ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΖΩΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΖΩΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΩΝ ΤΥΠΩΝ ΠΡΟΒΑΤΟΤΡΟΦΙΚΩΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΓΕΝΕΤΙΚΟ ΤΟΥΣ ΥΛΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΚΛΙΑΜΠΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ 2007 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή... 3 Κεφάλαιο 2: Υλικά και μέθοδοι. 10 2.1. Δεδομένα της ανάλυσης... 10 2.2. Στατιστική ανάλυση... 11 2.2.1. Περιγραφική Στατιστική. 11 2.2.2. Πολυμεταβλητή Στατιστική Ανάλυση... 12 Κεφάλαιο 3: Αποτελέσματα και σχολιασμός 19 3.1. Χαρακτηριστικά των εκμεταλλεύσεων. 19 3.2. Πολυμεταβλητή στατιστική ανάλυση.. 36 3.2.1. Παραγοντική ανάλυση 37 3.2.2. Ανάλυση κατά συστάδες 40 3.2.3. Προσδιορισμός του τύπου της εκμετάλλευσης που αντιπροσωπεύει κάθε ομοιογενή ομάδα προβατοτροφικών μονάδων 45 3.2.4. Στοιχεία οικονομικότητας των προσδιορισμένων ομάδων και οι προοπτικές των εκμεταλλεύσεων τους 49 Κεφάλαιο 4: Συμπεράσματα. 57 Βιβλιογραφία. 60 Περίληψη 66 2

1. Εισαγωγή Η Ελλάδα, ως χώρα της Μεσογειακής Λεκάνης με μακρόχρονη ιστορία και πολιτισμό συνδυάζει το έντονο ορεινό ανάγλυφο, τις πολλές κοιλάδες και τα διάσπαρτα νησιά, ευνοώντας τη δημιουργία ποικίλων οικοσυστημάτων, την εξέλιξη πληθώρας φυλών ζώων και την ανάπτυξη διαφορετικών συστημάτων εκτροφής (Boyazoglu, 1999). Σήμερα η προβατοτροφία συνεχίζει να είναι ο κυριότερος κλάδος της εγχώριας ζωικής παραγωγής, αποτελώντας την κύρια ή συμπληρωματική ενασχόληση για περισσότερες από 126.000 οικογένειες. Ο πληθυσμός προβάτων της χώρας, στη συντριπτική του πλειοψηφία αποτελείται από τα προϊόντα πολυετών και άναρχων διασταυρώσεων, ενώ ο αριθμός των αμιγώς εκτρεφόμενων φυλών συνεχίζει να μειώνεται, λόγω της γενετικής διάβρωσης και της συρρίκνωσης του πληθυσμού τους. Οι εντόπιες φυλές προβάτων, συνδέονται με ισχυρούς κοινωνικοοικονομικούς και περιβαλλοντικούς δεσμούς με τις περιοχές εκτροφής τους, που στην πλειοψηφία τους χαρακτηρίζονται ως μειονεκτικές (LFAs, Dir.75.268/ΕΕC). Μειονεκτικές περιοχές θεωρούνται: α) οι ορεινές περιοχές, που χαρακτηρίζονται από σηµαντικούς περιορισµούς των δυνατοτήτων αξιοποίησης της γης και αύξηση του κόστους εκµετάλλευσής της, β) οι περιοχές που χαρακτηρίζονται από εγκατάλειψη και στις οποίες η διατήρηση του φυσικού χώρου είναι απαραίτητη, γ) άλλες περιοχές που χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα µειονεκτήµατα. (European Commission, 2000b). Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή ο αριθμός των εκτρεφόμενων προβάτων φθάνει τις 9.200.000 κεφαλές, αποτελώντας το 43% του συνολικού αριθμού των αγροτικών ζώων που εκτρέφονται στη χώρα μας και το 9% του πληθυσμού προβάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 15 κρατών (EU-15) (EUROSTAT, 2002, στοιχεία 1998). Από το σύνολο του πληθυσμού, το ποσοστό των ζώων που ανήκουν σε καθαρές φυλές κυμαίνεται γύρω στο 7% (Χατζημηνάογλου, 2001). Όλες οι ελληνικές φυλές είναι διπλής παραγωγικής κατεύθυνσης και παράγουν ετησίως γύρω στους 670 χιλιάδες τόνους γάλακτος και 80 χιλιάδες τόνους κρέατος (FAO, 1999). Μεταξύ των Ευρωπαϊκών χωρών, η Ελλάδα έχει τη 3

μεγαλύτερη ποσοστιαία αναλογία ενήλικων αμελγόμενων προβατίνων και αιγών, πλησιάζοντας το 95% επί του συνόλου (Χατζηγεωργίου κ.ά., 1998). Επίσης, σύμφωνα με τα στοιχεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, το ποσοστό συμμετοχής της αιγοπροβατοτροφίας στην ακαθάριστη αξία της ζωικής παραγωγής ανέρχεται σε 49%, στο οποίο η προβατοτροφία συμβάλει κατά 66% (Λουκέρη, 1996). Το βασικό γνώρισμα της ελληνικής προβατοτροφίας είναι ο μεγάλος αριθμός των εκμεταλλεύσεων και το μικρό τους μέγεθος. Παρόλα αυτά τις τελευταίες δεκαετίες εμφανίζεται μια σταθερή τάση αλλαγής του παραδοσιακού χαρακτήρα των εκμεταλλεύσεων με σαφή επιχειρηματικό προσανατολισμό. Αυτή η αλλαγή έχει ως συνέπεια ο μισός σχεδόν πληθυσμός προβάτων να εκτρέφεται σε ποίμνια των 200 και πλέον ζώων (Χατζημηνάογλου, 2001). Στη συντριπτική τους πλειονότητα οι ελληνικές προβατοτροφικές εκμεταλλεύσεις καταφεύγουν πολύ σπάνια στη μισθωτή ή εποχική εργασία ξένη εργασία και στρέφονται περισσότερο προς την οικογένεια για την κάλυψη των εργασιακών τους αναγκών (Φωτόπουλος, 2000). Επίσης χαρακτηριστικό γνώρισμα των ελληνικών εκτροφών είναι η εξάρτηση τους από τις κοινοτικές επιδοτήσεις στα πλαίσια της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ). Η ΚΑΠ είναι το σύνολο των κανόνων που αφορούν στη διάρθρωση της γεωργίας και στη διακίνηση των αγροτικών προϊόντων μέσα στην Κοινότητα. Είναι γενικά αποδεκτή η σημαντική συμβολή της ΚΑΠ στον προσανατολισμό της αγροτικής ανάπτυξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά το 1960 (Bertaglia, 2004). Αντίστοιχα η ΚΑΠ, αποτελεί πλέον από τα µέσα της δεκαετίας του 80 το πρότυπο µε βάση το οποίο χαράζεται η εθνική πολιτική γης στον αγροτικό χώρο (Μιχαηλίδου, 2001). Στα πλαίσια της έγκαιρης προετοιμασίας των Ελλήνων αιγοπροβατοτρόφων στη νέα ΚΑΠ, που θα τεθεί σε εφαρμογή από 1.1.2006, προβλέπεται η ολική αποδέσμευση (100%) των ενισχύσεων από την παραγωγή και το ποιοτικό παρακράτημα (άρθρο 69 Καν. 1782/03) σε ποσοστό 5%. (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, 2005). 4

Κάθε σύστημα εκτροφής ζώων χαρακτηρίζεται από ένα πλήθος διαφορετικών ενδογενών παραγόντων που περιορίζουν τα τεχνικά αποτελέσματα, αλλά και από μια ομάδα εξωγενών παραγόντων που περιορίζουν τα κοινωνικοοικονομικά αποτελέσματα του εφαρμοζόμενου συστήματος. Σύμφωνα με τον Santos (2004), ένα σύστημα εκτροφής ζώων διαιρείται σε δυο υποσυστήματα. Το πρώτο υποσύστημα σχετικό με τη λήψη των αποφάσεων αναφέρεται στη διαχείριση και στην καθοδήγηση της παραγωγικής διαδικασίας και το δεύτερο, το τεχνολογικό υποσύστημα αναφέρεται στη μετατροπή των πρώτων υλών σε προϊόντα και υπηρεσίες. Οι ελληνικές εκμεταλλεύσεις εκτροφής προβάτων διαφοροποιούνται ανάλογα με τη φυλή, την περιοχή, το μέγεθος των ποιμνίων, την εκτροφή και άλλων ειδών ζώων και το σύστημα διαχείρισης που εφαρμόζει ο κάθε παραγωγός. Στα ποίμνια των ορεινών και ημιορεινών περιοχών, τα οποία αποτελούνται κυρίως από τις εντόπιες φυλές προβάτων χαμηλών ή μέτριων αποδόσεων εφαρμόζεται κυρίως το εκτατικό με ή χωρίς μετακίνηση σύστημα εκτροφής. Στο σύστημα αυτό, η κάλυψη των διατροφικών αναγκών των ζώων βασίζεται κυρίως στην αξιοποίηση των βοσκοτόπων και η βόσκηση διαρκεί σχεδόν όλο το χρόνο. Οι πεδινές και νησιώτικες εκτροφές απαρτίζονται τόσο από τα μικρού μεγέθους οικόσιτα ποίμνια συμπληρωματικού οικονομικού χαρακτήρα, όσο και από τα σύγχρονα επιχειρηματικού προσανατολισμού και διαφόρων μεγεθών ποίμνια. Τα ποίμνια της δεύτερης κατηγορίας εκτρέφονται με πιο εντατικό σύστημα και παράγουν το μέγιστο λόγω των πολύ καλών συνθηκών εκτροφής και διατροφής (Χατζημηνάογλου, 2001). Είναι σαφές ότι κάθε προβατοτροφική εκμετάλλευση έχει τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ώστε η κάθε ενέργεια που θεωρείται κατάλληλη για μια εκτροφή, να μην ταιριάζει σε κάποια άλλη. Εν τούτοις, ο προσδιορισμός των κοινών χαρακτηριστικών διαφόρων κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων μπορεί να θεωρηθεί χρήσιμη πρακτική για τη λήψη μέτρων, που θα ήταν δυνατόν να εφαρμοστούν σε 5

