσατο. ἐξαπέστειλε δὲ καὶ ἀναφορὰς ἐν πᾶσι τοῖς θέμασι, τήν τε ἀνάρρησιν αὐτοῦ δηλούσας, καὶ ὑπισχνουμένας παντὸς μὲν ἀγαθοῦ βλύσιν καὶ παρρησίαν, πάσης δὲ κακίας ἀποτομήν. μετεβίβασε δὲ καὶ Ἰωάννην τὸν ὀρφανοτρόφον μετὰ πάντων, ὧν εἶχεν, ἀπὸ τῆς μονῆς τῶν Μονοβάτων ἐς τὴν νῆσον Λέσβον, καὶ Μιχαὴλ τὸν πρὸ τοῦ βασιλέα εἰς Χίον, καὶ Κωνσταντῖνον τὸν νωβελίσσιμον εἰς Σάμον. καὶ ταῦτα μὲν ἐπράχθη ἐν προοιμίοις τῷ Μονομάχῳ, κατὰ τὴν δεκάτην ἰνδικτιῶνα». 48 Σκυλίτζης Ιωάννης, Σύνοψις Ιστοριών, 9. 2. 10-14: «κατὰ δὲ τὴν ἕκτην τοῦ Ὀκτωβρίου μηνός, τῆς ἑνδεκάτης ἰνδικτιῶνος, ἐφάνη κομήτης ἀπὸ τῆς ἕω πρὸς δύσιν ποιούμενος τὴν πορείαν, καὶ ὡρᾶτο λάμπων παρ' ὅλον τοῦτον τὸν μῆνα. προεμήνυε δ' οὗτος τὰς μελλούσας ἐπισυμβῆναι κοσμικὰς συμφοράς» 49 Ατταλειάτης Μιχαήλ, Ιστορία, 15. 6-8. 30

1.4. Η εξωτερική μορφή του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου Ενδιαφέρον παρουσιάζει η περιγραφή και ανάλυση της εξωτερικής του εμφάνισης του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου. Πέρα από την αριστοκρατική του προέλευση- η οποία του προσέδιδε κάποιο κύρος- μεγάλη σημασία δινόταν στη γοητεία που απέπνεε. Ο συνδυασμός όμορφων χαρακτηριστικών και πνευματικών αρετών τον καθιστούσε ιδιαιτέρως ενδιαφέρον άτομο. 50 Σύμφωνα με όσα παραδίδει ο Ψελλός, ο Κωνσταντίνος είχε εξαιρετικά εξωτερικά χαρακτηριστικά, ήταν όμορφος, καλαίσθητος, είχε καλοσχηματισμένο και δυνατό σώμα. Η συμμετρία ήταν κάτι που τον χαρακτήριζε ακόμη και στα άκρα του, καθώς δεν είχε ούτε μακριά χέρια ούτε μακριά πόδια. Στην ουσία χωρίς να είναι μεγαλόσωμος είχε ισχύ και πυγμή. Μάλιστα, τα χέρια του ήταν έτσι σχηματισμένα και διέθεταν τέτοια δύναμη, ώστε να σπάει και το παραμικρό αντικείμενο μόνο με το σφίξιμο της γροθιάς του. Επιπλέον, η ρώμη που διέθετε του έδινε την ευκαιρία να ασχολείται με διάφορα αθλήματα, όπως οι ιππικοί αγώνες, καθώς ήταν άριστος σε αυτούς, οι αγώνες δρόμου, το πένταθλο. Όλα αυτά απαιτούσαν ευκινησία και ταχύτητα, χαρακτηριστικά που είχε ο αυτοκράτορας. Όπως αναφέρει ο Ψελλός στην Χρονογραφία: «ἄγαλμα κάλλους ἐκεῖνον ἡ φύσις [ ] ταύτην δὲ τὴν ἰσχύν οὐκ ἐν μήκεσι χειρῶν, οὐδὲ ἐν μεγέθεσι τῶν ἄλλων μερῶν ἢ μελῶν φέρουσα ἔκλεισεν, ἀλλ ἐν καρδίας». 