Διατήρηση αρχαίων σε υπόγειο ή σε ακάλυπτο χώρο: το παράδειγμα της Κω

ΕΡΣΗ ΜΠΡΟΥΣΚΑΡΗ Διατήρηση αρχαίων σε υπόγειο ή σε ακάλυπτο χώρο: το παράδειγμα της Κω Στην ανακοίνωση αυτή θα προσπαθήσω να παρουσιάσω μερικά από τα προβλήματα που δημιουργούνται όταν μία μικρή πόλη όπως η Κως, η οποία διαθέτει τεράστιο αρχαιολογικό πλούτο αλλά όχι το ανάλογο προσωπικό και την υποδομή, υφίσταται μια ξαφνική και ταχύρρυθμη οικονομική και τουριστική ανάπτυξη. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 70 η Κως δεν είχε απασχολήσει ιδιαίτερα την Εφορεία Δωδεκανήσου. Οι υποθέσεις και τα προβλήματα του νησιού επελύοντο με περιπτωσιακές επισκέψεις αρχαιολόγων, η πόλη δε που είχαν αρχικά χαράξει οι Ιταλοί, με τα μεγάλα περιβόλια και τους ελεύθερους χώρους, κάλυπτε σε γενικές γραμμές τις ανάγκες των μονίμων κατοίκων. Η αρχαία πόλη της Κω ήταν πολύ μεγαλύτερη από τη σύγχρονη πόλη όπως ήταν πριν από 15 χρόνια. 'Etol ήταν φυσικό επακόλουθο, όταν η πόλη άρχισε να επεκτείνεται, να βρίσκονται αρχαία σχεδόν σε κάθε νέα οικοδομή. Μέσα στο διάστημα αυτών των 15 ετών έγιναν, παρά το ελάχιστο προσωπικό των Εφορειών και την έλλειψη υποδομής, περίπου 110 σωστικές μεν, αλλά αρκετά μεγάλες ανασκαφές. Στον αριθμό αυτό δεν υπολογίζονται οι πολύ μικρές υποθέσεις, τα διάφορα ορύγματα που κατά καιρούς ανοίγουν ΟΤΕ, ΔΕΗ, ΔΕΥΑΚ, κ.λπ., καθώς επίσης και οι εκτός πόλεως ανασκαφές, οι οποίες τον τελευταίο καιρό όλο και πληθύνονται. Στόχος της υπηρεσίας η διερεύνηση της αρχαίας πόλης σε όλες τις εποχές της ιστορίας της: οι ανασκαφές των τελευταίων ετών έφεραν στο φως δημόσια και ιδιωτικά οικοδομήματα, νεκροταφεία, κ.λπ., που χρονικά καλύπτουν την περίοδο από τα πρωτοελλαδικά μέχρι και τα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Τα προβλήματα ωστόσο διαρκώς αυξάνονται, παράλληλα με την αύξηση του τουρισμού και την ανεξέλεγκτη οικοδομική ανάπτυξη. Κατά τη δεκάχρονη παραμονή μου στην Κω η συνεχής απασχόλησή μου με τις αρχαιότητες, κλασικές kol βυζαντινές, που έρχονται στο φως κατά τη διάρκεια εργασιών για την ανέγερση νέων οικοδομών, με έφερε αντιμέτωπη σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις με παντοειδή προβλήματα που πολύ συχνά καταλήγουν εις βάρος των αρχαίων, ενώ και οι ιδιοκτήτες των οικοπέδων θίγονται από την καθυστέρηση των εργασιών τους και από * Μπρούσκαρη Έρση, Αρχαιολόγος 4ης ΕΒΑ. 449