κάθε αντιπροσωπευτικό τύπο εκμετάλλευσης μιας ομοιογενής ομάδας κτηνοτροφικών μονάδων. Η ομαδοποίηση των ελληνικών προβατοτροφικών εκμεταλλεύσεων σε ομοιογενείς ομάδες που βασίζεται σε στοιχεία από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, ίσως είναι ελλιπής και υποκειμενική. Η επεξεργασία ορισμένων χαρακτηριστικών των παραγωγικών συστημάτων των κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων με μεθόδους Πολυμεταβλητής Στατιστικής Ανάλυσης, επιτρέπει την πληρέστερη ερμηνεία των δεδομένων και βοηθά στην ομαδοποίηση των εκτροφών στη βάση αξιόπιστων αριθμητικών δεδομένων. Μια από τις μεθόδους της πολυμεταβλητής στατιστικής που ως σκοπό έχει να κατατάξει σε ομοιογενείς ομάδες τις υπό μελέτη παρατηρήσεις, είναι η Ανάλυση κατά Συστάδες (Δέσμες) ή Ομαδοποίηση Δεδομένων (Cluster Analysis). Πολλές φορές είναι χρήσιμο, η ανάλυση κατά συστάδες να συνδυαστεί με άλλες τεχνικές πολυμεταβλητής ανάλυσης, ώστε να μειωθεί το μέγεθος των δεδομένων και να δημιουργηθούν ασυσχέτιστες μεταβλητές, οι οποίες θα εξασφαλίσουν όσο το δυνατόν ισοβαρή αποτελέσματα (Καρλής, 2003). Για το σκοπό αυτό, πριν τη μέθοδο της ανάλυσης κατά συστάδες μπορεί να εφαρμοστεί η τεχνική της Παραγοντικής Ανάλυσης (Factor Analysis). Με την εφαρμογή της παραγοντικής ανάλυσης μειώνονται οι αλληλοεξαρτώμενες μεταβλητές και αντικαθιστώνται από μία ομάδα παραγόντων (υποθετική ενότητα) που συμπεριφέρονται κατά τον ίδιο τρόπο με τις στατιστικά σημαντικές μεταβλητές που περιέχονται σε αυτούς (Σιάρδος, 1999). Στη διεθνή βιβλιογραφία συναντώνται προσπάθειες προσδιορισμού ομοιογενών συστημάτων εκτροφής με μεθόδους πολυμεταβλητής στατιστικής ανάλυσης. Μια τέτοια προσπάθεια εφαρμόστηκε σε κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις της Βόρειας Ιρλανδίας από τους Keatley και Anderson, 2005. Επίσης ο Hardiman και οι συνεργάτες του (1990), χρησιμοποίησαν την τεχνική της ανάλυσης κατά συστάδες, για την κατάταξη των παραγωγικών συστημάτων στην περιοχή της 6

Νοτιοκεντρικής Κίνας. Παρόμοια ομαδοποίηση ομοιογενών αγροτικών εκμεταλλεύσεων της Ιρλανδίας, έγινε από την Ηennesy (2000). Μια άλλη τεχνική της πολυμεταβλητής στατιστικής, η μέθοδος των κυρίων συνιστωσών (Principal Component Analysis, PCA), χρησιμοποιήθηκε από τους Santos και Barros (2004), ως μέσο για τη βελτίωση της διαχείρισης των βοοτροφικών εκμεταλλεύσεων της φυλής Minhota. Επίσης στην ίδια μέθοδο βασίστηκε ο Filacorda κ.ά. (2000), για να προσδιορίσει την επίδραση που έχει ένα εκτατικό σύστημα εκτροφής σε προστατευμένες ορεινές περιοχές των ιταλικών Άλπεων. Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή βασίζεται στα στοιχεία 108 ελληνικών προβατοτροφικών εκμεταλλεύσεων, που συγκεντρώθηκαν στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος ECONOGENE. Το πρόγραμμα ECONOGENE χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στα πλαίσια του Πέμπτου Πλαισίου Εργασίας και το Πρόγραμμα Ποιότητα της Ζωής (Quality of Life, Fifth Framework Program). Συνολικά συμμετείχαν 17 εταίροι, από τους οποίους οι 10 ήταν από ευρωπαϊκές χώρες 1 των 25 (ΕU-25) και άλλοι εφτά από μη ευρωπαϊκές χώρες 2. Οι στόχοι του ECONOGENE ήταν: α) ο προσδιορισμός των πληθυσμών αιγών και προβάτων που χρίζουν υψηλής προτεραιότητας διατήρησης και η χαρτογράφηση των προτεραιοτήτων διατήρησης, β) η διερεύνηση των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών εκτροφής των φυλών και των προοπτικών ανάπτυξης τους, γ) ο προσδιορισμός των περιοχών όπου η βιώσιμη διατήρηση των πολυτιμότερων πληθυσμών έχει μεγάλη πιθανότητα επιτυχίας, δ) η εκτίμηση της οικονομικής αξίας της βιοποικιλότητας των φυλών προκειμένου να δικαιολογηθούν οι συγκεκριμένες ενέργειες διαχείρισης ή διατήρησης από οικονομική άποψη και ε) να προταθούν συγκεκριμένα μέτρα και ενέργειες για μια οικονομικά βιώσιμη διατήρηση των τοπικών φυλών. Το έργο διήρκεσε από το Σεπτέμβριο του 2001 έως το Μάρτιο του 2005 (Αjmone-Marsan, 2005). 1 Αυστρία, Γαλλία, Γερμανία, Ελλάδα, Ην. Βασίλειο, Ισπανία, Ιταλία, Ουγγαρία, Πολωνία, Πορτογαλία 2 Αλβανία, Αίγυπτος, Ελβετία, Ιορδανία, Ρουμανία, Σαουδική Αραβία και Τουρκία 7

Η ποικιλομορφία των συστημάτων εκτροφής αιγοπροβάτων και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των εκμεταλλεύσεων τους προσφέρονται για την εφαρμογή μεθόδων της Πολυμεταβλητής Στατιστικής Ανάλυσης, προκειμένου να αποκτηθεί καλύτερη γνώση για τον εξεταζόμενο κλάδο της ελληνικής αιγοπροβατοτροφίας. Ακολούθως εκθέτονται λεπτομερώς η μεθοδολογία και τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τη μελέτη και την ομαδοποίηση 108 εκμεταλλεύσεων 10 ελληνικών φυλών προβάτων, με σκοπό τον προσδιορισμό ενός τύπου εκμετάλλευσης που θα αντιπροσωπεύει κάθε ομάδα. Οι παραπάνω ενέργειες θεωρούνται χρήσιμα εργαλεία για τη δημιουργία ενός πρότυπου συστήματος εκτροφής για κάθε προσδιορισμένο τύπο εκμετάλλευσης. 8

2. Υλικά και μέθοδοι 2.1. Δεδομένα της ανάλυσης Το υλικό της ανάλυσης αποτελείται από 108 εκμεταλλεύσεις 10 ελληνικών φυλών προβάτων. Οι φυλές προβάτων είναι οι εξής: Ανωγείων, Καλαρρύτικη, Καραγκούνικη, Κεφαλληνίας, Κύμης, Λέσβου, Ορεινή της Ηπείρου, Πηλίου, Σκοπέλου και Σφακίων. Οι φυλές επιλέχθηκαν είτε γιατί εκτρέφονται σε ορεινές και μειονεκτικές περιοχές (Ορεινή της Ηπείρου, Καλαρρύτικη, Πηλίου, Ανωγείων, Κεφαλληνίας), είτε γιατί εκτρέφονται σε μικρούς πληθυσμούς και απειλούνται από εξαφάνιση (Ανωγείων, Καλαρρύτικη, Κεφαλληνίας, Κύμης, Σκοπέλου, Πηλίου, Καλαρρύτικη). Οι φυλές Καραγκούνικη, Λέσβου και Σφακίων επιλέχθηκαν λόγω της σημασίας και της διάδοσης τους (Χάρτης 1). Χάρτης 1. Η γεωγραφική κατανομή των εξεταζόμενων εκμεταλλεύσεων (Πηγή: http://lasig.epfl.ch/projets/econogene/partners/papers.html) 9

Σύμφωνα με τα κριτήρια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μια φυλή προβάτων χαρακτηρίζεται σπάνια όταν ο αριθμός των ζώων δεν ξεπερνά τις 7500 κεφαλές υπό την προϋπόθεση ο αριθμός αυτός έχει παραμείνει σταθερός κατά τα τελευταία πέντε χρόνια εάν ο πληθυσμός της φυλής παρουσιάζει τάση μείωσης, ο κρίσιμος αριθμός των ζώων ορίζεται στις 9.000 κεφαλές, ενώ αν παρουσιάζει ανοδική τάση στις 6.000 (Γεωργούδης, 1993 Gandini, κ.ά., 2004). Για τη συλλογή των στοιχείων χρησιμοποιήθηκαν ειδικά ερωτηματολόγια για κάθε μια εκμετάλλευση, τα οποία συμπληρώθηκαν από γεωπόνους που επισκέφτηκαν τις περιοχές εκτροφής των φυλών και ήρθαν σε επαφή με όλους τους παραγωγούς. Συνολικά συμπληρώθηκαν 108 ερωτηματολόγια, 11 για κάθε φυλή εκτός της φυλής Κεφαλληνίας που συμμετείχε με 9 μονάδες. Το ερωτηματολόγιο χωρίστηκε σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος, περιελάμβανε πληροφορίες σχετικά με τη γεωγραφική θέση της εκμετάλλευσης χρησιμοποιώντας το Παγκόσμιο Σύστημα Προσδιορισμού Γεωγραφικής Θέσης (GPS) και στην περίπτωση που το κοπάδι ήταν μετακινούμενο, τη θέση και τη χρονική περίοδο μετακίνησης του. Το δεύτερο μέρος, σχετίζονταν με τα γενικά στοιχεία της εκμετάλλευσης, όπως η οικογενειακή και οικονομική κατάσταση του εκτροφέα, το μέγεθος και η δομή της εκμετάλλευσης, την ακολουθούμενη στρατηγική εμπορίας, πληροφορίες για την εκτροφή των φυλών και τις προοπτικές τους. Το τρίτο μέρος του ερωτηματολογίου επικεντρώνονταν στην περιγραφή του παραγωγικού συστήματος των εξεταζόμενων φυλών, όπως τον αριθμό των εκτρεφόμενων ζώων, την τάση του κοπαδιού, την κύρια χρήση της φυλής, τις συνθήκες εκτροφής και διάφορα αναπαραγωγικά και διατροφικά στοιχεία. Η συμπλήρωση των ερωτηματολογίων άρχισε το πρώτο εξάμηνο του 2002 και ολοκληρώθηκε το πρώτο εξάμηνο του 2003. Αντίγραφο του ερωτηματολογίου επισυνάπτεται στο τέλος της εργασίας. 10