51 Το κάλλος του Κωνσταντίνου, μάλιστα, συγκρίνεται από τον Ψελλό με αυτό του Νηρέα και του Αχιλλέα. Τα μαλλιά του παρομοιάζονται με τις ακτίνες του ήλιου και το κεφάλι του με τον ίδιο το λαμπρό ήλιο: «κάλλεσι μέν ἄν ἠλίου τὴν κεφαλήν εἴκασεν, οἷα δή τισιν ἀκτῖσι ταῖς θριξί διαλάμπουσαν». Βέβαια, η εξωτερική αρμονία και ομορφιά συνοδευόταν από ένα φιλήσυχο χαρακτήρα, έναν ήρεμο και ευγενικό τρόπο ομιλίας και ένα χαμόγελο που κέρδιζε όσους τον 50 Ψελλός Μιχαήλ, Χρονογραφία, 6.124: «καὶ κάλλει διαπρεπής ὤν [ ] ἀνθοῦν εἶχε τὸ πρόσωπον καὶ οἷον ἐαρινή τις ὀπώρα τῷ καθ ἡμᾶς βίῳ ἐχρημάτιζε, χάριτός τε ἔμπλεω τὴν ὁμιλίαν ἐκέκτητο, ἐστωμύλλετό τε ὑπέρ τούς ἄλλους» 51 Ψελλός Μιχαήλ, Χρονογραφία, 6. 125.1-7. 31

έβλεπαν : «ἥ τε γὰρ γλῶσσα τούτῳ ἀστεῖον εἶχε τὸ φθέγμα καὶ ὁμιλοῦντι θέλγη προσείπετο, εἰ δέ γε προσμειδιάσειε, χαρίτων εὐθὺς εἶδες ἀκήρατα θήρατρα.». 52 Επρόκειτο, δηλαδή, για έναν άνδρα που συνδύαζε άρτια σωματική εμφάνιση με προτερήματα του χαρακτήρα και καλούς τρόπους συμπεριφοράς. Όπως είναι φυσικό, η κοινωνική του θέση ενισχυόταν από αυτά τα θετικά στοιχεία της προσωπικότητάς του που τον συνόδευαν. Βέβαια, πρέπει να επισημανθεί πως αυτή η εξαιρετικής ποιότητας και αρμονίας εξωτερική εμφάνιση του Κωνσταντίνου άρχισε γρήγορα να αλλοιώνεται. Αφορμή στάθηκε η βαριάς μορφής αρθρίτιδα που τον προσέβαλε προκαλώντας παραμορφώσεις στα άκρα και στις αρθρώσεις του 53. Όπως παραδίδει και ο Μιχαήλ Ψελλός, όμως, η πορεία της ασθένειας ήταν ταχεία και εντελώς καταστροφική για την εικόνα του αυτοκράτορα: «εἶδον ἐγὼ τοὺς εὐφυεῖς ἐκείνῳ δακτύλους ἀπαρνησαμένους μὲν τὸ οἰκεῖον σχῆμα, ἀντικαμφθέντας δὲ <εἰς> εἰσοχάς τε καὶ ἐξοχὰς, ὡς μηδὲ τοῦ τυχόντος περιδράττεσθαι δύνασθαι τῶν δὲ ποδῶν αὐτῷ συγκαμ φθέντων, ὥσπερ τι ὠλέκρανον τὸ γόνυ ἐξώγκωτο ἔνθεν τοι οὐδὲ στάσιμον εἶχε τὴν βάσιν, οὔθ' ὅλως ἐξώρθωτο, ἀλλὰ κλινοπετὴς τὰ πολλὰ ἦν, ὁπότε δὲ χρηματίζειν αἱροῖτο, ξυναρμοζόμενός τε καὶ ξυμπλαττόμενος» 54. 52 Ψελλός Μιχαήλ, Χρονογραφία, 6.126. 53 Στρατάκος-Βλαστός, Η θανατηφόρα πλευρίτιδα, 84-88. 54 Ψελλός Μιχαήλ, Χρονογραφία, 6.128, 15-18. 32

