ΕΡΓΟ: «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας» ΦΑΣΗ Γ: Σχέδια Δράσης ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ: Σχέδιο Δράσης για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1420014 Περιοχή Ελασσόνας» ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ: Δημήτρης Μπούσμπουρας ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΡΓΟΥ: Τάσος Δημαλέξης Δημήτρης Μπούσμπουρας Θάνος Καστρίτης Αθήνα Οκτώβριος 2009
Το έργο «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας», χρηματοδοτήθηκε από το «Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον» του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Η πλήρης αναφορά στο παρόν κείμενο είναι: Μπούσμπουρας Δ. (2009). Σχέδιο δράσης για τη Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1420014 Περιοχή Ελασσόνας». Στο: Δημαλέξης, Α. Μπούσμπουρας, Δ., Καστρίτης, Θ., Μανωλόπουλος Α. και Saravia V. (Συντονιστές Έκδοσης). Τελική αναφορά προγράμματος επαναξιολόγησης 69 σημαντικών περιοχών για τα πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα. This document may be cited as follows: Bousbouras D. (2009). Action Plan for the Special Protection Area «GR1420014 Perioxi Elassonas». In: Dimalexis A., Bousbouras D., Kastritis T., Manolopoulos A. & Saravia V. (editors). Final project report for the evaluation of 69 Important Bird Areas as Special Protection Areas. Hellenic Ministry for the Environment, Physical Planning and Public Works, Athens. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 2. ΣΤΟΧΟΣ...3 3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ...4 4. ΕΙΔΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ...6 5. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ...7 6. ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ...15 7. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ...16 8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...18 ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 2
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το παρόν Σχέδιο Δράσης εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Πρόγραμμα επαναξιολόγησης 69 Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά για τον χαρακτηρισμό τους ως Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας», το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον του Υπουργείου Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Σκοπός του Σχεδίου Δράσης είναι αποτελεσματική προστασία και διατήρηση της Ζώνης Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) «GR1420014 Περιοχή Ελασσόνας». Για το σκοπό αυτό προτείνονται κατάλληλα διαχειριστικά και θεσμικά μέτρα με βάση τις οικολογικές απαιτήσεις και απειλές των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης της ΖΕΠ. 2. ΣΤΟΧΟΣ Σκοπός του Σχεδίου Δράσης είναι η παροχή γενικών κατευθύνσεων για την αποτελεσματική προστασία και διατήρηση της Ζώνης Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) «GR1420014 Περιοχή Ελασσόνας», ιδίως σε ότι αφορά τη διατήρηση των ειδών χαρακτηρισμού της. Έτσι, προτείνονται κατάλληλα μέτρα με βάση τις οικολογικές απαιτήσεις και απειλές των ειδών χαρακτηρισμού και οριοθέτησης της ΖΕΠ, με τελικό στόχο την επίτευξη Ικανοποιητικού Καθεστώτος Προστασίας στην περιοχή. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 3