2.2. Στατιστική ανάλυση Τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν από τα ερωτηματολόγια αναλύονται και παρουσιάζονται αρχικά σε επίπεδο φυλών. Για τη σύνοψη και την παρουσίαση των δεδομένων (Περιγραφική Στατιστική) χρησιμοποιούνται κατανομές συχνότητας και διαγράμματα (Φωτιάδης, 1995). Στη συνέχεια λόγω του μεγάλου αριθμού των μεταβλητών εφαρμόστηκαν μέθοδοι και διαδικασίες της Πολυμεταβλητής Στατιστικής Ανάλυσης για την εξαγωγή συμπερασμάτων. 2.2.1. Περιγραφική στατιστική Αρχικά παρουσιάζονται τα αποτελέσματα που σχετίζονται με το μέγεθος των εκμεταλλεύσεων, όπως ο αριθμός των εκτρεφόμενων ζώων και τη διαθέσιμη έκταση των εκμεταλλεύσεων. Δίνονται πληροφορίες για την παραγωγική κατεύθυνση, όπως και διάφορα οικονομικά στοιχεία των μονάδων (π.χ. είδη εκτρεφόμενων ζώων, χρήση της γης, έσοδα από τα παραγόμενα προϊόντα και άλλες πηγές εισοδήματος). Ακόμη αναφέρονται στοιχεία για την οικογενειακή κατάσταση του αρχηγού της εκμετάλλευσης, την ηλικία του, τη διάδοχη κατάσταση, το μορφωτικό του επίπεδο και το εργατικό δυναμικό των μονάδων. Στη συνέχεια παρουσιάζονται εκτιμήσεις σχετικά με την προοπτική της εκτροφής των εντόπιων φυλών, οι οποίες αφορούν τις τάσεις του ζωικού κεφαλαίου, την αιτία αυτών των τάσεων, αλλά και τις προϋποθέσεις για να διασφαλιστεί το μέλλον της εκτροφής των φυλών. Τέλος, ένα μεγάλο μέρος των αποτελεσμάτων καλύπτεται από τα χαρακτηριστικά του παραγωγικού συστήματος των εκμεταλλεύσεων. Αναλύονται οι συνθήκες σταβλισμού, βόσκησης και διατροφής των ζώων και συγκρίνονται οι αναπαραγωγικές πρακτικές που εφαρμόζουν οι παραγωγοί. 11

2.2.2. Πολυμεταβλητή Στατιστική Ανάλυση Επιλογή των μεταβλητών Από την προκαταρκτική στατιστική ανάλυση των δεδομένων, επιλέχθηκαν 12 συνεχείς (ποσοτικές) μεταβλητές από το σύνολο των μεταβλητών του ερωτηματολογίου με βάση τις συσχετίσεις τους, οι οποίες επεξεργάστηκαν με μεθόδους της Πολυμεταβλητής Στατιστικής Ανάλυσης. Οι μεταβλητές ήταν σχετικές με τη διαθέσιμη έκταση κάθε εκμετάλλευσης, τη χρήση της γης, το είδος και τον αριθμό των εκτρεφόμενων ζώων, την παραγωγική κατεύθυνση, τη διάρκεια βόσκησης, την περίοδο χορήγησης ζωοτροφών, τις ποσότητες ιδιοπαραγόμενων ζωοτροφών, τα κτηνιατρικά έξοδα και το υψόμετρο. Παραγοντική Ανάλυση (Factor Analysis) Η τεχνική της παραγοντικής ανάλυσης βασίζεται στην αλληλοσυσχέτιση των μεταβλητών. Η παραγοντική ανάλυση στοχεύει αρχικά στη μείωση των διαστάσεων του προβλήματος αντικαθιστώντας τις αλληλοεξαρτώμενες μεταβλητές με ομάδες παραγόντων (υποθετική ενότητα) που συμπεριφέρονται κατά τον ίδιο τρόπο με τις στατιστικά σημαντικές μεταβλητές που περιέχονται σε αυτούς. Οι παράγοντες (συνιστώσες) βοηθούν στην ερμηνεία των συσχετίσεων που υπάρχουν στα δεδομένα. Τα τέσσερα βήματα που ακολουθούνται στην παραγοντική ανάλυση είναι τα εξής: α) η δημιουργία του πίνακα συσχετίσεων των μεταβλητών και διερεύνηση των συντελεστών συσχέτισης, β) η εξαγωγή των παραγόντων, δηλαδή η επιλογή του αριθμού των παραγόντων ανάλογα με το ποσοστό της διακύμανσης που ερμηνεύουν, γ) η περιστροφή του μοντέλου με σκοπό την αύξηση της ερμηνευτικής του ικανότητας και δ) ο υπολογισμός των βαθμών των παραγόντων για να χρησιμοποιηθούν στη συνέχεια για περαιτέρω στατιστική ανάλυση(σιάρδος, 1999 Kαρλής, 2003). α) Υπολογισμός και διερεύνηση των συντελεστών συσχετίσεων Ο καθένας από τους παράγοντες περιλαμβάνει μία ομάδα μεταβλητών με κοινά χαρακτηριστικά (συσχετισμένες μεταβλητές). Οι συντελεστές συσχέτισης των 12

μεταβλητών με τους αντίστοιχους παράγοντες καλούνται παραγοντικά φορτία, οι τιμές των οποίων μπορεί να είναι στατιστικά σημαντικές ή μη για ορισμένο επίπεδο σημαντικότητας. Στην πράξη ως σημαντική θεωρείται τιμή παραγοντικού φορτίου ίση ή μεγαλύτερη του ±0,3 και ±0,4. Εάν οι συσχετίσεις είναι χαµηλές είναι σχεδόν αδύνατο οι μεταβλητές να μοιράζονται κοινούς παράγοντες. Ωστόσο για να πραγματοποιηθεί η παραγοντική ανάλυση θα πρέπει και οι συντελεστές μερικής συσχέτισης μεταξύ ζευγών μεταβλητών να πληρούν τις ακόλουθες προϋποθέσεις. O συντελεστής µερικής συσχέτισης µεταξύ δυο µεταβλητών είναι μέτρο της συσχέτισης τους µετά την αφαίρεση της επίδρασης των υπόλοιπων µεταβλητών. Έτσι χρησιμοποιώντας τα κριτήρια του μέτρου καταλληλότητας δειγματοληψίας του Kaiser-Meyer-Olkin (ΚΜΟ) και τον έλεγχο σφαιρικότητας του Bartlett ελέγχεται η καταλληλότητα των δεδομένων. Ο δείκτης ΚΜΟ συγκρίνει τα µεγέθη των παρατηρούµενων συντελεστών συσχέτισης προς τους συντελεστές µερικής συσχέτισης και υποδηλώνει την αναλογία της διακύμανσης των μεταβλητών που μπορεί να προέρχεται από τους βασικούς παράγοντες. Ο δείκτης υπολογίζεται ως: Όπου i= j 2 ij KMO = 2 r + a r 2 ij i= j i= j 2 rij είναι ο συντελεστής απλής συσχέτισης μεταξύ των μεταβλητών i και j και 2 aij ο συντελεστής μερικής συσχέτισης μεταξύ των ίδιων μεταβλητών. Όσο πιο κοντά στη μονάδα είναι ο δείκτης ΚΜΟ τόσο πιο κατάλληλο είναι το δείγμα. Τιμή άνω του 0,50 θεωρείται αποδεκτή. Ο έλεγχος σφαιρικότητας του Bartlett ελέγχει το βαθμό συσχέτισης των μεταβλητών και ότι ο πίνακας συσχετίσεων δεν είναι ταυτοτικός, δηλαδή ότι τα διαγώνια στοιχεία του δεν είναι μονάδες και τα εκτός της διαγωνίου μηδενικά. Η τιμή της σφαιρικότητας του Bartlett πρέπει να είναι κάτω από 0,05. (Σιάρδος, 1999 Καρλής, 2003). ij β) Καθορισμός του αριθμού των εξαγόμενων παραγόντων 13

Για τον καθορισμό του αριθμού των παραγόντων εφαρμόστηκε η μέθοδος των κυρίων συνιστωσών που δημιουργεί τόσους παράγοντες ή συνιστώσες όσες είναι οι μεταβλητές. Κατά την ανάλυση σε κύριες συνιστώσες επιζητείται η δημιουργία ενός υποδείγματος γραμμικού συνδυασμού των παρατηρούμενων μεταβλητών, κατά τον οποίο η πρώτη κύρια συνιστώσα είναι ο συνδυασμός που εξηγεί το μεγαλύτερο ποσοστό της ολικής διακύμανσης των τιμών των παρατηρήσεων, η δεύτερη κύρια συνιστώσα, ασυσχέτιστη με την πρώτη, εξηγεί το αμέσως μεγαλύτερο ποσοστό, κ.ο.κ, όπου διαδοχικές κύριες συνιστώσες εξηγούν μικρότερα ποσοστά της ολικής διακύμανσης και οι οποίες είναι ασυσχέτιστες μεταξύ τους. Ο αριθμός των παραγόντων δεν είναι γνωστός και μπορεί να υπολογιστεί είτε με βάση τις ιδιοτιμές του πίνακα συσχετίσεων και το ποσοστό διακύμανσης που κάθε ιδιοτιμή ερμηνεύει, είτε με το γράφημα των ιδιοτιμών ως προς τον αύξοντα αριθμό τους (scree plot) (Κούτρας, 2004). Χρησιμοποιώντας το κριτήριο της τιμής των ιδιοτιμών, όλοι οι παράγοντες που έχουν ιδιοτιμή μεγαλύτερη ή ίση από 1 παραμένουν. Από αυτούς επιλέγονται αυτοί που ερμηνεύουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο ποσοστό της διακύμανσης των αρχικών μεταβλητών. Από το γράφημα των ιδιοτιμών δεν είναι πάντα ξεκάθαρος ο αριθμός των παραγόντων που θα διατηρηθεί, αφού στηρίζεται στην εκτίμηση της αλλαγής της κλίσης του γραφήματος προς τα κάτω (Γράφημα 2.1). Γράφημα ιδιοτιμών (Scree plot) 4 Ιδιοτιμή 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Αριθμός παραγόντων Γράφημα 2.1. Ιδιοτιμές παραγόντων / συνιστωσών 14