2. Η ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Θ ΜΟΝΟΜΑΧΟΥ 2.1. Η εσωτερική πολιτική του Κωνσταντίνου Θ Ο τρόπος σκέψης και όλες οι ενέργειες του Κωνσταντίνου μπορούν να ιδωθούν μέσα από τη ρήση του «ἡρεμεῖ μὲν νῦν τὸ ἀντίπαλον, εἰρηνεύει δὲ τὸ ὑπήκοον, πολλή δὲ γαλήνη τὰ Ῥωμαίων κατέχει οὐδὲν ἐστι τὸ ἀνθέλκον τὰς ἡμετέρας φροντίδας», η οποία συμπυκνώνει τη λογική του αλλά και την οπτική γωνία υπό την οποία δρούσε καθ όλη τη διάρκεια της θητείας του 55. Ο Κωνσταντίνος σύμφωνα με την Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ αποτέλεσε θέμα διαφωνίας και συγκρουόμενων απόψεων για τους περισσότερους χρονογράφους και ιστορικούς, καθώς προχώρησε σε καινοτόμες λύσεις και αλλαγές, οι οποίες κρίθηκαν είτε υπερβολικές είτε μη απαραίτητες. Κατά συνέπεια συχνά κατακρίθηκε ο τρόπος διακυβέρνησής του. Παράλληλα και οι νεότεροι μελετητές της βυζαντινής ιστορίας διατυπώνουν ποικίλες απόψεις σχετικά με τις αποφάσεις και τις κινήσεις του Κωνσταντίνου. 56 Μεγάλο πρόβλημα για το κράτος αποτελούσε η ανικανότητα του Μονομάχου να χειριστεί τα οικονομικά θέματα, καθώς σπαταλούσε τα χρήματα απερίσκεπτα, με αποτέλεσμα να αδειάσουν τα ταμεία του κράτους. Για να αντιμετωπίσει το οικονομικό αδιέξοδο, ο αυτοκράτορας επέβαλε βαριά φορολογικά μέτρα. Βέβαια, επισημαίνεται στο έργο του Ατταλειάτη πως ο Κωνσταντίνος στα πολιτικά ήταν έμπειρος και ήξερε με ποιον τρόπο να κερδίζει την εύνοια του λαού. Ήταν γενναιόδωρος και μεγαλόψυχος αυτοκράτορας. Παρά τις προσπάθειές του να κερδίζει σε μάχες, δεν ενδιαφερόταν τόσο για τον πόλεμο. Πιο πολύ τον ένοιαζε η καλοπέραση και οι έρωτες. Ήταν ένας χαρακτήρας ευχάριστος, αστείος και γι αυτό του άρεσε οτιδήποτε είχε να κάνει με γελωτοποιούς, διασκέδαση και ψυχαγωγία της στιγμής: «πλείονι δὲ ῥοπῇ τῆς τρυφῆς ἀντεχόμενος καὶ τῶν 55 JGR, 1, 621. 56 Γλύκατζη-Αρβελέρ, Ιδεολογία, 174, - Χονδρίδου, Κωνσταντίνος, 435, - Lemerle, Cinq Etudes, 245, - Angold, Βυζαντινή Αυτοκρατορία, 73-126. 33