3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η πρόταση οριοθέτησης περιλαμβάνει τον οικισμό Γαλανόβρυση και τις γύρω αγροτικές εκτάσεις, καθώς και την περιοχή συμβολής των ποταμών Ελασσονίτικος και Βούλγαρης. Η συνολική έκταση της ΖΕΠ είναι 7.369 εκτάρια. Από την προτεινόμενη οριοθέτηση εξαιρούνται οι οικισμοί που βρίσκονται εντός της περιοχής με βάση τα νόμιμα όριά τους. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από αρώσιμες καλλιέργειες, κυρίως σιτηρά και λιβαδικές εκτάσεις στην λοφώδη ζώνη. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 4
Χάρτης 1. Όρια Ζώνης Ειδικής Προστασίας ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 5
330000 GR1420014 Κοινή οριογραμμή ΤΚΣ & ΖΕΠ 340000 Οριογραμμή ΖΕΠ 4410000 GR1420014 Οριογραμμή ΤΚΣ ΚΛΙΜΑΚΑ 1:100.000 EΓΣΑ87 Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ Ν. ΛΑΡΙΣΑΣ GR1420014 Συντάκτες χάρτη: Άρης Μανωλόπουλος, Victoria Saravia ΖΕΠ:GR1420013 Ν. ΤΡΙΚΑΛΩΝ Ν. ΓΡΕΒΕΝΩΝ 350000 GR1420014 GR1420014 ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΛΑΣΣΟΝΑΣ Προτεινόμενη Οριογραμμή ΖΕΠ GR1420014 ;
Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Σύνταξη σχεδίων δράσης για την προστασία των ειδών προτεραιότητας 4. ΕΙΔΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ Πίνακας 1. Είδη χαρακτηρισμού ανά κριτήριο για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1420014 Περιοχή Ελασσόνας»: A/A Πιν. Ι Επιστημονική ονομασία Ελληνική ονομασία 95 Falco naumanni Κιρκινέζι Είδη χαρακτηρισμού Κριτήριο 1 Κριτήριο 2 Κριτήριο 3 Κριτήριο 4 Κριτήριο 5 Κριτήριο 6 Παγκοσμίως απειλούμενο Πίνακας 2. Είδη οριοθέτησης για την Ζώνη Ειδικής Προστασίας «GR1420014 Περιοχή Ελασσόνας»: A/A Πιν. Ι Επιστημονική ονομασία Ελληνική ονομασία Είδη οριοθέτησης 28 Ciconia nigra Μαυροπελαργός >1 εθνικού πληθυσμού 26 Ardea cinerea Σταχτοτσικνιάς >1 εθνικού πληθυσμού 241 Coracias garrulous Χαλκοκουρούνα >1 εθνικού πληθυσμού 240 Merops apiaster Μελισσοφάγος >1 εθνικού πληθυσμού 263 Riparia riparia Οχθοχελίδονο >1 εθνικού πληθυσμού ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 6
5. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΠΑΙΤΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ Μαυροπελαργός (Ciconia nigra) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Κινδυνεύον Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Χ Καθεστώς παρουσίας πληθυσμός. Στην περιοχή έχει καταγραφεί ένα ζευγάρι που τρέφεται συστηματικά στον Ελασσονίτικο ποταμό. Δεν έχει εντοπιστεί η θέση αναπαραγωγής του. Ο Μαυροπελαργός εξαπλώνεται στην Ευρασία (από την Ισπανία μέχρι την Κίνα) αλλά και την νότιο Αφρική ενώ ο παγκόσμιος πληθυσμός του εκτιμάται σε 24.000-44.000 ζευγάρια (BirdLife International 2009). Η Ευρώπη φιλοξενεί σχεδόν το ήμισυ του αναπαραγωγικού του πληθυσμού κυρίως στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης (7.800-12.000 ζευγάρια (BirdLife International 2004). Στην Ελλάδα το είδος διατηρεί 30-50 ζευγάρια (Handrinos & Akriotis 1997) κυρίως την δυτική και ανατολική Μακεδονία και Θράκη. Επίσης αναπαραγωγή του Μαυροπελαργού έχει εξακριβωθεί στην ανατολική Ήπειρο, την Θεσσαλία και από τα νησιά μόνο στην Λέσβο. Οικολογία. Μεταναστευτικό είδος, ο Μαυροπελαργός φωλιάζει μεμονωμένα μακριά από τον άνθρωπο (σε αντίθεση με τον Λευκοπελαργό) προτιμώντας ημιορεινά και ορεινά δάση με κωνοφόρα αλλά και φυλλοβόλα (μέχρι τα 1.300m) κοντά όμως σε ρέματα ή ποτάμια αφού αναζητά την τροφή του σε απόσταση 6-15 km από τις θέσεις φωλιάσματος (Cramp & Simmons 1980, Hancock et al. 1992). Τρέφεται σε ρηχά ποτάμια και ρυάκια, λιμνούλες, έλη και υγρά λιβάδια κυρίως με ψάρια, αμφίβια, καρκινοειδή και υδρόβια έντομα και λιγότερο με ερπετά και μικρά θηλαστικά γι αυτό εξαρτάται περισσότερο από το νερό από ότι ο Πελαργός. Φωλιάζει τα τέλη Μάρτη με τέλη Απρίλη συνήθως σε μεγάλα κακόμορφα δέντρα ή σε απρόσιτα ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 7
βράχια. Γεννά 3-5 αυγά τα οποία επωάζει για 35-36 ημέρες. Οι νεοσσοί πτερώνονται σε ηλικία δύο περίπου μηνών. Κιρκινέζι (Falco naumanni) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Κατάλογος Κατάλογος IUCN Τρωτό Τρωτό Χ Καθεστώς παρουσίας πληθυσμός. Φωλιάζει στην Παλαιαρκτική από την Ιβηρική χερσόνησο έως την Κίνα Ο Εθνικός πληθυσμός είναι 2000 έως 3480 ζευγάρια. Στην περιοχή έχουν καταγραφεί 25-30 ζευγάρια. Παλαιότερα ο πληθυσμός ήταν μεγαλύτερος κατά 10 ζευγάρια και είχε καταγραφεί φώλιασμα στον οικισμό της Ελασσόνας. Οικολογία. Μικρό μεταναστευτικό γεράκι που φωλιάζει σε αποικίες. Ζει σε ζεστές ανοικτές περιοχές όπως είναι οι στεπικές και ψευδοστεπικές εκτάσεις, λιβάδια, μη αρδεύσιμες καλλιέργειες και ευκαιριακά σε φρύγανα και ανοικτά δασολίβαδα. Τρέφεται κυρίως με έντομα (στο μεγαλύτερο ποσοστό >80 με ορθόπτερα) και λιγότερο με μικρά θηλαστικά και άλλα μικρά σπονδυλόζωα. Φωλιάζει συνήθως σε αποικίες από 5 έως 250 ζευγάρια αλλά και μεμονωμένα. Φτιάχνει τη φωλιά του σε τρύπες σε παλιά σπίτια, κάτω από στέγες, σε τρύπες δένδρων και σε βραχώδεις ορθοπλαγιές. Σύμφωνα με την βιβλιογραφία το θέμα της διαθεσιμότητας τροφής και των θέσεων τροφοληψίας σε σχέση με τις θέσεις των αποικιών είναι σύνθετο στο κιρκινέζι. Αναφέρονται στην συνέχεια ορισμένα στοιχεία που κρίνονται χρήσιμα για την οριοθέτηση: Τα κιρκινέζια εμφανίζουν ισχυρή φιλοπατρία στην θέση φωλεοποίησης κάθε υποπληθυσμού. Στην Ισπανία η διασπορά των νεαρών κιρκινεζιών την επόμενη ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 8
χρονιά,, που μελετήθηκε με δακτυλιωμένα πουλιά, έδειξε ότι το 57 παραμένει στην ίδια αποικία ενώ το 43 διασπείρεται σε άλλες αποικίες. Το 90 βρέθηκε σε αποικίες σε απόσταση μικρότερη των 30 χιλιομέτρων (Negro et al 1996). Σε άλλη έρευνα (Serrano et al 2001) διαπιστώθηκε ότι η γειτνίαση με άλλες αποικίες ευνοεί την διασπορά ενώ εμφανίζεται τάση να φωλιάσουν εντός της περιοχής τροφοληψίας του προηγούμενου έτους 1. Η μέση απόσταση διασποράς βρέθηκε να είναι 1,6 χιλιόμετρα, με εύρος 100 65.220 μέτρων (με απόσταση