γ) Περιστροφή και ερμηνεία των παραγόντων (συνιστωσών) Παρόλο που στο προηγούμενο στάδιο προσδιορίζεται η σχέση μεταξύ των παραγόντων και των αρχικών μεταβλητών, είναι δύσκολη η ερμηνεία των παραγόντων. Η περιστροφή των παραγόντων που ακολουθεί έχει ως σκοπό τον προσδιορισμό παραγόντων που έχουν ουσιαστική σημασία (με την έννοια ότι περιγράφουν συνοπτικά τις περικλειόμενες σε αυτούς μεταβλητές). Αυτό επιτυγχάνεται με την πιο απλή δομή. Έτσι κάθε παράγοντας έχει μη μηδενικά φορτία για ορισμένες από τις μεταβλητές, στοιχείο που βοηθά στην ερμηνεία των παραγόντων του. Για την περιστροφή των παραγόντων χρησιμοποιήθηκε η τεχνική μέγιστης διακύμανσης, με την οποία μεγιστοποιείται η διακύμανση των τετραγώνων των παραγοντικών φορτίων και ελαχιστοποιείται ο αριθμός των μεταβλητών με υψηλά παραγοντικά φορτία σε κάθε παράγοντα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τα παραγοντικά φορτία να είναι μεγάλα ή μικρά, ενώ λίγα έχουν μέσες τιμές. Εξετάζοντας τα αποτελέσματα που εμφανίζονται στον πίνακα για κάθε παράγοντα μετά την περιστροφή, φαίνεται καθαρά η σχέση κάθε συνιστώσας με τις αρχικές μεταβλητές και το νόημα της. δ) Υπολογισμός των παραγοντικών βαθμών (factor scores) Ο υπολογισμός των παραγοντικών βαθμών για κάθε μία παρατήρηση δίνει τη δυνατότητα αφενός να εντοπιστούν, μέσω γραφικής απεικόνισης (διάγραμμα διασποράς) των παρατηρήσεων ως προς δύο παράγοντες, οι σχέσεις των παρατηρήσεων και αφετέρου να χρησιμοποιηθούν οι παραγοντικοί βαθμοί για περαιτέρω στατιστική ανάλυση. Στην παρούσα εργασία εφαρμόστηκε η μέθοδος της παλινδρόμησης (Regression). Ο κάθε παράγοντας εκφράζεται ως γραμμικός συνδυασμός των αρχικών μεταβλητών κατά τη σχέση: F i =α i1 Χ 1 +α i2 Χ 2 + +α ip X p (i=1, 2,...,m και j=1,2,..., p) Όπου α οι συντελεστές των παραγοντικών βαθμών και p ο αριθμός των μεταβλητών (Χ) που χρησιμοποιούνται (Σιάρδος, 1999). 15

Ανάλυση κατά συστάδες (Cluster Analysis) Η ανάλυση κατά συστάδες εξετάζει κατά πόσο, με βάση συγκεκριμένες μεταβλητές, οι παρατηρήσεις είναι όμοιες μεταξύ τους, δηλαδή συνιστούν ομοιογενείς ομάδες (Σιάρδος, 1999) Μια επιτυχημένη εφαρμογή των τεχνικών της ανάλυσης κατά συστάδες θα πρέπει να καταλήξει σε ομάδες στις οποίες οι παρατηρήσεις μέσα σε κάθε ομάδα να είναι όσο γίνεται πιο ομοιογενείς, ενώ οι παρατηρήσεις διαφορετικών ομάδων να διαφέρουν όσο γίνεται περισσότερο (Κούτρας, 2005). Όταν δεν είναι γνωστός ο αριθμός των ομάδων που θα δημιουργηθούν και οι μεταβλητές είναι συνεχείς, η καταλληλότερη μέθοδος είναι η Ιεραρχική Ανάλυση κατά Συστάδες (Hierarhical Cluster Analysis). Αυτή η μέθοδος χρησιμοποιεί έναν αντίστροφο αλγόριθμο (agglomerative) που ως πρώτο βήμα δημιουργεί έναν πίνακα αποστάσεων για όλες τις παρατηρήσεις, στη συνέχεια θεωρεί κάθε παρατήρηση από μόνη της μια ομάδα και σε κάθε βήμα ενώνει τις παρατηρήσεις που έχουν την πιο μικρή απόσταση. Αν δύο παρατηρήσεις έχουν ενωθεί σε μια ομάδα, στο επόμενο βήμα ενώνεται μαζί τους, η πιο κοντινή στην προϋπάρχουσα ομάδα παρατήρηση και δημιουργείται μια νέα ομάδα. Αυτό συνεχίζεται έως ότου και η τελευταία παρατήρηση ταξινομηθεί σε μια ομάδα. Υπάρχουν πολλά κριτήρια για την επιλογή του αριθμού των ομάδων, αλλά μερικές φορές η ερμηνεία των αποτελεσμάτων είναι ο καλύτερος οδηγός προς τη σωστή επιλογή αυτού του αριθμού (Καρλής, 2003). α) Επιλογή της μεθόδου ομαδοποίησης και του μέτρου απόστασης Ύστερα από την επεξεργασία των βαθμών των παραγόντων με διαφορετικούς συνδυασμούς μεθόδων ομαδοποίησης (αλγορίθμων) και μέτρησης της απόστασης, τα πιο ικανοποιητικά αποτελέσματα προέκυψαν με τη μέθοδο ομαδοποίησης Ward και το Τετράγωνο της Ευκλείδειας Απόστασης. Η μέθοδος του Ward ελαχιστοποιεί τη διακύμανση μέσα στις ομάδες και έχει το πλεονέκτημα ό,τι μας δίνει σχεδόν ισομεγέθεις ομάδες (Καρλής, 2003). Με τη μέθοδο του Ward υπολογίζονται οι μέσες τιμές όλων των μεταβλητών για κάθε ομάδα και στη συνέχεια υπολογίζεται το Τετράγωνο της Ευκλείδειας απόστασης και εντοπίζονται οι διαφορές ανάμεσα στις παρατηρήσεις. 16

β) Αριθμός των ομάδων 0 προσδιορισμός του αριθμού των ομάδων μπορεί να γίνει είτε με εμπειρική εξέταση του Δενδρογράμματος των παρατηρήσεων, είτε με βάση τον Πίνακα της Σειράς Ομαδοποιήσεων (Agglomeration Schedule). Ο πίνακας αυτός δείχνει τη σειρά με την οποία έγινε η ομαδοποίηση και την τιμή της απόστασης ανάμεσα σε δύο παρατηρήσεις που ενώθηκαν, ενώ το δενδρόγραμμα απεικονίζει αυτή τη διαδικασία. Το γράφημα 2 δείχνει ένα παράδειγμα δενδρογράμματος, μετά την ομαδοποίηση 30 προβατοτροφικών μονάδων. Στον κάθετο άξονα είναι οι παρατηρήσεις (εκμεταλλεύσεις) και στον οριζόντιο οι αποστάσεις με τις οποίες ενώνονται. Η επιλογή του αριθμού των ομάδων γίνεται από τα σημεία που παρατηρούνται μεγάλα κενά μεταξύ των ομαδοποιήσεων στον οριζόντιο άξονα των αποστάσεων. Στο δενδρόγραμμα υπάρχουν πέντε φυσικά διακοπτόμενα σημεία που ονομάζονται Α, Β, Γ, Δ και Ε. Μεγάλα κενά παρατηρούνται στο σημείο Ε, όπου οι εκμεταλλεύσεις χωρίζονται σε δύο ομάδες και στο σημείο Δ, όπου οι εκμεταλλεύσεις χωρίζονται σε τρεις ομάδες. Τα ίδια αποτελέσματα ομαδοποίησης προέκυψαν και από τον πίνακα της Σειράς Ομαδοποιήσεων. γ) Αξιολόγηση της ομαδοποίησης Η συνηθέστερη μέθοδος αξιολόγησης είναι η επιλογή κάποιου μικρότερου δείγματος από το σύνολο των δεδομένων και η εξέταση της νέας ομαδοποίησης (Καρλής, 2003). 17

Γράφημα 2.2. Δενδρόγραμμα για δείγμα 30 μονάδων Απόσταση 0 5 10 15 20 25 +---------+---------+---------+---------+---------+ Μονάδες 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 A B Γ Δ E 18

3. Αποτελέσματα και σχολιασμός 3.1. Χαρακτηριστικά των εκμεταλλεύσεων Στο 59,3% των εξεταζόμενων εκμεταλλεύσεων εκτρέφονται φυλές προβάτων που έχουν χαρακτηριστεί σπάνιες (Καλαρρύτικη, Κεφαλληνίας, Πηλίου, Κύμης, Ορεινής της Ηπείρου και Σκοπέλου). Ο συνολικός αριθμός των προβάτων που εκτρέφονται στις εκμεταλλεύσεις είναι 22.609 κεφαλές, από τα οποία τα 21.179 είναι θηλυκά. Το 55% των εξεταζόμενων προβάτων ανήκουν σε τρεις από τις 10 φυλές (Ανωγείων, Καλαρρύτικη και Σφακίων). ΑΝΩΓΕΙΩΝ KAΛΑΡΡΥΤΙΚΗ KAΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ KEΦΑΛΛ ΗΝΙ ΑΣ KYMΗΣ ΛΕΣΒΟΥ OΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ ΠΗΛΙΟΥ Κεφαλές έως 25 26-100 101-200 201-500 501-750 > 750 ΣΦΑΚΙΩΝ ΣΚΟΠΕΛΟΥ ΣΥΝΟΛΟ Γράφημα 3.1. Κατανομή του αριθμού των προβάτων των μονάδων σε κλάσεις Το μέσο μέγεθος των ποιμνίων είναι τα 209 πρόβατα από τα οποία τα 196 είναι θηλυκά. Ο μεγαλύτερος μέσος αριθμός προβάτων εκτρέφεται στα ποίμνια της φυλής Ανωγείων (545,5 κεφ.), ενώ ο μικρότερος στα ποίμνια της φυλής Κύμης (49,5 κεφ.). Επίσης, το μεγαλύτερο ποίμνιο αποτελείται από 1000 πρόβατα της φυλής Ανωγείων και το μικρότερο από 10 πρόβατα της φυλής Κύμης. Η μεγαλύτερη διακύμανση στο μέγεθος των ποιμνίων συναντάται στη φυλή 19

