Αντώνης Κ. Τραυλός (B.A., M.A., Ph.D.) Αναπληρωτής Καθηγητής ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ Σχολή Επιστημών Ανθρώπινης Κίνησης και Ποιότητας Ζωής Τμήμα Οργάνωσης και Διαχείρισης Αθλητισμού 1 Για τη συγκεκριμένη διάλεξη θα δώσετε έμφαση στις έννοιες που αναπτύσσονται στις παρακάτω διαφάνειες. Το υλικό που παρουσιάζεται προέρχεται από τους: 1. Hogg & Vaugham (2010), Κεφάλαια 5 & 6, και 2. Dunn (2015), Κεφάλαιο 4. 2 1
Γνωρίζοντας πώς οι σωματικά ικανοί άνθρωποι αισθάνονται και σκέφτονται για την αναπηρία μας παρέχει τη δυνατότητα να προβλέψουμε πώς θα αντιδράσουν και θα αλληλεπιδρούν με ένα άτομο ή μια ομάδα ανθρώπων με αναπηρίες. Αλλά πώς οι σκέψεις, τα συναισθήματα, και οι πιθανές μελλοντικές συμπεριφορές μπορούν να αξιολογηθούν; Φανταστείτε την αξιολόγηση μιας σειράς από 24 δηλώσεις - προτάσεις όπως η ακόλουθη χρησιμοποιώντας μια κλίμακα που κυμαίνεται από την επιλογή των διαφωνώ πολύ (-3) έως συμφωνώ πάρα πολύ (3): Η ευκαιρία για μια αμειβόμενη εργασία θα πρέπει να παρέχεται στα άτομα με αναπηρία. Τα άτομα με αναπηρία θα πρέπει να ζουν με άλλους με παρόμοιες αναπηρίας. 3 Αυτά τα δύο στοιχεία προέρχονται από την Κλίμακα Στάσεων προς τα Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες (Scale of Attitudes Toward Disabled Persons SADP, Antonak, 1981, 1982), το οποίο δημιουργήθηκε για χρήση στην ψυχοκοινωνική έρευνα στην αποκατάστασης και σε συναφείς τομείς. Οι κλίμακες, όπως η SADP, έχουν σχεδιαστεί για να επιτρέπουν στους ερευνητές να μελετούν πώς διαμορφώνονται οι στάσεις απέναντι στα ΑμεΑ και σε ποιο βαθμό αυτές σχετίζονται με άλλες ψυχοκοινωνικές (π.χ., τον αυταρχισμό, την κοινωνική απόσταση) και δημογραφικές (π.χ., την εκπαίδευση, το φύλο, κοινωνικοοικονομική κατάσταση, εισόδημα) μετρήσεις. 4 2
Οι κλίμακες στάσεων επιτρέπουν στους ερευνητές, επαγγελματίες, και τους ενδιαφερόμενους άλλους να καθορίσουν πώς οι άνθρωποι σκέφτονται, αισθάνονται και ενεργούν σχετικά με την αναπηρία (Antonak & Livneh, 1988; Yuker, 1988). Όπως θα δούμε, οι στάσεις απέναντι στην αναπηρία και τα ΑμεΑ είναι πολυδιάστατη (Findler, Vilchinsky, & Werner, 2007) και στο επίκεντρο της έρευνας σχετικά με την κοινωνική ψυχολογία της αναπηρίας. 5 Η δομή των στάσεων έχει μια μακρά ιστορία στην ψυχολογία, αφού ήταν ένα δημοφιλές (όπως σημειώνεται από τον Allport) και απαραίτητο εργαλείο έρευνας από τη δεκαετία του 1920 (e.g., Albarracin, Johnson, & Zanna, 2005; F. H. Allport, 1924; Banaji & Heiphetz, 2010; Eagly & Chaiken, 1993). Στην επιστημονική βιβλιογραφία, υπάρχουν τουλάχιστον δύο τάσεις σχετικά με τις στάσεις που ασχολούνται με την κοινωνική αντίληψη και γνώση, (α) την κυρίαρχη τάση στην παραδοσιακή κοινωνική ψυχολογία στην οποία οι συμπεριφορές αποτελούν το κεντρικό θέμα, και (β) την τάση στην ψυχολογία της αποκατάστασης που ασχολείται σε μεγάλο βαθμό με τη στάση απέναντι στα ΑμεΑ (π.χ., Yuker, 1988). 6 3