ΜΠΡΟΥΣΚΑΡΗ ΕΡΣΗ τις οικονομικές επιβαρύνσεις, στις οποίες υποβάλλονται για την επιτάχυνση των εργασιών αυτών. Επειδή πιστεύω ότι τα περισσότερα προβλήματα δημιουργούνται κατά τη διατήρηση των αρχαίων σε υπόγειο ή σε ακάλυπτο χώρο επέλεξα να παρουσιάσω τέσσερις αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις α) Οικ. I. Πέταλά1(οδ. 25ης Μαρτίου) Στο μικρό οικ. Πέταλά (εικ. 1), που βρίσκεται αμέσως στα βόρεια του αρχαιολογικού χώρου του Σταδίου, βρέθηκε υπόγεια μνημειακή κρήνη που αποτελείται από μια ορθογώνια κιβωτιόσχημη δεξαμενή με είσοδο στη βόρεια πλευρά της. Η ορθογώνια δεξαμενή, εσωτ. διαστ. 1,50μ. χ 3,15μ., έχει τοιχώματα κατασκευασμένα από πλίνθους από σιδερόπετρα, ιδιαίτερα επιμελημένης εργασίας. Στην είσοδο Elk. 1. Κρήνη οικ. Πέταλά, λήψη από τα νότια. 1. ΑΔ 43 (1988), Χρονικά Β'2, σελ. 634-5. 450

ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ της κρήνης διαπιστώνονται δύο κατασκευαστικές φάσεις: στην παλαιότερη φάση η βόρεια πλευρά της δεξαμενής έκλεινε με ένα στηθαίο από όρθια τοποθετημένες πλάκες. Στη δεύτερη καλύτερα σωζόμενη φάση, στην ίδια πλευρά προστίθενται πλίνθοι από αμυγδαλόπετρα, η δε είσοδος διαμορφώνεται σε αρκετά ψηλότερο επίπεδο του αρχικού με ένα πεσσό στο κέντρο της και δάπεδο από μαρμάρινες πλάκες. Η άντληση του νερού γινόταν πάνω από ένα νέο στηθαίο, του οποίου σώζεται το αποτύπωμα. Η κάθοδος προς την είσοδο της κρήνης θα πρέπει να γινόταν από τη βόρεια πλευρά με κάποιο κεκλιμένο επίπεδο ή κλίμακα, η οποία όμως δεν στάθηκε δυνατόν να ερευνηθεί διότι βρισκόταν κάτω από τη διπλανή οικοδομή. Απ όσο μπορούμε να κρίνουμε από τον τρόπο κατασκευής της καθώς και από την επίχωση του εσωτερικού της η κρήνη πρέπει να κτίσθηκε στον 4ο αι. π.χ. και να ήταν σε χρήση τουλάχιστον μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια (1ον αι. μ.χ.), οπότε και εγκαταλείπεται. Το τοπικό αρχαιολογικό συμβούλιο μνημείων αποφάσισε τη διατήρηση της κρήνης σε υπόγειο. Η μελέτη του μηχανικού προέβλεπε απλώς ένα χώρο, ο οποίος θα παρεχωρείτο στην υπηρεσία. Ωστόσο καμιά μέριμνα δεν ελήφθη για το πρόβλημα της υγρασίας (σημειώνουμε ότι η κρήνη έχει ακόμη και σήμερα νερό), ο χώρος δεν εξαερίζεται από πουθενά και τέλος δεν έγινε καμία διαμόρφωση της εισόδου προς το υπόγειο. β) Οικ. Μ. Οικονόμου2 (περιοχή Μαρμαρωτό) Το οικ. Οικονόμου (εικ. 2) βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης της Κω, έξω από το αρχαίο τείχος. Στο οικόπεδο βρέθηκε υπέργειο ταφικό κτίσμα με περίβολο. Μέσα στον ταφικό θάλαμο, διαστ. 7x7 μ. περίπου, βρέθηκαν δύο κτιστοί κιβωτιόσχημοι τάφοι, συλημένοι ήδη κατά την αρχαιότητα. Μεταξύ των δύο τάφων βρέθηκε πέτρινη βάση, μήκ. 2,20 μ., με εξωτερική επένδυση από μάρμαρο. Μπροστά από τη βάση και μέσα στο βορειοδυτικό τάφο βρέθηκαν πεσμένα και σπασμένα τρία αγάλματα α) Ακέφαλο, ανδρικό ενδεδυμένο άγαλμα, σπασμένο σε πολλά κομμάτια. Η μορφή είναι όρθια κατ' ενώπιον, τυλιγμένη σε ιμάτιο. Η πρόσθια όψη καλά δουλεμένη, η πίσω σχεδόν αδούλευτη. Το αριστερό χέρι ελαφρά λυγισμένο κατά μήκος του κορμού, το δεξί σπασμένο από το μπράτσο και κάτω. 6) Ανάγλυφο με παράσταση αγοριού, μεγέθους κάτω του φυσικού. Συγκολλήθηκε από πολλά κομμάτια, σώζεται μέχρι την αρχή των μηρών. Το κεφάλι στραμμένο προς τ' αριστερά Ύο αριστερό χέρι ανασηκωμένο (σώζεται μόνον η αρχή του ώμου), το δεξί χέρι σπασμένο από τον αγκώνα και κάτω. γ) Έξεργο ανάγλυφο παιδικής μορφής που φορεί κοντό χιτώνα, ζωσμένο χαμηλά στους γοφούς. Με το αριστερό χέρι κρατά οινοχόη. 2. ΑΔ 42 (1987), Χρονικά, Β'2, σελ. 648-649. 451