Σκοπέλου, αφού το μικρότερο κοπάδι αποτελείται από 14 ζώα ενώ το μεγαλύτερο από 750 (Γράφημα 3.1). Η μέση διαθέσιμη έκταση των προβατοτροφικών εκμεταλλεύσεων του δείγματος είναι 44,8 στρέμματα, από τα οποία τα 21,6 στρ. είναι ιδιόκτητα. Μόνο σε τέσσερις φυλές η μέση έκταση των εκμεταλλεύσεων ξεπερνά τα 30 στρέμματα, ενώ παρατηρείται μεγάλη διακύμανση από φυλή σε φυλή, με το μεγαλύτερο μέσο όρο συνολικής έκτασης να παρατηρείται στι ςεκτροφές της φυλής Ανωγείων (196 στρ.) και το μικρότερο στις μονάδες της φυλής Κύμης (8 στρ.) (Γράφημα 3.2). ΑΝΩΓΕΙΩΝ KAΛΑΡΡΥΤΙΚΗ KAΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ KEΦΑΛΛΗΝΙΑΣ KYMΗΣ ΛΕΣΒΟΥ OΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ ΠΗΛΙΟΥ Στρέμματα έως 2.5 2.6-10 10.1-20 20.1-50 50.1-75 > 75 ΣΦΑΚΙΩΝ ΣΚΟΠΕΛΟΥ ΣΥΝΟΛΟ Γράφημα 3.2. Κατανομή της συνολικής διαθέσιμης έκτασης των εκμεταλλεύσεων σε κλάσεις Το ποσοστό των εκμεταλλεύσεων που εκτρέφουν μόνο πρόβατα φθάνει το 63%, ενώ από το γράφημα 3.3 είναι εμφανές ότι σε όλες τις φυλές, πλην της Καραγκούνικης, συναντώνται μεικτές εκτροφές αιγοπροβάτων. Το μεγαλύτερο ποσοστό (81,8%) των αμιγών προβατοτροφικών μονάδων ανήκει στις φυλές Πηλίου και Σκοπέλου, ενώ στη φυλή των Σφακίων υπάρχει μόνο μια αμιγώς προβατοτροφική εκμετάλλευση. Ο μέσος αριθμός των εκτρεφόμενων αιγών κυμαίνεται από 0 έως 151 κεφαλές, στις εκμεταλλεύσεις όπου εκτρέφονται οι φυλές Καραγκούνικη και Ανωγείων αντίστοιχα. Εκτός από τις εκτροφές της φυλής 20

KYMΗΣ Κεφαλληνίας, στις υπόλοιπες εκμεταλλεύσεις όπου εκτρέφονται νησιώτικες φυλές (Κύμης, Λέσβου και Σκοπέλου) ο μέσος αριθμός αιγών που εκτρέφονται είναι περίπου 5 κεφαλές. Στις εκμεταλλεύσεις της Κρήτης (φυλές Ανωγείων και Σφακίων) εκτρέφονται κατά μέσο όρο περισσότερες από 100 αίγες. 100% 80% 60% 40% Πρόβατα Πρόβατα και αίγες Πρόβατα και άλλα είδη 20% 0% ΑΝΩΓΕΙΩΝ KAΛΑΡΡΥΤΙΚΗ KAΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ KEΦΑΛΛΗΝΙΑΣ ΛΕΣΒΟΥ OΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ ΠΗΛΙΟΥ ΣΦΑΚΙΩΝ ΣΚΟΠΕΛΟΥ ΣΥΝΟΛΟ Γράφημα 3.3. Το ποσοστό των μονάδων ανάλογα με το είδος των ζώων που εκτρέφουν Ο μέσος όρος ηλικίας των παραγωγών είναι 50 ετών (ηλικία το 2002), ενώ στην πλειοψηφία τους η μέση χρονική διάρκεια εκπαίδευσης ήταν τα 7 χρόνια. Το γράφημα 3.4, δείχνει τη δομή των ηλικιών των παραγωγών, ενώ στον πίνακα 3.1 παρουσιάζεται η αναλογία των εκτροφέων κάτω των 45 ετών και άνω των 60 ετών. Το μικρότερο μέσο όρο ηλικίας παραγωγών παρατηρήθηκε στις μονάδες της φυλής Σφακίων (41 έτη), όπου βρίσκεται και ο νεαρότερος παραγωγός ηλικίας 25 ετών, ενώ το μεγαλύτερο μέσο όρο ηλικίας στους εκτροφείς της φυλής Κύμης (58 έτη). Ο μεγαλύτερος σε ηλικία παραγωγός (79 ετών) εκτρέφει ζώα της φυλής Πηλίου. Η καταγραφή της ηλικίας συνδέεται με τη ύπαρξη ή όχι διαδόχου για την εκμετάλλευση. 21

Γράφημα 3.4. Κατανομή των ηλικιών των παραγωγών 25 25 μέσος όρος ηλικίας = 50 Αριθμός παραγωγών 20 16 18 15 11 14 12 12 10 5 έως 35 36-40 41-45 46-50 51-55 56-60 > 60 Κλάσεις ηλικιών (ηλικία το 2002) Πίνακας 3.1. Ηλικίες των παραγωγών (έτη) και το ποσοστό αυτών που είναι μικρότεροι των 45 ετών και αυτών που είναι μεγαλύτεροι των 60 ετών με διάδοχο Φυλή Νεότερος Μέσος όρος Μεγαλύτερος Αριθμός παραγωγών < 45 ετών Αριθμός παραγωγών 60 ετών % παραγωγών 60 ετών με διάδοχο ΑΝΩΓΕΙΩΝ 29 46 67 6 3 100,0% ΚΑΛΑΡΡΥΤΙΚΗ 35 46 59 6 0 - ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ 29 52 70 3 5 80,0% ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ 28 51 70 2 2 50,0% ΚΥΜΗΣ 28 58 77 3 7 42,9% ΛΕΣΒΟΥ 34 45 55 6 0 - ΟΡΕΙΝΗ 37 53 78 4 3 33,3% ΗΠΕΙΡΟΥ ΠΗΛΙΟY 37 54 79 2 3 33,3% ΣΦΑΚΙΩΝ 25 41 66 7 1 0% ΣΚΟΠΕΛΟΥ 28 55 75 2 4 0% ΣΥΝΟΛΟ 25 50 79 41 28 46,4% Σύμφωνα με τον πίνακα 3.1, το 25,9% των παραγωγών ήταν άνω των 60 ετών, από τους οποίους το 53,6% δεν έχουν διάδοχο για την εκμετάλλευση. Το ποσοστό αυτό ποικίλει από 0% στη φυλή Ανωγείων έως το 100% των εκτροφέων 22

της φυλής Σκοπέλου. Το ποσοστό των παραγωγών κάτω των 45 ετών ανέρχεται στο 37,9%, ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών των παραγωγών (63,6%) εκτρέφει πρόβατα της φυλής Σφακίων. Αντίστοιχα το ίδιο ποσοστό (64%) των παραγωγών που εκτρέφει πρόβατα της φυλή Κύμης είναι άνω των 60 ετών. Όλες οι εκτροφές είναι οικογενειακού χαρακτήρα, με τα μισά μέλη της οικογένειας να εργάζονται στις ίδιες τις εκμεταλλεύσεις τους, ενώ ελάχιστοι είναι οι εργάτες πλήρους, μερικής ή εποχιακής απασχόλησης. Μόνο σε δυο νησιώτικες φυλές (Κεφαλληνίας και Κύμης) όλα τα μέλη που ζουν στην εκμετάλλευση εργάζονται σε αυτήν. Τρεις φυλές δεν απασχολούν κανένα εργαζόμενο εκτός των μελών της οικογένειας, ενώ το 33% των εκτροφέων της φυλής Κεφαλληνίας έχει από δυο εργαζόμενους πλήρους απασχόλησης (Πίνακας 3.2). Πίνακας 3.2. Μέλη που ζουν και / ή εργάζονται στην εκμετάλλευση Φυλή Μέσος όρος μελών της οικογένειας που ζουν στην εκμετάλλευση Ποσοστό μελών της οικογένειας που εργάζονται στην εκμετάλλευση Συνολικός αριθμός εργαζομένων εκτός των μελών της οικογένειας Πλήρους απασχόλησης Μερικής απασχόλησης Εποχιακής απασχόλησης ΑΝΩΓΕΙΩΝ 5 60,0% 0 0 0 ΚΑΛΑΡΡΥΤΙΚΗ 4 50,0% 4 2 2 ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ 5 40,0% 1 3 4 ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ 3 100,0% 6 3 0 ΚΥΜΗΣ 2 100,0% 0 1 1 ΛΕΣΒΟΥ 4 25,0% 0 0 0 ΟΡΕΙΝΗ 3 66,7% 1 0 4 ΗΠΕΙΡΟΥ ΠΗΛΙΟΥ 3 33,3% 3 1 2 ΣΦΑΚΙΩΝ 4 50,0% 0 0 0 ΣΚΟΠΕΛΟΥ 3 33,3% 1 0 3 ΣΥΝΟΛΟ 4 50,0% 16 10 16 Παρατηρώντας τον πίνακα 3.3, διαπιστώνουμε ότι το 32,4% των παραγωγών καλύπτει ένα ποσοστό του εισοδήματος τους από δραστηριότητες εκτός της κτηνοτροφίας (π.χ. γεωργία, οικοδόμοι, τουρισμός κ.ά.). Αυτό το ποσοστό είναι λιγότερο από το 25% του συνολικού εισοδήματος. Στο 83% αυτών των 23