.. εμείς θα επικεντρωθούμε στον ορισμό και προσδιορισμό των στάσεων για την επεξήγηση της σημαντικότητας των στην ψυχοκοινωνική έρευνα (βλ. σχετικά κεφάλαια στο σύγγραμμα της Κοινωνικής Ψυχολογίας των Hogg & Vaugham (2010), Κεφάλαια 5 & 6) και θα αναφερθούμε περιληπτικά σε προσεγγίσεις που αναφέρονται στην ψυχοκοινωνική έρευνα για τα ΑμεΑ (Dunn (2015), Κεφάλαιο 4). 7 Στάση (α) Μια σχετικά μόνιμη οργάνωση πεποιθήσεων, συναισθημάτων και τάσεων συμπεριφοράς απέναντι σε κοινωνικά σημαντικά αντικείμενα, ομάδες, γεγονότα και σύμβολα. (β) Μια γενική αίσθηση ή αξιολόγηση θετική ή αρνητική για κάποιο άτομο, αντικείμενο ή ζήτημα. 8 4
Η κατασκευή μοντέλων για τις συνιστώσες που συγκροτούν μια στάση αποτελεί εδώ και πολύ καιρό θέλγητρο για τους κοινωνικούς ψυχολόγους. Με τον καιρό, αυτό έχει οδηγήσει σε καταφανείς διαφορές μεταξύ των θεωρητικών, ακόμα και αναφορικά με μια φαινομενικά τόσο απλή ερώτηση όπως το πόσες βασικές συνιστώσες απαιτούνται στην πραγματικότητα για τη δημιουργία μιας στάσης. 9 Μονοδιάστατο μοντέλο στάσεων Μια στάση αποτελείται από συναίσθημα ή αξιολόγηση σε σχέση με ένα αντικείμενο. Δισδιάστατο μοντέλο στάσεων Μια στάση αποτελείται από μια νοητική ετοιμότητα για δράση. Καθοδηγεί επίσης αξιολογικές αποκρίσεις (με βάση την κρίση). Τρισδιάστατο μοντέλο στάσεων Μια στάση αποτελείται από γνωστικές, συναισθηματικές και συμπεριφορικές συνιστώσες. Αυτή η τρίπτυχη διάκριση έχει αρχαία κληρονομιά που δίνει έμφαση στη σκέψη, το συναίσθημα και τη δράση ως βασικά για την ανθρώπινη εμπειρία. (σκέψη, συναίσθημα, δράση) 10 5
Αν οι στάσεις έχουν κάποια δομή, πρέπει να έχουν και κάποια λειτουργία. Οι παραπάνω προσεγγίσεις κάνουν τουλάχιστον μια άρρητη υπόθεση ότι οι στάσεις έχουν απώτερο σκοπό. Κάποιοι συγγραφείς είναι περισσότερο σαφείς. Ο Katz (1960), για παράδειγμα, πρότεινε ότι υπάρχουν διάφορα είδη στάσεων, που το καθένα εξυπηρετεί μια διαφορετική λειτουργία, όπως: η γνώση, η συντελεστικότητα (μέσο επίτευξης ενός σκοπού ή ενός στόχου), η άμυνα του εγώ (η προστασία της αυτοεκτίμησής μας), η έκφραση αξιών (που επιτρέπει στους ανθρώπους να επιδεικνύουν εκείνες τις αξίες που τους ταυτοποιούν και τους ορίζουν μοναδικά). 11 Νόηση Η γνώση, οι πεποιθήσεις, οι σκέψεις και οι αντιλήψεις που έχουν οι άνθρωποι για τους εαυτούς τους και το περιβάλλον τους. Μπορεί επίσης να αναφέρεται σε νοητικές διαδικασίες μέσα από τις οποίες αποκτάται η γνώση, συμπεριλαμβανομένων της αντίληψης, της μνήμης και της σκέψης. 12 6