μεγαλύτερη των 10 χιλιομέτρων μόνο για το 6,1 του πληθυσμού). Σε πεδινή έκταση στην Ισπανία, με ψευδοστεπικό περιβάλλον ανάλογο με αυτό των πεδινών ζωνών με σιτηρά την Ελλάδα, διαπιστώθηκε ότι η επικράτεια (home range) είναι μεγαλύτερη στις εντατικά καλλιεργούμενες περιοχές 2 (63,65 km 2 ), σε σχέση με τις παραδοσιακά καλλιεργούμενες περιοχές 3 (12,36 km 2 ) (Tella et al 1998). Σε διαφορετικές μελέτες και σε διαφορετικές περιοχές εμφανίστηκαν μεγάλες αποκλίσεις ως προς το μέγεθος της επικράτειας ή ως προς την μέση ή μέγιστη απόσταση των θέσεων τροφοληψίας από τις θέσεις φωλεοποίησης. Αυτό εξαρτάται από τον χαρακτήρα της περιοχής: Σε έρευνα με τηλεμετρία διαπιστώθηκε ότι τα κιρκινέζια πετούν σε μεγάλη απόσταση για αναζήτηση τροφή (>14,5 km) (Negro et al 1993). Εμφανίζεται τάση η αποικία να βρίσκεται στο κέντρο της περιοχής τροφοληψίας. Η αποικία βρέθηκε να έχει επικράτεια 212 km 2, ενώ τα άτομα εμφάνιζαν επικράτεια από 27,12 έως 91,25 km 2 (51-91 km 2 για τα θηλυκά και 27-68 km 2 για τα αρσενικά). Σε άλλη περιοχή, σε μελέτη με τηλεμετρία με λιγότερα άτομα, διαπιστώθηκε ότι η επικράτεια, κυμαίνεται σε μία περιοχή μεταξύ 28,53 km 2 (χρησιμοποιώντας το 95 των σημείων εντοπισμού) και 39,96 km 2 (χρησιμοποιώντας το 100 των σημείων εντοπισμού), ενώ στην ίδια περιοχή 1 Οι επικράτειες των αποικιών επικαλύπτονται μεταξύ τους. Τα κιρκινέζια δεν υπερασπίζονται ζωτικό χώρο. 2 χειμερινά σιτηρά, αρδευόμενες εκτάσεις και εισαγωγή και άλλων καλλιεργειών όπως αλφάλφα, αραβόσιτος, ηλιόσποροι, φυλλοβόλα οπωροφόρα, κλπ 3 μικρός κλήρος, καλλιέργεια σιτηρών, ακαλλιέργητα τμήματα περιμετρικά των χωραφιών ή σωροί από πέτρες, βόσκηση μετά την συγκομιδή κλπ ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 9
σε μελέτη με άμεσες παρατηρήσεις από δίκτυο σταθερών θέσεων παρατήρησης διαπιστώθηκε επικράτεια 41,55 km 2 (χρησιμοποιώντας το 95 των σημείων παρατήρησης) και 45,21 km 2 (χρησιμοποιώντας το 100 των σημείων παρατήρησης). Σ αυτήν την περίπτωση η μέση απόσταση υπολογίστηκε μεταξύ 1.864 και 2.557 μέτρων ενώ η μέγιστη 5.184 μέτρα (Banda et all). Οι διαφορές που παρατηρούνται οφείλονται πιθανότατα στην κατάσταση των ενδιαιτημάτων τροφοληψίας: Εμφανίζεται τάση χρήσης των ακαλλιέργητων λιβαδιών και ακολουθούν οι εκτάσεις όπου καλλιεργούνται σιτηρά. Στην επιλογή των χώρων τροφοληψίας ο σημαντικότερος παράγοντας είναι η διαθεσιμότητα τροφής. Σε έρευνα με τηλεμετρία στην Ισπανία φάνηκε ότι τα πουλιά δαπανούσαν περισσότερο χρόνο για ανεύρεση τροφής σε ακαλλιέργητα λιβάδια παρά την πολύ μικρή διαθεσιμότητά τους στον χώρο και ακολουθούσαν οι καλλιέργειες με δημητριακά. Οι άλλες καλλιέργειες εμφάνιζαν πολύ μικρότερη χρήση από την διαθεσιμότητά τους ενώ τα δάση δεν χρησιμοποιούνταν καθόλου (Donazar et al 1993). Σε συνθετική ανάλυση με στοιχεία από την Ισπανία φαίνεται ότι το είδος αποφεύγει τις αρδευόμενες εκτάσεις, τα δάση και τους θαμνώνες, ενώ συνδέεται θετικά με την ύπαρξη ποταμών και ρεμάτων (Bustamante 1997). Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ισπανία σε πρώην ψευδοστεπική περιοχή με σιτηρά η οποία μετατράπηκε σε αρδευόμενες καλλιέργειες, διαπιστώθηκε ότι στο νέο περιβάλλον υπάρχει προτίμηση στις καλλιέργειες άλφα-άλφα (στο οποίο τρέφονται και μετά την κοπή) και στα ακαλλιέργητα κράσπεδα των αγρών, ενώ αποφεύγουν άλλες αρδευόμενες καλλιέργειες όπως το καλαμπόκι (Ursua et al 2005). Οι συγγραφείς του προηγούμενου άρθρου προτείνουν, προσαρμοσμένη στην διατήρηση του κιρκινεζιού, επιλογή των καλλιεργειών όταν η κοινωνική πίεση καθιστά την άρδευση αναπόφευκτη. Βασικότερο στοιχείο για την επιλογή της φωλιάς είναι η μη ύπαρξη θηρευτών. Η επιλογή φωλεοποίησης εντός των οικισμών προφανώς εξυπηρετεί αυτήν την στρατηγική. Φαίνεται ότι σε ορισμένες περιπτώσεις προτιμά μεγαλύτερους οικισμούς με πιο ψηλά κτήρια για να αποφεύγει προφανώς την θήρευση από άγριους θηρευτές. Στους μικρότερους οικισμούς στους οποίους οι αποικίες βρίσκονται και σε πιο χαμηλά σπίτια, η θήρευση από κουνάβια, νυφίτσες, αρουραίους και γάτες είναι πολύ ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 10
περισσότερο πιθανή. Η επιλογή της θέσης φωλεοποίησης μπορεί όμως να «κοστίζει» σε ενέργεια για την αναζήτηση τροφής. Στην Ισπανία βρέθηκε ότι στις πόλεις οι νεοσσοί στις φωλιές πεθαίναν κυρίως λόγω πείνας ενώ στην ύπαιθρο λόγω θήρευσης (Tella et al 1996). Χαλκοκουρούνα (Coracias garrulus) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Παγκόσμιος Κόκκινος Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Κατάλογος Κατάλογος IUCN Τρωτό Σχεδόν απειλούμενο Χ Καθεστώς παρουσίας πληθυσμός. Στην περιοχή έχουν καταγραφεί 2-3 ζευγάρια. Παλιότερα η Χαλκοκουρούνα είχε ευρεία εξάπλωση στην ηπειρωτική Ελλάδα, ενώ σήμερα εντοπίζεται στη Θεσσαλία, τη Μακεδονία και τη Θράκη σε μικρούς απομονωμένους πληθυσμούς. Επίσης, απουσιάζει από την πλειονότητα των νησιών ενώ αναπαράγεται σε ορισμένα όπως τη Σάμο, την Κω και πιθανά τη Λέσβο (Handrinos, & Akriotis, 1997). Ο ελληνικός πληθυσμός εκτιμάται σε 200 έως 400 ζευγάρια (Handrinos, & Akriotis, 1997). Οικολογία. Η Χαλκοκουρούνα φωλιάζει σε κοιλότητες δέντρων που συνήθως ανοίγονται από άλλα είδη πχ δρυοκολάπτες ή σε ορισμένες περιπτώσεις σε σχισμές βράχων, κτίσματα και σε στοές μέσα στο έδαφος σε επικλινή ή κάθετα πρανή. Η διαθεσιμότητα κατάλληλων θέσεων φωλιάσματός καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την παρουσία του είδους σε κατάλληλα ενδιαιτήματα. Χρησιμοποιεί ξερά κλαδιά στις κορυφές των δέντρων ή στύλους για να εποπτεύει και να εντοπίζει τη λεία του, η οποία αποτελείται από μεσαίου ή μεγάλου μεγέθους έντομα. Προτιμά ηλιόλουστες, θερμές θέσεις σε εκτατικές καλλιέργειες, κοιλάδες, λιβάδια και ανοιχτές περιοχές παρουσία διάσπαρτων δέντρων ή ρεματικής βλάστησης. ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 11