παραγωγών οι εκτός εκμετάλλευσης δραστηριότητες έχουν συμπληρωματικό οικονομικό χαρακτήρα, ενώ μόνο σε έξι από αυτούς καλύπτουν ποσοστό άνω του 50% του συνολικού τους εισοδήματος. Το ποσοστό των παραγωγών που ασχολούνται και με άλλες δραστηριότητες εκτός της κτηνοτροφίας κυμαίνεται από 0% στις φυλές Ανωγείων και Καλαρρύτικη, έως και 90,9% στη φυλή Λέσβου, με τους τελευταίους να ασχολούνται κυρίως με την καλλιέργεια της ελιάς. Πίνακας 3.3. Δραστηριότητες εκτός της εκτροφής ζώων και το ποσοστό του εισοδήματος που προέρχεται από αυτές Φυλή % παραγωγών που έχουν δραστηριότητες εκτός της εκτροφής ζώων Αριθμός εκμεταλλεύσεων ανάλογα με το ποσοστό του εισοδήματος που προέρχεται από τις εκτός της εκτροφής ζώων δραστηριότητες 0-25% 25-50% 50-75% 75-100% ΑΝΩΓΕΙΩΝ 0,0% 0 0 0 0 ΚΑΛΑΡΡΥΤΙΚΗ 0,0% 0 0 0 0 ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ 27,3% 1 2 0 0 ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ 33,3% 2 1 0 0 ΚΥΜΗΣ 45,5% 0 4 0 1 ΛΕΣΒΟΥ 90,9% 6 3 1 0 ΟΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ 45,5% 2 2 1 0 ΠΗΛΙΟΥ 18,2% 1 0 1 0 ΣΦΑΚΙΩΝ 45,5% 3 1 1 0 ΣΚΟΠΕΛΟΥ 18,2% 0 1 1 0 ΣΥΝΟΛΟ 32,4% 15 14 5 1 Σύμφωνα με το γράφημα 3.5 το 75% των παραγωγών δήλωσαν ότι το ετήσιο ακαθάριστο εισόδημα προερχόμενο από την κτηνοτροφία είναι λιγότερο από 20.000, ενώ μόνο σε δύο εκτροφείς το ακαθάριστο εισόδημα ξεπερνά τα 50.000. Σε όλες τις εξεταζόμενες εκτροφές, οι παραγωγοί λάμβαναν επιδοτήσεις συμπληρώνοντας το εισόδημα τους. Στις περισσότερες μονάδες (60%) το ποσοστό του συνολικού εισοδήματος που προέρχεται από τις επιδοτήσεις κυμαίνεται μεταξύ 25% και 50% (Γράφημα 3.6). 24

ΑΝΩΓΕΙΩΝ KAΛΑΡΡΥΤΙΚΗ KAΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ KEΦΑΛΛΗΝΙΑΣ KYMΗΣ ΛΕΣΒΟΥ OΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ ΠΗΛΙΟΥ Ευρώ ( ) < 5000 5000-10000 10000-20000 20000-50000 50000-100000 ΣΦΑΚΙΩΝ ΣΚΟΠΕΛΟΥ ΣΥΝΟΛΟ Γράφημα 3.5. Κατανομή του ακαθάριστου εισοδήματος που προέρχεται από την κτηνοτροφία σε κλάσεις ΑΝΩΓΕΙΩΝ KAΛΑΡΡΥΤΙΚΗ KAΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ KEΦΑΛΛ ΗΝΙ ΑΣ KYMΗΣ ΛΕΣΒΟΥ OΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ ΠΗΛΙΟΥ Ποσοστό (%) 0-25 25-50 50-75 ΣΦΑΚΙΩΝ ΣΚΟΠΕΛΟΥ ΣΥΝΟΛΟ Γράφημα 3.6. Το ποσοστό του ακαθάριστου εισοδήματος που προέρχεται από επιδοτήσεις Το 71% των εκμεταλλεύσεων έχουν ως κύρια πηγή εισοδήματος την πώληση του πρόβειου γάλακτος, ενώ στο 8% η κύρια πηγή εισοδήματος προέρχεται από την πώληση του πρόβειου κρέατος. Παρόλο που σε όλες τις εκτροφές, εκτός από 25

αυτές της Καραγκούνικης, υπάρχει ένα ποσοστό που εκτρέφει και αίγες μαζί με τα πρόβατα, μόνο σε μία μονάδα της φυλής Πηλίου η κύρια πηγή του εισοδήματος προέρχεται από την πώληση προϊόντων που προέρχονται από τις αίγες. Επίσης, το 8% των εκμεταλλεύσεων καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματος του από την καλλιέργεια της γης, από το οποίο ποσοστό στις περισσότερες μονάδες εκτρέφεται η Καραγκούνικη φυλή. Τέλος, η εριοπαραγωγή συνεχίζει και επιφέρει κάποια έσοδα στους εκτροφείς τριών φυλών, Ανωγείων, Κεφαλληνίας και Ορεινή της Ηπείρου (Πίνακας 3.4). Πίνακας 3.4. Το ποσοστό του συνολικού εισοδήματος που προέρχεται από τις πωλήσεις των προϊόντων Φυλή Καλλιέργειες Αίγειο Αίγειο Πρόβειο Πρόβειο γάλα κρέας γάλα κρέας Έριο ΑΝΩΓΕΙΩΝ 0,0% 6,3% 5,8% 49,1% 38,0% 0,8% ΚΑΛΑΡΡΥΤΙΚΗ 5,5% 1,1% 0,6% 51,4% 37,3% 0,1% ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ 37,3% 0,0% 0,0% 35,0% 27,6% 0,0% ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ 0,0% 9,3% 12,2% 53,8% 22,8% 0,9% ΚΥΜΗΣ 0,0% 1,2% 3,8% 39,5% 37,3% 0,1% ΛΕΣΒΟΥ 18,0% 5,6% 2,5% 55,9% 17,9% 0,0% ΟΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ 0,0% 1,0% 0,7% 68,5% 29,2% 0,6% ΠΗΛΙΟΥ 12,6% 2,5% 2,3% 49,0% 33,6% 0,0% ΣΦΑΚΙΩΝ 2,3% 4,5% 9,6% 54,9% 27,4% 0,0% ΣΚΟΠΕΛΟΥ 4,5% 1,8% 2,7% 64,1% 26,8% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ 8,2% 3,2% 3,9% 52,1% 29,9% 0,2% Η μέση χρονική διάρκεια εκπαίδευσης των παραγωγών είναι λιγότερα από εφτά έτη (6,7 έτη), ενώ οι μισοί σχεδόν παραγωγοί (50,9%) έχουν παρακολουθήσει κρατικά εκπαιδευτικά προγράμματα σχετικά με τη διατροφή, την αναπαραγωγή και την υγιεινή κατάσταση των αιγοπροβάτων. Το μεγαλύτερο ποσοστό παραγωγών που συμμετείχαν σε τέτοιου είδους προγράμματα συναντάται στους εκτροφείς της φυλής Λέσβου, ενώ το μικρότερο στους εκτροφείς της Καλαρρύτικης φυλής (Πίνακας 3.5). Στην προσπάθεια της ενίσχυσης της βιωσιμότητας ή επίλυσης των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι εκτροφές αυτών των φυλών, είναι επιτακτική η ανάγκη υιοθέτησης καινοτόμων στρατηγικών. Αυτό προϋποθέτει την ύπαρξη ενώσεων εκτροφέων, στρατηγικών 26

προώθησης των προϊόντων (marketing), εκπαίδευσης και προγραμμάτων στήριξης κλπ. Διαπιστώθηκε ότι το 83% των εκτροφέων είναι μέλη κάποιου συνεταιρισμού ή οργάνωσης παραγωγών, χωρίς να προσφέρουν ουσιαστικές υπηρεσίες στους τομείς της παραγωγής και εμπορίας (Πίνακας 3.5). Όπως προέκυψε από προσωπική επικοινωνία, οι εκτροφείς του Ανωγειανού προβάτου συμμετέχουν σε μια ένωση αγροτών που δραστηριοποιείται στον τομέα της παραγωγής (συνεταιριστικό προϊόν) και εμπορίας (αγορά / πώληση) προσφέροντας στα μέλη της χρήσιμες υπηρεσίες με θετικά οικονομικά αποτελέσματα. Επίσης τέσσερις μονάδες της φυλής Σκοπέλου είναι μέλη μιας κτηνοτροφικής ένωσης με εμπορικές δραστηριότητες, ενώ άλλες τέσσερις εκμεταλλεύσεις δραστηριοποιούνται στον τομέα της τυροκόμησης. Πίνακας 3.5. Ποσοστό κτηνοτρόφων που ανήκουν σε συνεταιρισμούς ή οργάνωσης παραγωγών, το επίπεδο μόρφωσης τους και το ποσοστό που έχουν παρακολουθήσει ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα εκτροφής Φυλή Ποσοστό που είναι μέλη συνεταιρισμού ή ένωσης αγροτών Επίπεδο μόρφωσης (έτη) Ποσοστό που έχει παρακολουθήσει προγράμματα για την εκτροφή προβάτων / αιγών ΑΝΩΓΕΙΩΝ 100,0% 7,1 45,5% KAΛΑΡΡΥΤΙΚΗ 72,7% 6,5 18,2% KAΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ 54,5% 7,3 63,6% KEΦΑΛΛΗΝΙΑΣ 100,0% 6,7 66,7% KYMΗΣ 100,0% 6,2 45,5% ΛΕΣΒΟΥ 100,0% 8,4 81,8% OΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ 81,8% 6,8 63,6% ΠΗΛΙΟΥ 54,5% 4,0 36,4% ΣΦΑΚΙΩΝ 100,0% 8,5 54,5% ΣΚΟΠΕΛΟΥ 72,7% 5,4 36,4% ΣΥΝΟΛΟ 83,3% 6,7 50,9% 27

KYMΗΣ ΛΕΣΒΟΥ ΠΗΛΙΟΥ Η χρήση νέων τεχνικών αναπαραγωγής βοηθά στη βελτίωση των αναπαραγωγικών δεικτών και επιτρέπει την καλύτερη διαχείριση των ποιμνίων. Ωστόσο, παρατηρώντας το γράφημα 3.7 οι περισσότεροι παραγωγοί (69%) δεν χρησιμοποιούν καμία από αυτές τις τεχνικές, ενώ μόνο σε δυο μονάδες της Καραγκούνικης φυλής εφαρμόζεται η τεχνητή σπερματέγχυση. Το 29% των εκτροφέων πριν την περίοδο των συζεύξεων ενισχύουν το σιτηρέσιο (flushing) των αναπαραγωγικών ζώων ή / και χρησιμοποιούν ορμόνες, με σκοπό αύξηση της πολυδυμίας και το συγχρονισμό του οίστρου. Γράφημα 3.7. Χρήση νέων τεχνικών αναπαραγωγής 100% 80% 60% Τεχνητή σπερματέγχυση Διατροφική τόνωση Διατροφική τόνωση και ορμόνες Ορμόνες Καμία 40% 20% 0% ΑΝΩΓΕΙΩΝ KAΛΑΡΡΥΤΙΚΗ KAΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ KEΦΑΛΛΗΝΙΑΣ OΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΦΑΚΙΩΝ ΣΚΟΠΕΛΟΥ ΣΥΝΟΛΟ Σχεδόν στο 76% των εκμεταλλεύσεων, οι κριοί βρίσκονται μαζί με τις προβατίνες επιτρέποντας τις ελεύθερες συζεύξεις. Στις εκτροφές των φυλών Λέσβου και Καραγκούνικης ένα ποσοστό των παραγωγών (45% και 36% αντίστοιχα) ελέγχει πότε και ποιο αρσενικό θα συζευχθεί με ένα θηλυκό, κρατώντας τα αρσενικά χώρια από τα θηλυκά τη μεγαλύτερη διάρκεια του έτους (Γράφημα 3.8). 28