Θεωρίες γνωστικής συνέπειας Μια ομάδα θεωριών στάσεων που δίνουν έμφαση στο γεγονός ότι οι άνθρωποι προσπαθούν να διατηρήσουν εσωτερική συνέπεια, τάξη και συμφωνία μεταξύ των διαφόρων αντιλήψεών τους. Θεωρία ισορροπίας Σύμφωνα με τον Heider, οι άνθρωποι προτιμούν τις στάσεις που είναι συνεπείς η μία με την άλλη έναντι εκείνων που είναι ασυνεπείς. Ένα άτομο (Α) προσπαθεί να διατηρήσει συνέπεια ως προς τις στάσεις του απέναντι σε και τις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους (Β) και τα στοιχεία του περιβάλλοντος (Χ). 13 Σε όλες τις τριάδες το γινόμενο είναι θετικό: η κατάσταση είναι ισορροπημένη, άρα το άτομο δεν χρειάζεται να προβεί σε καμία κίνηση για αλλαγή οποιασδήποτε σχέσης. 14 7
Οι παραπάνω τριάδες αποτελούν περιπτώσεις μη ισορροπημένων σχέσεων, αφού το γινόμενο είναι αρνητικό. Σε αυτές τις περιπτώσεις το άτομο νιώθει πίεση για αλλαγή της κατάστασης και συνήθως αλλάζει τη σχέση που απαιτεί τη καταβολή μικρότερης προσπάθειας. 15 Κοινωνιογνωστικό μοντέλο Θεωρία των στάσεων που δίνει έμφαση σε ένα αξιολογικό συστατικό στοιχείο. Η γνώση ενός αντικειμένου αναπαρίσταται στη μνήμη μαζί με μια περίληψη του πώς να εκτιμηθεί. 16 8
Επεξεργασία πληροφοριών Η αξιολόγηση των πληροφοριών, σε σχέση με τις στάσεις, αφορά τα μέσα με τα οποία οι άνθρωποι αποκτούν γνώση και διαμορφώνουν και αλλάζουν τις στάσεις τους. Θεωρία ενοποίησης πληροφοριών Η αντίληψη ότι η στάση ενός ατόμου μπορεί να υπολογιστεί εξάγοντας τον μέσο όρο των θετικών και των αρνητικών αξιολογήσεων του αντικειμένου. Γνωστική άλγεβρα Προσέγγιση της μελέτης της διαμόρφωσης εντυπώσεων που εστιάζει στο πώς οι άνθρωποι συνδυάζουν χαρακτηριστικά που έχουν σθένος για να σχηματίσουν μια συνολική θετική ή αρνητική εντύπωση. 17 Στάσεις και συμπεριφορά Αυτή η ψηφοφόρος παρακολουθείται. Η επιλογή της θα αντικατοπτρίζει της δική της άποψη ή μήπως περιορίζεται από μια κυρίαρχη νόρμα; Κριτήριο πολλαπλών πράξεων Όρος που αφορά ένα γενικό συμπεριφορικό δείκτη βασισμένο σε έναν μέσο όρο ή συνδυασμό διαφόρων συγκεκριμένων συμπεριφορών. 18 9
Θεωρία λελογισμένης δράσης Μοντέλο των Fishbein και Ajzen για τη σύνδεση μεταξύ στάσεων και συμπεριφοράς. Βασικό χαρακτηριστικό του είναι η πρόταση ότι ο καλύτερος τρόπος να προβλέψει κανείς μια συμπεριφορά είναι να ρωτήσει αν το άτομο προτίθεται να προβεί σε αυτή. Θεωρία προσχεδιασμένης συμπεριφοράς Τροποποίηση από τον Ajzen της θεωρίας της λελογισμένης δράσης. Προτείνει ότι η πρόβλεψη μιας συμπεριφοράς από τη μέτρηση μιας στάσης βελτιώνεται αν οι άνθρωποι πιστεύουν ότι έχουν αυτή τη συμπεριφορά υπό τον έλεγχό τους. Προσχεδιασμένη συμπεριφορά Η προώθηση μιας πρακτικής υγείας, όπως η αυτο εξέταση για καρκίνο του μαστού, προϋποθέτει ότι μια γυναίκα πιστεύει ότι γνωρίζει τι να κάνει και τι να ψάξει. 19 Θεωρία κινήτρων προστασίας Η υιοθέτηση μιας υγιούς συμπεριφοράς απαιτεί γνωστική εξισορρόπηση μεταξύ της προσλαμβανόμενης απειλής της αρρώστιας και τη δυνατότητα κάποιου να αντεπεξέλθει στη θεραπευτική αγωγή. 20 10