ἀφροδισίων μὴ ἀπεχόμενος. ἔμελε δ' αὐτῷ καὶ ἀστεϊσμῶν καὶ τῶν ἐν μίμοις γελοιασμῶν καὶ τῆς ἐπικαίρου ῥαστώνης, καὶ οἷς ἡ ζωτικὴ ψυχὴ συνέζευκται τὲ καὶ συνεριζῶται». 57 Ένα από τα ενδιαφέροντα του Κωνσταντίνου ήταν τα μεγαλοπρεπή οικοδομήματα. Έτσι αφιέρωσε πολλά χρήματα και χρόνο στην ανέγερση καινούριων κτιρίων. Αυτό το οποίο αγαπούσε όμως πιο πολύ από όλα ήταν το μοναστήρι, μέσα στο οποίο έχτισε και έναν πολύ όμορφο ναό, τον οποίο είχε αφιερώσει στον Άγιο Γεώργιο: «καὶ ἀνοικοδομάς συνεχεῖς ἔχων ἐν ταύταις φροντίδας κατεκένου συχνάς [...]τὸ δὲ τῶν ὅλων ἁπάντων ὑπερέχον καὶ προτιμώμενον αὐτῷ τὸ φροντιστήριον ἦν, εἰς ὃ καὶ τὸ περικαλλὲς ἱερὸν ἀνηγέρθη ἐπ' ὀνόματι τοῦ ἐν μάρτυσι περιωνύμου ἀγίου Γεωργίου» 58. Ο ναός ξεπέρασε σε κάλλος, αισθητική και πολυτέλεια όλα τα προηγούμενα. Αν και αυτός δεν ήταν ο αρχικός στόχος του Κωνσταντίνου, απορροφήθηκε τόσο από το εν λόγω έργο, ώστε αποφάσισε να του δώσει μια άλλη, πιο λαμπρή μορφή. Αυτό επιβεβαιώνεται από την ποικιλία και την υψηλή ποιότητα της διακόσμησης του ναού, ο οποίος μάλιστα άφηνε άφωνο και εμβρόντητο κάθε επισκέπτη 59. 57 Ατταλειάτης Μιχαήλ, Ιστορία, 38.12-15. 58 Ατταλειάτης Μιχαήλ, Ιστορία, 38.16-20. 59 Ψελλός Μιχαήλ, Χρονογραφία, 6.185-187: «Ὁ δέ γε λόγος τὰς ὑπερβολὰς ἐκείνου καταιτιώμενος ἐπ' αὐτὸ δὴ χωρεῖ τὸ κεφάλαιον, φημὶ δὴ ὃν ἐκεῖνος ναὸν τῷ μάρτυρι Γεωργίῳ καθίδρυσεν, ὃν δὴ πάντα συνέτριψε καὶ ἠφάνικε, καὶ τέλος καὶ αὐτὸν ἐκεῖνον τοῖς συντριβεῖσι προσέθετο ἤρξατο μὲν οὖν αὐτῷ ἡ ὑπόθεσις οὐκ ἀπὸ κρείττονος ἀφορμῆς, περὶ ἧς οὐδὲν δέομαι λέγειν ἐῴκει δὲ τὴν πρώτην οὐκ εἰς μέγα προχωρήσειν, θεμέλιοι γὰρ μέτριοι κατεβέβληντο, καὶ ἐπὶ τούτοις ἀνάλογα πάντα, τό τε ὕψος οὐ πάνυ αἰθέριον εἶτα δὴ χρόνου διελθόντος τινὸς, ἔρωτές τινες αὐτὸν ὑπεξέκαιον ὥστε πρὸς πάσας τὰς πώποτε γεγονυίας ἁμιλληθῆναι οἰκοδομὰς καὶ ταύτας ὑπερ βαλέσθαι μακρῷ περίβολος γοῦν μείζων ἐκύκλου τὸ τέμε νος, καὶ τῶν κρηπίδων αἱ μὲν ἀνερριπτοῦντο καὶ ἀνεχών νυντο, αἱ δὲ αὖθις βαθύτερον κατεχώννυντο, καὶ ἐπὶ τούτοις κίονές τε μείζους καὶ ποικιλώτεροι, καὶ τεχνικώτερα πάντα, καὶ χρυσὸς ὑπαλείφων τὸν ὄροφον, τῶν δὲ λίθων ὁπόσαι χλοάζουσιν αἱ μὲν κατεστρώννυντο, αἱ δὲ τοῖς τοίχοις ἡρμόζοντο, καὶ ἄλλη τις ἐφ' ἑτέρᾳ ἐπήνθει, ἢ ἐφ' ὁμοίῳ τῷ χρώματι ἢ ἐναλλὰξ παραλλάττουσαι ὁ δὲ χρυσὸς ἀπὸ τῶν δημοσίων 34