KYMΗΣ 100% 80% Ελεγχόμενη Ελεύθερη Και οι δυο 60% 40% 20% 0% ΑΝΩΓΕΙΩΝ KAΛΑΡΡΥΤΙΚΗ KAΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ KEΦΑΛΛΗΝΙΑΣ ΛΕΣΒΟΥ OΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ ΠΗΛΙΟΥ ΣΦΑΚΙΩΝ ΣΚΟΠΕΛΟΥ ΣΥΝΟΛΟ Γράφημα 3.8. Το είδος σύζευξης Ποσοστό 75% των εκμεταλλεύσεων βρίσκεται σε υψόμετρο μικρότερο από 600 μέτρα. Αυτό έχει ως συνέπεια το 61,8% των εξεταζόμενων προβάτων να εκμεταλλεύονται κυρίως τις βοσκές χαμηλής ζώνης. Τα μετακινούμενα ποίμνια των φυλών Ανωγείων και Καλαρρύτικης κατά τους θερινούς μήνες εκτρέφονται σε υψόμετρο μεγαλύτερο των 800 μέτρων (805 1743μ.), στις βοσκές υψηλής ζώνης. Το μοναδικό ποίμνιο που έβοσκε στην αλπική ζώνη (> 1700μ.) αποτελούνταν από πρόβατα της φυλής Ανωγείων, ενώ στη μοναδική φυλή που συναντώνται εκμεταλλεύσεις και στις τρεις ζώνες βλαστήσεως (χαμηλή, μεσαία και υψηλή) είναι στη φυλή Ορεινή της Ηπείρου (Γράφημα 3.9). Τέλος, αξίζει να αναφερθεί η θετική συσχέτιση του αριθμού των εκτρεφόμενων αιγών με το υψόμετρο των εκμεταλλεύσεων (33 αιγ. < 600μ., 67 αιγ. 600 800μ. και 104 αιγ. > 800μ.) 29

KYMΗΣ 100% 80% < 600 m 600-800 m > 800 m 60% 40% 20% 0% ΑΝΩΓΕΙΩΝ KAΛΑΡΡΥΤΙΚΗ KAΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ KEΦΑΛΛΗΝΙΑΣ ΛΕΣΒΟΥ OΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ ΠΗΛΙΟΥ ΣΦΑΚΙΩΝ ΣΚΟΠΕΛΟΥ ΣΥΝΟΛΟ Γράφημα 3.9. Ποσοστό των εκμεταλλεύσεων ανάλογα με το υψόμετρο που είναι εγκατεστημένες Το 82% των ποιμνίων είναι μη μετακινούμενα και η διατροφή των προβάτων στηρίζεται στις βοσκές. H μέση διάρκεια βόσκησης είναι 9 μήνες το χρόνο, ενώ τα πρόβατα της φυλής Ορεινής Ηπείρου βόσκουν περίπου 6 μήνες το χρόνο. Στις φυλές Ανωγείων και Καλλαρύτικης ακολουθείται το μετακινούμενο σύστημα εκτροφής. Εξαιτίας των διαφορετικών κλιματολογικών συνθηκών των περιοχών εκτροφής των δυο φυλών η μετακίνηση διαφέρει. Έτσι, οι εκτροφείς των Ανωγειανών προβάτων παραμένουν μαζί με τα ζώα τους το μεγαλύτερο διάστημα του έτους στις ορεινές βοσκές (σχεδόν 7 μήνες, από Απρίλιο έως Οκτώβριο), ενώ τα Καλαρρύτικα ποίμνια εκτρέφονται για το ίδιο διάστημα (Απρίλιος έως Οκτώβριος) στα πεδινά βοσκοτόπια (χειμαδιά) (Πίνακας 3.6). 30

Πίνακας 3.6. Σύστημα εκτροφής και διάρκεια βόσκησης των ζώων Στάβλος και βόσκηση Μετακινούμενα Φυλή Βόσκηση (μήνες / έτος) Πεδινά (μήνες / έτος) Ορεινά (μήνες / έτος) ΑΝΩΓΕΙΩΝ 12* 5 7 ΚΑΛΑΡΡΥΤΙΚΗ 10** 7 5 ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ 8.. ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ 11.. ΚΥΜΗΣ 10.. ΛΕΣΒΟΥ 10.. ΟΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ 6.. ΠΗΛΙΟΥ 9.. ΣΦΑΚΙΩΝ 11.. ΣΚΟΠΕΛΟΥ 11.. ΣΥΝΟΛΟ 9 6 6 * μια εκμετάλλευση ** δυο εκμεταλλεύσεις Οι συνθήκες διατροφής πέρα από τη βόσκηση διαφοροποιούνται μεταξύ των μονάδων και των συστημάτων εκτροφής. Διακρίνονται από το είδος και τη διάρκεια χορήγησης συμπληρωματικών ζωοτροφών, αλλά και από τη διαφορετική διατροφική διαχείριση των ζώων σύμφωνα με την ηλικιακή / φυσιολογική κατάσταση τους. Το μεγαλύτερο ποσοστό των παραγωγών που διαφοροποιεί τη διατροφή των ζώων παρατηρείται τις εκτροφές της Καραγκούνικης φυλής (81,8%), ενώ το μικρότερο στις εκμεταλλεύσεις που εκτρέφουν πρόβατα της φυλής Σφακίων (27,3%) (Πίνακας 3.7). Πίνακας 3.7. Η διατροφή των ζώων Φυλή % των μονάδων όπου διαφοροποιείται Χορήγηση ζωοτροφών (μήνες / έτος) η διατροφή των ζώων Χονδροειδείς Συμπυκνωμένες Άλλο ΑΝΩΓΕΙΩΝ 72,7% 2,1 7,9 6,4 ΚΑΛΑΡΡΥΤΙΚΗ 72,7% 5,6 6,2 4,4 ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ 81,8% 5,5 7,0 4,3 ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ 66,7% 8,3 7,7 7,2 ΚΥΜΗΣ 72,7% 7,0 8,1 6,1 ΛΕΣΒΟΥ 63,6% 7,1 9,2 8,0 ΟΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ 36,4% 5,0 6,6 3,6 ΠΗΛΙΟΥ 63,6% 5,3 6,1 5,1 ΣΦΑΚΙΩΝ 27,3% 5,5 8,3 3,4 ΣΚΟΠΕΛΟΥ 45,5% 5,7 8,5 3,6 ΣΥΝΟΛΟ 60,2% 5,7 7,5 5,2 31

KYMΗΣ Αξίζει να αναφερθεί ότι στα εξεταζόμενα μη μετακινούμενα ποίμνια, σχεδόν το 57% των εκτροφέων λαμβάνει υπόψη του τις διαφορετικές διατροφικές απαιτήσεις που έχει ένα ζώο ανάλογα με την ηλικία ή τη φυσιολογική του κατάσταση (π.χ. εγκυμοσύνη), ενώ στα μετακινούμενα το ποσοστό αυτό φθάνει στο 74%. Επίσης, στα μη μετακινούμενα ποίμνια, παρατηρείται μια ισορροπία στη χορήγηση συμπληρωματικών συμπυκνωμένων και χονδροειδών ζωοτροφών (6-8 μήνες το χρόνο), ενώ στα μετακινούμενα κοπάδια η χορήγηση χονδροειδών ζωοτροφών γίνεται μόνο 4 μήνες το έτος και συμπυκνωμένων 7 μήνες. Τέλος το 76% των ζώων των μη μετακινούμενων εκτροφών καλύπτουν ένα μέρος των διατροφικών τους αναγκών με υπολείμματα καλλιεργειών ή παραπροϊόντα βιομηχανιών ή εκκοκκιστηρίων (κυρίως βαμβακόπιτα). Στο σύνολο των εκμεταλλεύσεων, το ποσοστό των χορηγούμενων ζωοτροφών που προέρχονται από την ίδια την εκμετάλλευση κυμαίνεται από 10% έως 15%. Αξίζει να σημειωθεί η μηδενική παραγωγή ζωοτροφών στις μονάδες της φυλής Ανωγείων και το μεγάλο ποσοστό (άνω του 50%) των ιδιοπαραγόμενων ζωοτροφών στην Καραγκούνικη φυλή (Γράφημα 3.10). 50% 40% Χονδροειδείς Συμπυκνωμένες Άλλου είδους 30% 20% 10% 0% ΑΝΩΓΕΙΩΝ KAΛΑΡΡΥΤΙΚΗ KAΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ KEΦΑΛΛΗΝΙΑΣ ΛΕΣΒΟΥ OΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ ΠΗΛΙΟΥ ΣΦΑΚΙΩΝ ΣΚΟΠΕΛΟΥ ΣΥΝΟΛΟ Γράφημα 3.10. Το ποσοστό και το είδος των χορηγούμενων ζωοτροφών που παράγονται στην ίδια την εκμετάλλευση 32