Αυτο αποτελεσματικότητα Προσδοκίες που έχουμε για τη δυνατότητά μας να επιτύχουμε σε συγκεκριμένα έργα. Αυτόματη ενεργοποίηση Σύμφωνα με τον Fazio, οι στάσεις που έχουν ισχυρό αξιολογικό σύνδεσμο με ερεθίσματα σχετικά με την κατάσταση είναι πιο πιθανό να ανακληθούν αυτόματα στο μυαλό από τη μνήμη. Ισχύς στάσεων Άτομα με πολύ θετικές στάσεις απέναντι στη Greenpeace ήταν πολύ πιο πιθανό να κάνουν δωρεά για την εξυπηρέτηση των σκοπών της από ότι άτομα με αδύναμες θετικές στάσεις. 21 Καθώς οι στάσεις διαμορφώνονται, συσχετίζονται ισχυρότερα με μια μελλοντική συμπεριφορά όταν: 1. οι στάσεις είναι προσβάσιμες (ανακαλούνται εύκολα), 2. οι στάσεις είναι σταθερές στο χρόνο, 3. τα άτομα είχαν άμεση εμπειρία με το αντικείμενο στάσεων, 4. τα άτομα εκφράζουν συχνά τις στάσεις τους. 22 11
Οι στάσεις μαθαίνονται ως αναπόσπαστο κομμάτι της διαδικασίας κοινωνικοποίησης και μπορεί να αναπτύσσονται μέσα από άμεσες εμπειρίες ή έμμεσα μέσα από αλληλεπιδράσεις με άλλους, ή να είναι προϊόν γνωστικών διαδικασιών. Γενικά, οι κοινωνικοί ψυχολόγοι έχουν περιορίσει το έργο τους στην κατανόηση των βασικών ψυχολογικών διαδικασιών που διέπουν τη διαμόρφωση στάσεων έναντι της εξερεύνησης του τρόπου με τον οποίο αναπτύσσονται ορισμένες κατηγορίες στάσεων. Η μελέτη αυτών των διαδικασιών συνήθως ενέχει εργαστηριακά πειράματα παρά για δημοσκοπικές έρευνες ή ευρήματα βασισμένα στην κοινή γνώμη. 23 Φαινόμενο απλής έκθεσης Η επαναλαμβανόμενη έκθεση σε ένα αντικείμενο έχει ως αποτέλεσμα ισχυρότερη έλξη για το αντικείμενο αυτό. Φαινόμενο επέκτασης των στάσεων Ένα άτομο (ή ένα αντικείμενο στάσεων) που είναι αρεστό ή όχι μπορεί να επηρεάσει όχι μόνο την αξιολόγηση ενός δεύτερου ατόμου που σχετίζεται άμεσα μαζί του, αλλά και τρίτους που απλά σχετίζονται με το δεύτερο άτομο. Κλασική εξαρτημένη μάθηση Τα εντυπωσιακά περιβάλλοντα ή ακόμα και τα απλώς ευχάριστα μας φτιάχνουν τη διάθεση, κάτι που σχετίζουμε με τα άτομα που είναι παρόντα, αυξάνοντας την αρέσκειά μας για αυτά. Όταν η αρέσκεια γίνεται αγάπη, οι μνήμες των πλαισίων που έχουμε εμπλουτίζουν το σχήμα μας για ένα σύντροφο. 24 12
Μίμηση προτύπου Η τάση ενός ατόμου να αναπαράγει τις ενέργειες, τις στάσεις και τις συναισθηματικές αντιδράσεις που επιδεικνύει ένα πραγματικό ή συμβολικό πρότυπο. Ονομάζεται επίσης μάθηση μέσω παρατήρησης. Μάθηση μέσω παρατήρησης Τα μικρά παιδιά προτυποποιούν τη συμπεριφορά σημαντικών ενηλίκων. 25 Θεωρία αυτο αντίληψης Η αντίληψη του Bem ότι αποκτούμε γνώση για τους εαυτούς μας μόνο προβαίνοντας σε αυτο αποδόσεις: για παράδειγμα, συνάγουμε τις στάσεις μας από τη συμπεριφορά μας. 26 13