ΜΠΡΟΥΣΚΑΡΗ ΕΡΣΗ iiuiiass Η -4 *. 9 ^ ' Μ ίιΐί-j.a Η ' W M Η Τ L Τ ~ "** " ' 4» ',. S M $ gg y [ h. 4 ^ 3 Elk. 2. Ταψικό κτίσμα οικ. Μ. Οικονόμου, λήψη από τα βορειοανατολικά. 452

ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ Βρέθηκαν και άλλα κομμάτια των παραπάνω αγαλμάτων, τα οποία αν συγκολληθούν θα μας δώσουν σχεδόν ακέραια αγάλματα. Έξω από τον ταφικό θάλαμο βρέθηκαν ακόμη εννέα ασύλητοι κιβωτιόσχημοι τάφοι και μία καύση. Βρέθηκαν επίσης επιτύμβιες στήλες, ριγμένες βόρεια του ταφικού θαλάμου και μια κατά χώραν. Τα ευρήματα μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το ταφικό κτίριο ήταν σε χρήση από τον 1ο μέχρι τον 3ο αι. μ.χ. Το τοπικό συμβούλιο μνημείων αποφάσισε τη διατήρηση του ταφικού θαλάμου σε υπόγειο και ενέκρινε τη μελέτη που υπέβαλε ο μηχανικός του ιδιοκτήτη. Και εδώ καμιά πρόνοια δεν ελήφθη για τη διαμόρφωση του χώρου και το φωτισμό και εξαερισμό, ο οποίος στην προκειμένη περίπτωση ήταν πολύ απλός, δεδομένου ότι το υπόγειο είναι στην πραγματικότητα ημιυπόγειο, και επομένως θα μπορούσε να έχει παράθυρα. γ) Οικ. Αικ. Γκίκα3 4(οδ. Ιωαννίδου) Το οικ. Γκίκα* (εικ. 3) καθώς και το απέναντι του οικ. Πλατανίστα, για το οποίο θα μιλήσουμε στη συνέχεια, βρίσκονται στο ανατολικό τμήμα της πόλεως Κω. Στο οικ. Γκίκα αποκαλύφθηκε τμήμα μεγάλου δημοσίου κτιρίου, που στάθηκε δυνατόν να ερευνηθεί σε έκταση περίπου 1 στρ. Στα ανατολικά πιστεύουμε ότι το κτίριο φθάνει μέχρι τον αρχαίο δρόμο που είχε αποκαλυφθεί στο κοντινό οικ. Πλατανίστα, ενώ τα υπόλοιπα όριά του βρίσκονται έξω από το ανασκαφικό σκάμμα. Βασικό στοιχείο του κτιρίου είναι η μεγάλη στοά που διασχίζει το κεντρικό τμήμα του οικοπέδου. Η στοά αυτή έχει πλ. 6μ. και αποκαλύφθηκε σε μήκ. 20μ., ενώ συνεχίζει και έξω από το ανασκαφικό σκάμμα. Βόρεια της στοάς ανοίγεται μια αυλή αγνώστου προς το παρόν εκτάσεως, μια και έχει αποκαλυφθεί τμήμα μόνον του νοτίου και ανατολικού ορίου της. Νότια της στοάς ανοίγονται ευρύχωρα δωμάτια, δύο από τα οποία έχουν δάπεδο από μαρμάρινες πλάκες, ενώ ένα τρίτο καταλαμβάνεται σχεδόν ολόκληρο από το θεμέλιο μεγάλης κόγχης. Στη ΝΔ γωνία του οικοπέδου βρέθηκαν τρία δωμάτια, η σχέση των οποίων με το υπόλοιπο κτίριο δεν είναι σαφής. Η τοιχοποιία τους που είναι σχετικά πρόχειρη, σώζεται σε ύψ. 1,30μ. Στο ένα από αυτά που είναι αποθήκη, βρέθηκαν πέντε τεράστια πιθάρια, το