Σταχτοτσικνιάς (Ardea cinerea) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Καθεστώς παρουσίας πληθυσμός. Στην περιοχή έχει εντοπιστεί μια αποικία με 15 ζευγάρια σε ένα δένδρο. Αναπαράγεται στην Ελλάδα σε τουλάχιστον 23 αποικίες κοντά σε υγροτόπους της κυρίως της βόρειας Ελλάδας και ο πληθυσμός του έχει υπολογιστεί σε 1200 ζευγάρια (Καζαντζίδης 2005). Οικολογία. Φωλιάζει σε αποικίες συνήθως με άτομα του ίδιου είδους, σε μεγάλα δέντρα σπανιότερα σε θάμνους και καλαμώνες. Κατασκευάζει πλατφόρμες τοποθετημένες στα ψηλότερα σημεία των δέντρων τις οποίες επαναχρησιμοποιεί για πολλά χρόνια. Τρέφεται σε υγρότοπους με γλυκό, υφάλμυρο ή αλμυρό νερό. Η δίαιτά του περιλαμβάνει μεγάλη ποικιλία οργανισμών εποχιακά διαθέσιμων όπως αμφίβια, έντομα, ερπετά, πουλιά ακόμη και τρωκτικά, κυρίως όμως ψαροφάγο. Συναντάται εκτός των μεγάλων υγροτόπων σε ποικιλία ενδιαιτημάτων αλλά το ρηχό νερό αλμυρό ή γλυκό είναι σημαντικός παράγοντας. Τα λιβάδια μακριά από νερό χρησιμοποιούνται συχνά για ανάπαυση και τροφοληψία. Κατά τη μετανάστευση συναντάται, εκτός των μεγάλων υγροτόπων, σε κάθε είδους ενδιαίτημα, όπως αρδευτικά κανάλια και τάφρους, ορεινά ρυάκια, χωράφια και σε ακτές. Μελισσοφάγος (Merops apiaster) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 12
Καθεστώς παρουσίας πληθυσμός. Στην περιοχή έχουν καταγραφεί 17-22 ζευγάρια. Το είδος έχει ευρεία εξάπλωση στην ηπειρωτική Ελλάδα, κυρίως στη Μακεδονία και τη Θράκη. Νοτιότερα παρουσιάζει σποραδική κατανομή και είναι αρκετά σπάνιο στην Πελοπόννησο. Επίσης, απουσιάζει από την πλειονότητα των νησιών ενώ αναπαράγεται σε ορισμένα όπως τη Λέσβο, τη Σάμο, τη Λήμνο και την Κρήτη (Handrinos, & Akriotis, 1997). Ο Ελλαδικός πληθυσμός εκτιμάται σε 2000 με 3000 ζευγάρια. Οικολογία. Ο Μελισσοφάγος χτίζει τη φωλιά του σε στοά μέσα στο έδαφος σε επικλινείς ή κάθετα πρανή. Φωλιάζει σε αποικίες όπου συνήθως αριθμούν λίγα ζευγάρια (3-6 ζευγάρια). Οι εδαφικές συνθήκες αποτελούν σημαντική παράμετρο για την επιλογή ενός πρανούς ως χώρο εγκατάστασης της αποικίας. Τρέφεται με έντομα προτιμώντας σε μεγάλο βαθμό υμενόπτερα που συνθέτουν πάνω από το 60 του διαιτολογίου του. Προτιμά ηλιόλουστες, θερμές θέσεις σε εκτατικές καλλιέργειες, κοιλάδες, λιβάδια, ανοιχτές περιοχές, ελαιώνες ή αμπελώνες συνήθως κοντά επιφανειακό νερό. Οχθοχελίδονο (Riparia riparia) Καθεστώς προστασίας: Ελληνικός Κόκκινος Κατάλογος Παγκόσμιος Κόκκινος Κατάλογος IUCN Παράρτημα Ι Οδηγίας 79/409 Καθεστώς παρουσίας πληθυσμός. Στην περιοχή έχουν καταγραφεί 250 300 ζευγάρια. Το είδος έχει ευρεία εξάπλωση στην ηπειρωτική Ελλάδα, κυρίως στη Μακεδονία και τη Θράκη. Νοτιότερα παρουσιάζει σποραδική κατανομή ενώ απουσιάζει από τα νησιά του Ιονίου και Αιγαίου με εξαίρεση ίσως την Λέσβο και την Κέρκυρα ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 13
(Handrinos, & Akriotis, 1997). Πληθυσμός του εκτιμάται μεγαλύτερος από 20.000 ζευγάρια (Handrinos, & Akriotis, 1997). Οικολογία. Το οχθοχελίδονο χτίζει τη φωλιά του σε στοά μέσα στο έδαφος σε επικλινείς ή κάθετα πρανή ή βράχια (Cramp, 1998). Φωλιάζει κατά μήκος ποταμών ή σε παραλίμνιες ή παραθαλάσσιες θέσεις με πρανή, σε αποικίες όπου συνήθως αριθμούν από λιγότερα από 50 ζευγάρια έως 2000 ζευγάρια (Cramp, 1998). Οι φωλιές στις αποικίες σχηματίζουν χαλαρές συναθροίσεις όπου η κάθε φωλιά απέχει λίγο από την άλλη. Πολυάριθμες αποικίες (> 2000 ζευγαριών) μπορεί να εκτείνονται σε μεγάλη απόσταση πολλών χιλιομέτρων, ανάλογα τη διαθεσιμότητα κατάλληλων θέσεων για φώλιασμα (Cramp, 1998). Οι εδαφικές συνθήκες αποτελούν σημαντική παράμετρο για την επιλογή ενός πρανούς ως χώρο εγκατάστασης της αποικίας. Το πορώδες του εδάφους συνήθως δεν πρέπει να είναι χαλαρό έτσι ώστε να μην καταστρέφεται εύκολα η φωλιά όπως επίσης να μην είναι σκληρό ώστε να ανοίγεται η στοά εύκολα από τα πουλιά (Heneberg, 2008, Handrinos, & Akriotis, 1997). Συνεπώς, η διαθεσιμότητα κατάλληλων θέσεων για φώλιασμα μαζί με τα τροφικά διαθέσιμα μιας περιοχής καθορίζουν το μέγεθος και την εγκατάσταση μιας αποικίας σε αυτήν. Τρέφεται με έντομα τα οποία συλλαμβάνει εν πτήση. (Cramp, 1998). Προτιμά ανοιχτές περιοχές πχ υγρά λιβάδια, λίμνες, κοίτες ποταμών κα οι οποίες μπορεί να απέχουν μεγάλη απόσταση από την αποικία πχ 600 έως 900 μέτρα (Cramp, 1998). ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 14
6. ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 4 Επέκταση - εντατικοποίηση ετήσιων καλλιεργειών Εντατικοποίηση πολυετών καλλιεργειών (αμπέλια, οπωρώνες, ελαιώνες κλπ) Λευκοκαλλιέργειες Οικιστική ανάπτυξη, αστική ή εκτός σχεδίου, νόμιμη ή αυθαίρετη Εγκατάλειψη παραδοσιακών αγροτικών πρακτικών και χρήσεων γης, συμπεριλαμβανομένης της εγκατάλειψης της εκτατικής γεωργίας και κτηνοτροφίας Εξορυκτικές δραστηριότητες: λατομεία-ορυχεία Κατασκευή φραγμάτων και παρεμβάσεις αντιπλημμυρικής προστασίας, αρδευτικών δικτύων Καταστροφή παρόχθιων οικοσυστημάτων 4 Η κατηγοριοποίηση ορολογία των απειλών ακολουθεί την αντίστοιχη του BirdLife International, σύμφωνα και με τις τροποποιήσεις και τις περιγραφές του προγράμματος «Προσδιορισμός συμβατών δραστηριοτήτων σε σχέση με τα είδη χαρακτηρισμού των Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας» (Δημαλέξης κ.α., 2009) ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 15
7. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ Γενικές προϋποθέσεις για την ορθή διαχείριση των ελληνικών ΖΕΠ: Εθνικός Συντονισμός Διαχείρισης Παρακολούθησης των ΖΕΠ με κατάλληλο μηχανισμό διοικητικής και επιστημονικής υποστήριξης. Χαρτογράφηση πυρήνων κατανομής και κρίσιμων ενδιαιτημάτων των ειδών χαρακτηρισμού στο σύνολο των ΖΕΠ. Καθορισμός Επιθυμητών Τιμών Αναφοράς για τα είδη χαρακτηρισμού (FRVs) στο σύνολο των ΖΕΠ. Παρακολούθηση πληθυσμιακών τάσεων των ειδών προτεραιότητας των ΖΕΠ. Εθνικά Σχέδια Δράσης για τα είδη χαρακτηρισμού. Απαγόρευση εισαγωγής αλλόχθονων ειδών ή υβριδίων. Χαρτογράφηση και οριοθέτηση υγροτόπων εντός των ΖΕΠ. Απαγόρευση χρήσης μολύβδινων βολίδων στους υγροτόπους. Υποχρέωση εκπόνησης Ειδικής Ορνιθολογικής Μελέτης για τα έργα των κατηγοριών Α1,Α2,Β3 στην διαδικασία περιβαλλοντικής αδειοδότησης. Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση ειδικών ομάδων χρηστών της περιοχής. Ειδικά μέτρα για την περιοχή: Μέτρο Εκπόνηση Σχεδίου Διαχείριση για τη ΖΕΠ Θεσμοθέτηση Καταφυγίου Άγριας Ζωής για την προστασία των ειδών χαρακτηρισμού. Υλοποίηση προγράμματος παρακολούθησης της ορνιθοπανίδας, με έμφαση στα είδη χαρακτηρισμού της ΖΕΠ Το φράγμα που κατασκευάζεται θα έχει αρνητικές επιπτώσεις στον Μαυροπελαργό και στους ερωδιούς. Προτείνεται να πραγματοποιηθεί ειδική μελέτη για την διαχείριση των υδάτων ώστε να υπάρχει επαρκής ποσότητα νερού στην κοίτη κατά την περίοδο αναπαραγωγής. Υλοποίηση αγροπεριβαλλοντικών μέτρων για την προώθηση αγραναπαύσεων και εκτατικών καλλιεργειών (κυρίως σιτηρών). Προτεραιότητα Υψηλή Υψηλή Υψηλή Υψηλή Υψηλή ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 16