Γονείς Μαζικά μέσα ενημέρωσης 27 Οι αξίες: Μια έννοια ανώτερης τάξης που θεωρείται ότι παρέχει μια δομή για την οργάνωση των στάσεων. Οι αξίες και οι στάσεις συνήθως μετρούνται διαφορετικά. Οι στάσεις μετρούνται με σκοπό να αντικατοπτρίσουν διάφορους βαθμούς εύνοιας προς ένα αντικείμενο, ενώ οι αξίες βαθμολογούνται για τη σημασία τους ως κατευθυντήριες αρχές στη ζωή (Bernard, Maio, & Olson, 2003). 28 14
Μια πρώιμη έμφαση στην παγκόσμια έννοια των αξιών αποτέλεσε τη βάση για ένα ψυχολογικό τεστ (Allport & Vernon, 1931) που σχεδιάστηκε για να μετρήσει τη σχετική σημασία που έχουν για ένα άτομο έξι ευρείες κατηγορίες προσανατολισμού αναφορικά με τις αξίες: 1. θεωρητικός ενδιαφέρον για την επίλυση προβλημάτων, τη βάση του τρόπου με τον οποίο λειτουργούν τα πράγματα, 2. οικονομικός ενδιαφέρον για οικονομικά ζητήματα, τη χρηματοδοτική διοίκηση και χρηματικές υποθέσεις, 3. αισθητικός ενδιαφέρον για τις τέχνες, το θέατρο, τη μουσική, κλπ., 4. κοινωνικός ενασχόληση με τους συνανθρώπους μας ένας προσανατολισμός κοινωνικής πρόνοιας, 5. πολιτικός ενδιαφέρον για τις πολιτικές δομές και τις διευθετήσεις σε όρους ισχύος, 6. θρησκευτικός ενασχόληση με τη θεολογία, τη μετά θάνατο ζωή και την ηθική. 29 Ο Rokeach (1973) υποστήριξε ότι οι αξίες θα πρέπει να γίνονται αντιληπτές λιγότερο σε όρους ενδιαφερόντων ή δραστηριοτήτων και περισσότερο ως προτιμώμενοι στόχοι (τελικές καταστάσεις). Διέκρινε μεταξύ τερματικών αξιών (π.χ. ισότητα και ελευθερία) και συντελεστικών αξιών (π.χ. ειλικρίνεια και φιλοδοξία). 30 15
Ιδεολογίες Κοινωνικές αναπαραστάσεις Κλίμακες μέτρησης των στάσεων 31 Η σαφής κατανόηση της προέλευσης και των επιπτώσεων των στάσεων των μη ανάπηρων ατόμων απέναντι στα ΑμεΑ μπορεί να συμβάλλει στη δημιουργία και προώθηση θετικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ των ομάδων (Siller, 1984; Yuker, 1965). Ωστόσο, το στίγμα, τα στερεότυπα και διάφορες προκαταλήψεις συμβάλλουν σημαντικά στη δημιουργία αρνητικών στάσεων. 32 16
1. Άγχος λόγω μη δομημένων κοινωνικών συναντήσεων (Anxiety due to unstructured social encounters) 2. Shared responses to minority groups 3. Social and cultural conditioning 4. Fear of death thoughts 5. Prejudice-eliciting actions 6. Demographic and personality factors 7. Hierarchical attitudes toward disability 8. Moral beliefs about disability 9. Various other disability-related factors 33 1. Πρώτον, η κύρια έκφραση της στάσης βρίσκεται στη ζώνη επιρροής της Οικογένειας των ΑμεΑ, τους φίλους, τους συναδέλφους και συνεργάτες. 2. Η δεύτερη ζώνη επιρροής αφορά τους εργαζόμενους με την αποκατάσταση, την ιατρική, καθώς και συναφείς επαγγελματίες (π.χ. γιατρούς, ψυχολόγους, εργοθεραπευτές, νοσηλευτές, κοινωνικούς λειτουργούς, συμβούλους, εκπαιδευτικούς). 3. Η τρίτη ζώνη επιρροής αφορά τα μέλη του γενικού κοινού. 34 17
Έμμεσες στάσεις: αυτόματες, μη συνειδητές αντιδράσεις των ανθρώπων για καταστάσεις, ιδέες, ή άλλους ανθρώπους. 35 Direct measures Indirect measures 36 18
37 38 19