Τέλος, όσον αφορά την υγεία και περίθαλψη των ζώων, όλες οι εκτροφές αντιμετωπίζουν συχνά προβλήματα υγείας (κυρίως μαστίτιδα). Τα πρόβατα της φυλής Κύμης εμφανίζουν τα λιγότερα κρούσματα μαστίτιδας (27%), ενώ αναπνευστικά προβλήματα αντιμετωπίζουν οι φυλές της Κρήτης (Ανωγείων και Σφακίων). Όλοι οι παραγωγοί εμβολιάζουν τακτικά τα ζώα, ενώ σε περίπτωση επιδημίας ζητούν τη βοήθεια κτηνιάτρου (Πίνακας 3.8). Πίνακας 3.8. Ποσό που ξοδεύεται για τη θεραπεία κάθε ζώου ανά έτος Φυλή Ποσό ( ) ΑΝΩΓΕΙΩΝ 2,3 ΚΑΛΑΡΡΥΤΙΚΗ 1,5 ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ 4,5 ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ 2,0 ΚΥΜΗΣ 4,4 ΛΕΣΒΟΥ 2,4 ΟΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ 1,8 ΠΗΛΙΟΥ 2,6 ΣΦΑΚΙΩΝ 2,7 ΣΚΟΠΕΛΟΥ 4,7 ΣΥΝΟΛΟ 2,9 Το 96% των εκμεταλλεύσεων εκτρέφουν τις εξεταζόμενες φυλές περισσότερο από 10 χρόνια. Στο μεγαλύτερο ποσοστό των εκτροφών ο αριθμός των ζώων αυξάνεται (46,3%), ενώ σχεδόν το 15% των κτηνοτρόφων δηλώνουν ότι ο αριθμός των ζώων τους μειώνεται. Από τους τελευταίους, οι μισοί εκτρέφουν πρόβατα της φυλής Ορεινής Ηπείρου και οι υπόλοιποι πρόβατα της φυλής Σκοπέλου. Σε όλες τις μονάδες όπου εκτρέφονται πρόβατα της φυλής Ανωγείων παρατηρείται αύξηση στο ζωικό κεφάλαιο. Για τους περισσότερους παραγωγούς (79%) η τάση αυτή οφείλεται στην οικονομική αποδοτικότητα της εκτρεφόμενης φυλής (Πίνακας 3.9). 33

Πίνακας 3.9. Τάσεις του ζωικού κεφαλαίου και οι κύριες αιτίες των τάσεων Το ποσοστό των μονάδων που το Αριθμός των μονάδων και ο λόγος αυτής τους ζωικό κεφάλαιο της τάσης Φυλή παραμένει οικονομική συνθήκες προσωπικοί μειώνεται αυξάνεται σταθερό αποδοτικότητα αγοράς λόγοι ΑΝΩΓΕΙΩΝ 0,0% 100,0% 0,0% 11 0 0 ΚΑΛΑΡΡΥΤΙΚΗ 9,1% 63,6% 27,3% 9 1 1 ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ 18,2% 45,5% 36,4% 8 0 2 ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ 11,1% 22,2% 66,7% 8 0 1 ΚΥΜΗΣ 18,2% 18,2% 63,6% 3 1 3 ΛΕΣΒΟΥ 9,1% 45,5% 45,5% 11 0 0 ΟΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ 27,3% 9,1% 63,6% 9 0 1 ΠΗΛΙΟΥ 9,1% 63,6% 27,3% 9 1 1 ΣΦΑΚΙΩΝ 9,1% 63,6% 27,3% 10 0 1 ΣΚΟΠΕΛΟΥ 36,4% 27,3% 36,4% 7 0 3 ΣΥΝΟΛΟ 14,8% 46,3% 38,9% 85 3 13 Στον πίνακα 3.10 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα που αφορούν το μέλλον της εκτροφής των προβάτων κάθε φυλής. Οι περισσότεροι παραγωγοί (56,5%) πρόβλεψαν ότι θα συνεχίσουν να εκτρέφουν τα ζώα τους ως έχει, ενώ κάποιοι θα ελαττώσουν (12%) ή θα εγκαταλείψουν (5,6%) την εκτροφή των προβάτων. Από τους παραγωγούς που εγκαταλείπουν την εκτροφή των προβάτων, το 30% εκτρέφουν πρόβατα των φυλών Ορεινή της Ηπείρου και Σφακίων και είναι άνω των 60 ετών χωρίς διάδοχο για την εκμετάλλευση. όπως είναι αναμενόμενο, κανείς από τους κτηνοτρόφους άνω των 60 ετών χωρίς διάδοχο δεν σκέφτεται να επεκτείνει την εκτροφή προβάτων. Επίσης, από τον πίνακα 3.10 φαίνεται ότι οι περισσότεροι παραγωγοί που εκτρέφουν τη φυλή Ανωγείων (72,7%) και την Καλαρρύτικη φυλή (45,5%) εκτιμούν ότι θα επεκταθεί η εκτροφή τους, ενώ το 45,5% των εκτροφέων τη φυλής Ορεινή της Ηπείρου και το 36,4% των εκτροφέων της φυλής Σκοπέλου θεωρεί ότι θα ελαττώσουν ή θα εγκαταλείψουν τις κτηνοτροφικές τους δραστηριότητες. Οι τελευταίες εκτιμήσεις των εκτροφέων συμβαδίζουν και με τα αποτελέσματα του πίνακα 3.6 και τις τάσεις του ζωικού κεφαλαίου. 34

Πίνακας 3.10. Το μέλλον των μονάδων εκτροφής των φυλών Φυλή Εγκαταλείπονται Συνεχίζουν ως έχουν Επεκτείνονται Ελαττώνονται ΑΝΩΓΕΙΩΝ 0,0% 27,3% 72,7% 0,0% ΚΑΛΑΡΡΥΤΙΚΗ 18,2% 27,3% 45,5% 0,0% ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΙΚΗ 0,0% 72,7% 18,2% 9,1% ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ 0,0% 77,8% 22,2% 0,0% ΚΥΜΗΣ 0,0% 63,6% 18,2% 9,1% ΛΕΣΒΟΥ 0,0% 72,7% 9,1% 9,1% ΟΡΕΙΝΗ ΗΠΕΙΡΟΥ 9,1% 45,5% 9,1% 36,4% ΠΗΛΙΟΥ 9,1% 63,6% 9,1% 18,2% ΣΦΑΚΙΩΝ 9,1% 63,6% 18,2% 9,1% ΣΚΟΠΕΛΟΥ 9,1% 54,5% 9,1% 27,3% ΣΥΝΟΛΟ 5,6% 56,5% 23,1% 12,0% 35

3.2. Πολυμεταβλητή Στατιστική Ανάλυση Όπως αναφέρθηκε στην εισαγωγή, κάθε σύστημα εκτροφής ζώων χαρακτηρίζεται από ένα πλήθος διαφορετικών ενδογενών και εξωγενών παραγόντων. Στην Ελλάδα, τα συστήματα εκτροφής των προβάτων διαφοροποιούνται ανάλογα με τη φυλή, την περιοχή, το μέγεθος των ποιμνίων (Χατζημηνάογλου, 2001). Η παρουσίαση των αποτελεσμάτων από τη μελέτη των χαρακτηριστικών των παραγωγικών συστημάτων των προβατοτροφικών εκμεταλλεύσεων, καταδεικνύει την παραλλακτικότητα μεταξύ των φυλών αλλά και μεταξύ των μονάδων. Αυτή η κατάσταση δίνει το κίνητρο αναζήτησης αξιόπιστων μεθόδων προσδιορισμού τόσο των διαφορετικών όσο και των όμοιων χαρακτηριστικών, με στόχο την ομαδοποίηση των εκμεταλλεύσεων βάση του συστήματος εκτροφής τους. Είναι σαφές ότι τα δεδομένα κάθε μελέτης είναι από τη φύση τους πολυμεταβλητά. Ωστόσο, η γενικευμένη χρήση των υπολογιστών στη στατιστική ανάλυση δίνει τη δυνατότητα στον ερευνητή να χρησιμοποιήσει όσο το δυνατόν περισσότερα δεδομένα, ώστε να αποκομίσει τη μεγαλύτερη δυνατή πληροφόρηση από αυτά (Καρλής, 2003). Ακολούθως καταγράφονται τα αποτελέσματα από την επεξεργασία των χαρακτηριστικών των συστημάτων εκτροφής των υπό μελέτη εκμεταλλεύσεων με μεθόδους της Πολυμεταβλητής Στατιστικής Ανάλυσης. 36

3.2.1. Παραγοντική ανάλυση Μετά από την προκαταρκτική ανάλυση των δεδομένων, βάση του βαθμού συσχετίσεως τους, επιλέχτηκαν 12 μεταβλητές (Πίνακας 3.11). Από τις 12 μεταβλητές δυο σχετίζονται με τον αριθμό και το είδος των εκτρεφόμενων ζώων (ΠΡΟΒ, ΑΙΓ), τέσσερις μεταβλητές είναι σχετικές με την έκταση και τη χρήση της γης των εκμεταλλεύσεων (ΕΚΤ, ΚΑΛΛ, ΠΑΡΧ, ΠΑΡΣ) και οι υπόλοιπες έξι απεικονίζουν τις συνθήκες εκτροφής των προβάτων (ΒΟΣΚ, ΟΡΕΙ, ΧΟΝΔ, ΣΥΜΠ, ΕΞΟΔ, ΥΨΟΜ). Πίνακας 3.11. Οι επιλεγμένες μεταβλητές, η κωδικοποίηση τους και οι μέσοι όροι Μεταβλητές Κωδικοποίηση Μ.Ο. Συνολική αγροτική έκταση Αριθμός προβάτων Αριθμός αιγών Ποσοστό εσόδων από καλλιέργειες Διάρκεια βόσκησης μη μετακινούμενων ποιμνίων Διάρκεια βόσκησης των μετακινούμενων ποιμνίων στους ορεινούς βοσκότοπους Περίοδο χορήγησης χονδροειδών ζωοτροφών Περίοδο χορήγησης συμπυκνωμένων ζωοτροφών Ποσοστό ιδιοπαραγόμενων χονδροειδών ζωοτροφών Ποσοστό ιδιοπαραγόμενων συμπυκνωμένων ζωοτροφών Eτήσια κτηνιατρικά έξοδα Υψόμετρο μονάδας (Οι τυπικές αποκλίσεις είναι στις παρενθέσεις) ΕΚΤ ΠΡΟΒ ΑΙΓ ΚΑΛΛ ΒΟΣΚ ΟΡΕΙ ΧΟΝΔ ΣΥΜΠ ΠΑΡΧ ΠΑΡΣ ΕΞΟΔ ΥΨΟΜ 44,8 (107,63) 209,3 (194,77) 47,0 (123,40) 8,2 (16,97) 9,5 (2,40) 6,2 (1,36) 5,7 (3,41) 7,6 (2,61) 15,4 (32,84) 10,2 (28,49) 552,3 (552,22) 399,7 (431,45) Στον πίνακα 3.12 παρουσίαζονται οι συντελεστές συσχέτισης των μεταβλητών. Παράλληλα οι μεταβλητές αυτές ικανοποιούν τα κριτήρια του μέτρου καταλληλότητας της δειγματοληψίας Kaiser-Meyer-Olkin (ΚΜΟ) και του ελέγχου σφαιρικότητας του Bartlett με τιμές 0.710 και 0.000 αντίστοιχα. 37