ένα από τα οποία φέρει επιγραφή «ΕΙΣΙΩΝ ΕΠΟΕΙ». Στο αμέσως προς τα δυτικά δωμάτιο βρέθηκε πλήθος αγγείων και δύο αγαλμάτια Αφροδίτης. Τα δωμάτια πρέπει να ήταν σε λειτουργία την ίδια εποχή με το υπόλοιπο κτίριο και δεν αποκλείεται να πρόκειται για βοηθητικούς χώρους. Παρ' όλον ότι το κτίριο λιθολογήθηκε έντονα και σήμερα δεν σώζεται παρά μόνον το θεμέλιό του, είναι εντυπωσιακοί οι ισχυροί τοίχοι του και οι τεράστιοι χώροι του. Καθώς φαίνεται κτίστηκε κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Μια πρώτη χρονολόγηση της κεραμεικής μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το κτίριο κατασκευάστηκε 3. Ό.π., σελ. 642 και ΑΔ 44 (1989), Χρονικά Β'2, σελ. 524-526. 4. Στην ανασκαφή του οικ. Γ κίκα συμμετείχαν για σύντομο χρονικό διάστημα και οι αρχαιολόγοι Μαρία Σιγάλα και Μαρία Βαϊοπούλου. 453

ΜΠΡΟΥΣΚΑΡΗ ΕΡΣΗ Εικ. 3. Οίκ. Αικ. Γκίκα, λήψη από τα ανατολικά κατά τον 1ο μ.χ. αι., ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι το κτίριο έχει δύο τουλάχιστον ψάσεις. Η ζωή του φαίνεται να σταματά στον 3ο αι. ενώ λίγα παλαιοχριστιανικά όστρακα χρονολογούν πιθανότατα την εποχή της σύλησης του κτιρίου. Πενιχρά λείψανα ενός ιδιωτικού μάλλον κτιρίου των ελληνιστικών χρόνων, που βρέθηκαν στα βαθύτερα στρώματα της επίχωσης, δείχνουν ότι το μεγάλο κτίριο που ανασκάφηκε δεν ήταν το πρώτο στη θέση αυτή. Εξ αιτίας αφ' ενός της κακής διατήρησης των αρχαίων και αφ' ετέρου των δυσκολιών που παρουσίαζε η κατασκευή του υπογείου -τα πέδιλα και ιδίως οι πεδιλοδοκοί θα διέλυαν κυριολεκτικά το αρχαίο κτίριο- το τοπικό συμβούλιο μνημείων αποφάσισε την κατάχωση των αρχαίων οικοδομικών λειψάνων και τη θεμελίωση της νέας οικοδομής πάνω από αυτά. Εξαίρεση αποτέλεσε μόνο ο αποθηκευτικός χώρος με τα μεγάλα πιθάρια, ο οποίος θα έπρεπε να διατηρηθεί σε υπό- 454

ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ γειο χώρο. Η μελέτη της πεδίλωσης που συνόδευε την απόφαση του τοπικού συμβουλίου είχε απλώς έναν κόκκινο κύκλο γύρω από τον αποθηκευτικό χώρο, χωρίς να προσδιορίζει τίποτα περισσότερο. Τελικώς το υπόγειο δεν έγινε ποτέ. Οι ιδιοκτήτες άρχισαν εργασίες και άφησαν έξω από την οικοδομή το δωμάτιο με τα πιθάρια, προτιμώντας προφανώς να χάσουν μικρό τμήμα από την κάλυψη του οικοπέδου τους, προκειμένου να υποβληθούν στα έξοδα μιας νέας μελέτης. Ετσι η Εφορεία ανέλαβε τώρα την κατασκευή ενός στεγάστρου για την προστασία των αρχαίων αντιμετωπίζοντας ωστόσο αυξημένα προβλήματα λόγω της θέσεως των αρχαίων πίσω από την οικοδομή. δ) Οικ. Μ. Πλατανιστα5 (οδ. Αρτεμίσιας και Ιωαννίδου) Ενας δρόμος χωρίζει σήμερα το οικ. Πλατανιστα (εικ. 4) από το οικ. Γκίκα, όπως και κατά την αρχαιότητα το αρχαίο κτίριο του οικ. Πλατανιστα χωριζόταν από το κτίριο του οικ. Γκίκα με έναν αρχαίο δρόμο. Πρόκειται για ένα τεράστιο κτίριο, πλ. 30,60μ.