Διατήρηση των αρόσιμων μη αρδευόμενων εκτάσεων και αποφυγή μετατροπής τους σε αρδευόμενες για την διατήρηση των θέσεων τροφοληψίας του κιρκινεζιού. Κίνητρα για την ανάπτυξη των βιοκαλλιεργειών και φιλικών στο περιβάλλον πρακτικών στην γεωργία. Κίνητρα για την τοποθέτηση τεχνητών φωλιών για το κιρκινέζι Περιορισμός της αγροχημικής ρύπανσης αυστηρή τήρηση του κώδικα ορθής γεωργικής πρακτικής Αποτελεσματική προστασία των σημαντικών για τα είδη χαρακτηρισμού οικοσυστημάτων. Ο Ελασσονίτης ποταμός συμπληρωμένος με τους παραποτάμου Βούλγαρη κλπ συνεχίζει έως τον Τύρναβο ως Τιταρίσιος συνδεόντας την περιοχή με την ΖΕΠ Τυρνάβου και στην συνέχεια με τον Πηνειό. Ο ποταμός αποτελεί διάδρομο επικοινωνίας μεταξύ δύο ΖΕΠ και αποτελεί βασικό χώρο διατροφής των ερωδιών και θα πρέπει στο τμήμα αυτό να ληφθούν μέτρα διατήρησης των χαρακτηριστικών του ποταμού σύμφωνα με το άρθρο 10 της ΚΟ 92/43. Ενδιάμεση Υψηλή ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 17
8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bourdakis S. & Vareltzidou, S. 2000. Greece pp 261-333. In Heath, M. F. and Evans, M. I., eds. 2000. Important Bird Areas in Europe: Priority sites for conservation. 2: Southern Europe. Cambridge, UK: BirdLife International. BirdLife Conservation Series No. 8, p. 791. Hallmann, B. et al. (1995) Lesser Kestrel survey, Thessaly 1995. Hellenic Ornithological Society, RSPB, Birdlife International Hallmann, B.(compiler).1999. Important Bird Areas in Greece: 055. Elassona area. In: Bourdakis S. & Vareltzidou S. (compilers). Important Bird Areas in Greece Database. Hellenic Ornithological Society, BirdLife International. (unpublished report) Αλιβιζάτος, Χ. (συντάκτης). 2001. Ορνιθολογικά Στοιχεία για το Τυποποιημένο Δελτίο Δεδομένων της υποψήφιας ΖΕΠ «Περιοχή Ελασσόνας» με κωδικό ΣΠΠΕ GR055. ΕΟΕ:Παραδοτέο Προγράμματος «Άμεσες ενέργειες για την προστασία έξη ειδών αρπακτικών» - ΥΠΕΧΩΔΕ, Δ/νση Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού, ΤΔΦΠ Δημαλέξης Α., E. Μπουρδάκης και Έλενα Χατζηχαραλάμπους. 2004. Προδιαγραφές οριοθέτησης Ζωνών Ειδικής Προστασίας. ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα και Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων (ΕΚΒΥ), Θέρμη. 117 σελ. + i παράρτημα. Δημαλέξης Τ., Καστρίτης Θ., Μανωλόπουλος Α., & Κ. Γρίβας. 2009. Προσδιορισμός συμβατών δραστηριοτήτων σε σχέση με τα είδη χαρακτηρισμού των Ζωνών Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας. Τελική Έκθεση, ΥΠΕΧΩΔΕ. Χανδρινός Γ., Καστρίτης Θ. 2009. Πουλια Στο: Α. Λεγάκις & Π. Μαραγκού (επιμ.) (2009). Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας. Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία. Αθήνα (υπό έκδοση). ΔΗΜΑΛΕΞΗΣ ΜΠΟΥΣΜΠΟΥΡΑΣ Κοινοπραξία 18