και αποκαλ. μήκ. 30μ. Αποκαλύφθηκαν πολλοί χώροι του κτιρίου, οι οποίοι είχαν δάπεδα ψηφιδωτά ή με μαρμαροθέτημα. Το μέγεθος του κτιρίου, τα πλούσια ψηφιδωτά δάπεδα, τα υπολείμματα τοιχογραφιών που σώζονται σε μερικούς τοίχους, κ.λπ., μας πείθουν ότι επρόκειτο για μια πλούσια ιδιωτική κατοικία. Από τα ανασκαφικά δεδομένα συμπεραίνουμε ότι το κτίριο είχε μεγάλη διάρκεια ζωής. Η καλύτερα διατηρημένη φάση, στην οποία ανήκουν τα ψηφιδωτά, χρονολογείται στο πρώτο ήμισυ του 6ου αι. μ.χ., η ζωή του κτιρίου αρχίζει όμως στα ρωμαϊκά χρόνια και φθάνει μέχρι τον 7ο αι. μ.χ. Η πρόταση της Εφορείας και του τοπικού συμβουλίου μνημείων για το οικόπεδο Πλατανιστα ήταν απαλλοτρίωση. Το υπουργείο Πολιτισμού δεν ενέκρινε την πρόταση και ακολούθησε μια μέση οδό, χορηγώντας στην ιδιοκτήτρια άδεια υπό όρους, ο βασικότερος των οποίων ήταν ότι τα σημαντικότερα ψηφιδωτά δάπεδα και το μαρμαροθέτημα θα διατηρούντο στον ακάλυπτο χώρο, γύρω δε από αυτά θα κτιζόταν οικοδομή σε σχήμα Π. Από όλα τα παραπάνω δεν έγινε τίποτα, διότι η ιδιοκτήτρια προφανώς έπαψε στη συνέχεια να ενδιαφέρεται για την οικοδόμηση του κτιρίου και έτσι τα αρχαία παραμένουν σκεπασμένα απλώς με άμμο, χωρίς όμως και να ανήκουν στο δημόσιο. Συμπεράσματα Τα τέσσερα παραδείγματα που δείξαμε δεν αποτελούν ασφαλώς τις μόνες περιπτώσεις διατήρησης αρχαίων στην Κω, είτε στον ακάλυπτο χώρο, είτε στο υπόγειο. Κανείς πιστεύω δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι τα ευρήματα είναι σημαντικά και αξίζει να διατηρηθούν, ούτε επίσης τις καλές προθέσεις της Υπηρεσίας η οποία ενέκρινε τις μελέτες. Η πείρα ωστόσο διδάσκει ότι οι πρόχειρες μελέτες των ιδιωτών μηχανικών σε συνδυασμό με την εχθρότητα ή στην καλύτερη πε- 5. ΑΔ 42 (1987), Χρονικά Β'2, σελ. 642 και ΑΔ 43 (1988), Χρονικά Β'2, σελ. 639-643. 455

ΜΠΡΟΥΣΚΑΡΗ ΕΡΣΗ </ Εικ. 4. Οικ. Μ. Πλατανίστα, λήψη από τα ανατολικά. ρίπτωση την αδιαφορία των ιδιοκτητών απέναντι στα αρχαία και τη βαρβαρότητα των συνεργείων των εργολάβων που κτίζουν τις οικοδομές, σίγουρα δεν συντελούν στη σωστή προστασία των αρχαίων. Πιστεύω ότι το κυριώτερο αίτιο για όλη αυτή την κατάσταση είναι η έλλειψη ειδικευμένου προσωπικού, η οποία δημιουργεί μια σειρά προβλημάτων. Μελέτες διατηρήσεως αρχαίων στο υπόγειο θα έπρεπε κατά τη γνώμη μου να ανατίθενται σε αρχιτέκτονες και μηχανικούς της υπηρεσίας, οι οποίοι εξ ορισμού εκπροσωπούν τα συμφέροντα της υπηρεσίας. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι οι μηχανικοί των ιδιοκτητών εκπροσωπούν τον ιδιοκτήτη και προσπαθούν να εξυπηρετήσουν τα δικά του συμφέροντα. Είναι επομένως φυσικό επακόλουθο οι λύσεις που προτείνουν να είναι πρόχειρες, κατά το δυνατόν φθηνές και να μην πληρούν τις στοιχειώδεις ανάγκες του φωτισμού και του εξαερισμού. 456

ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ Ας έλθουμε τώρα στο στάδιο της εφαρμογής: η έλλειψη αρχιτεκτόνων και ειδικευμένου προσωπικού γενικώτερα ρίχνει ουσιαστικά όλη την ευθύνη της εφαρμογής των μελετών στους ώμους των αρχαιολόγων, οι οποίοι, πέραν του ότι δεν έχουν το χρόνο, λόγω του φόρτου εργασίας, να παρακολουθούν τις οικοδομές, δεν είναι επί πλέον και αρμόδιου Αρμόδιος δεν είναι ούτε ο μοναδικός φύλακαςεπιστάτης της πόλης, ο οποίος δεν έχει τις γνώσεις που απαιτούνται για να ερμηνεύσει αρχιτεκτονικές μελέτες και να επιβλέψει τη σωστή εφαρμογή τους. Η έλλειψη προσωπικού, αρχαιολόγων και εργατών είναι επίσης η αιτία για τις καθυστερήσεις των σωστικών ανασκαφών και κατά συνέπειαν και για την εχθρότητα που δείχνουν οι ιδιοκτήτες απέναντι στα αρχαία. Όταν ένας ιδιοκτήτης, ύστερα από χρόνια ανασκαφής και ταλαιπωρίας, καταλήγει τελικώς να στερηθεί τη χρήση του υπογείου του, είναι λογικό η στάση του απέναντι στα αρχαία να είναι αρνητική. Οι ιδιοκτήτες υποχρεούνται να παραχωρήσουν το δεσμευμένο χώρο στην Υπηρεσία πληρώνοντας όμως τα έξοδα κατασκευής του. Και το κυριώτερο, σ' ένα νησί σαν την Κω, η γρήγορη τουριστική ανάπτυξη έχει συνηθίσει τους ανθρώπους στα εύκολα κέρδη, έτσι ώστε η απώλεια ενός εκμεταλλεύσιμου χώρου σημαίνει σημαντική μείωση και των μελλοντικών εσόδων του ιδιοκτήτη. Θεωρώ ότι είναι ουτοπία να πιστεύουμε ότι μέσα σε λίγα χρόνια μπορεί ο κόσμος να μάθει να αγαπά τα αρχαία, φοβούμαι άλλωστε ότι δεν είναι μόνον θέμα παιδείας. Θεωρώ όμως πιο πιθανόν ότι μπορεί να τα σεβαστεί εάν καταλάβει ότι μπορεί να τα εκμεταλλευθεί και να αποτελέσουν πόλο έλξης για τους τουρίστες, οι οποίοι άλλωστε αποτελούν και την κύρια πηγή εσόδων του νησιού. Συνοψίζοντας πιστεύουμε ότι εάν θέλουμε να διατηρούμε αρχαία είτε σε υπόγεια είτε σε ακάλυπτους χώρους θα πρέπει κατ' αρχήν να υπάρχει μια πλήρης μελέτη, η οποία θα προβλέπει και την παραμικρή κατασκευαστική λεπτομέρεια και η οποία θα πρέπει να ανατίθεται σε μηχανικό της υπηρεσίας. Η υπηρεσία θα πρέπει να ενισχυθεί με προσωπικό κάθε ειδικότητας, ώστε να αποφεύγονται οι καθυστερήσεις τόσο στη διενέργεια της ανασκαφής όσο και στην εκπόνηση της μελέτης. Ακόμη τα έξοδα των κατασκευών θα πρέπει να μοιράζονται τουλάχιστον ανάμεσα στο κράτος και τον ιδιώτη. Τέλος θα πρέπει να υπάρχει αυστηρή επίβλεψη κατά την εφαρμογή των μελετών, από την πρώτη στιγμή που αρχίζουν οι οικοδομικές εργασίες μέχρι τουλάχιστον να πέσει η πλάκα του ισογείου. Πιστεύω επίσης ότι εάν όλες οι παραπάνω προτάσεις δεν υλοποιηθούν, θα εξακολουθήσουμε για πολλά χρόνια ακόμη να έχουμε υπόγεια και ακάλυπτους χώρους, που δεν θα πληρούν τις σύγχρονες προδιαγραφές προστασίας των αρχαίων. 457