Ευρωπαϊκή Διακυβέρνηση / 6 Δημοκρατία, κυριαρχία και νομιμοποίηση στην ΕΕ 1. Bellamy Rich. and Castiglione D. (2011), Democracy by Delegation? Who Represents Whom and How in European Governance, Government and Opposition, Volume 46, Issue 1, pages 101 125, January. 2. Bellamy Rich. and Castiglione D. (2013), Three models of democracy, political community and representation in the EU, Journal of European Public Policy, 20:2, pages 206-223. 1
Τα μετα-εθνικά χαρακτηριστικά της ευρωπαϊκής διακυβέρνησης Η εθνική δημοκρατία και η αντιπροσώπευση σε ευρωπαϊκό επίπεδο (πολίτες στο ΕΚ και κράτη στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο) λειτουργούν συμπληρωματικά με την ανάπτυξη μη εκλογικών και άτυπων μορφών της πολιτικής αντιπροσώπευσης. (1) Σ ευρωπαϊκό επίπεδο, οι εθνικοί αντιπροσωπευτικοί θεσμοί έχουν εν μέρει υποκατασταθεί από μη πλειοψηφικούς θεσμούς χωρίς μονοπώλιο εξουσίας (nonmajoritarian institutions, Επιτροπή, ΕΚΤ, Δικαστήριο ΕΕ) (2) Ανάπτυξη συνταγματικών αρχών διακυβέρνησης μέσω των Συνθηκών (ευρωπαϊκός φιλελεύθερος συνταγματισμός) (3) Ανάπτυξη της συμ(και δια)βουλευτικής και συμμετοχικής διακυβέρνησης (ο ρόλος της θεσμοθετημένης τεχνοκρατίας και των εξω-θεσμικών δρώντων: New Modes of Governance/NMG) 2
(1) Η ανάπτυξη των μη πλειοψηφικών θεσμών χωρίς μονοπώλιο εξουσίας (2) H ανάπτυξη του ευρωπαϊκού φιλελεύθερου συνταγματισμού η κοινοτική μέθοδος (μικτή κυβέρνηση αντιπροσώπευσης, Majone): μερικός κοινοβουλευτικός έλεγχος, διοικητική ανεξαρτησία, προσφορά εγγυήσεων και επιβολή κυρώσεων ανάπτυξη ευρωπαϊκών γραφειοκρατικών δομών προώθηση ενός κράτους δικαίου χωρίς κοινωνικό κράτος στη θέση της δημοκρατίας 3
(3) Συμ(δια)βουλευτική και συμμετοχική κοινωνιακή διακυβέρνηση (deliberative and societal participatory governance) αντί δημοκρατικής η Ευρωπαϊκή Ένωση προώθησε νέους τρόπους διακυβέρνησης (NMG) αντισταθμίζοντας έτσι την έλλειψη δημοκρατικής νομιμότητας προσφέροντας ένα πιο διαβουλευτικό και συμμετοχικό στυλ στην πολιτική από τις παραδοσιακές εκλογικές και αντιπροσωπευτικές μορφές δημοκρατίας που σχετίζονται με το κράτος-έθνος. Ελλείψει δημοκρατικών κριτηρίων νομιμοποίησης, προωθούνται άλλα κριτήρια: η κοινωνική ενταξιμότητα, η οριζόντια λογοδοσία, η σημασία των επιδόσεων. Η διαβουλευτική διάσταση: Οι ομάδες εμπειρογνωμόνων της Επιτροπής. Μεταφορά σημαντικού μέρους των εκτελεστικών αρμοδιοτήτων στις ρυθμιστικές αρχές μέσω εξουσιοδότησης από την Επιτροπή. Οι ρυθμιστικές αρχές λειτουργούν ως εγγύηση για την αξιοπιστία της αγοράς. Η συμμετοχική διάσταση : Οι Βρυξέλλες στηρίζουν οργανώσεις «ομπρέλα» μακριά από τις εκλογικές περιφέρειες που φιλοδοξούν να αντιπροσωπεύουν. Η πρακτική του lobbying της Επιτροπής ευνοεί επιχειρηματικές και επαγγελματικές οργανώσεις κυρίως από τα παλαιότερα και μεγαλύτερα κράτη, αλλά όχι (πάντα ή αναγκαστικά) και το δημόσιο συμφέρον. Η αντιπροσωπευτικότητα της κοινωνίας των πολιτών είναι μερική και αυθαίρετη στο σύνολό της σε σχέση με τον πολυσυλλεκτικό χαρακτήρα των ΚτΠ. Η κοινωνιακή αντιπροσώπευση συγχωνεύεται με τη λειτουργική διάσταση της εκπροσώπησης. 4
Η κρίση και το κοινωνικό κράτος ως βάση της (εθνικής) δημοκρατίας Η ιδέα ενός ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου θεμελιώνεται στην εσωτερική συσχέτιση κοινωνικού κράτους και δημοκρατίας. Η ενοποίηση οδήγησε στην προώθηση ένα κράτους δικαίου χωρίς κοινωνικό κράτος. Τα προβλήματα της πολιτικής ήταν μέχρι πριν την κρίση κυρίως ρυθμιστικά και όχι αναδιανεμητικά. Μπορούσαν να αντιμετωπιστούν με ανάθεση σε εξειδικευμένους και έμπειρους (non-majoritarian) θεσμούς. Πλέον αυτό δεν αρκεί. Τα εθνικά κοινωνικά μοντέλα συρρικνώνονται. Η συσχέτιση μεταξύ κοινωνικού κράτους και δημοκρατίας έχει διαρραγεί αφού δεν αντιστρέφεται η εμπειρικά καταγεγραμμένη τάση της διαρκούς αύξησης της κοινωνικής ανισότητας που καταγράφεται τουλάχιστον τις δύο τελευταίες δεκαετίες. 5
Η ευρωπαϊκή δημοκρατία υπάρχει; Οι φορείς του ιδιωτικού τομέα δεν έχουν εκλεγεί δημοκρατικά, και άρα σπάνια λογοδοτούν απευθείας στους εκλεγμένους αντιπροσώπους. Έτσι, η αύξηση του ρόλου τους στο δημόσιο τομέα θέτει ζητήματα λογοδοσίας, νομιμότητας και διαφάνειας. Η δημοκρατία είναι λιγότερο ένα μέσο έκφρασης ενός κοινού αγαθού και περισσότερο ένας διαγωνισμός μεταξύ ομάδων/φατριών. Δεν υπάρχει ευρωπαϊκός δήμος. Υπάρχουν ευρωπαϊκές κοινές γνώμες που παρακολουθούν τα τεκταινόμενα. (α) η Ευρώπη είναι μία; (β) η ιδέα της διακυβερνητικότητας είναι χρήσιμη; (γ) το μοντέλο ευρωπαϊκής διακυβέρνησης των ελίτ είναι αναπόφευκτο; 6
Ποιες αλλαγές; Προωθούμε ένα ευρωπαϊκό σύστημα πολιτικών κομμάτων (για ενδυνάμωση της κοινωνικής και πολιτικής νομιμοποίησης) ανάπτυξη της ισότητας και αλληλοσεβασμού των εθνικών δήμων (μέσω του εξευρωπαϊσμού των ΕθΚ) Προωθούμε πλουραλιστικά και συμμετοχικά μοντέλα δημοκρατίας (πολίτες υπεύθυνοι κατά τις διαδικασίες λήψης των σημαντικών αποφάσεων) Τα παραπάνω δεν αρκούν. Η προώθηση της διεθνικής - ευρωπαϊκής δημοκρατίας προϋποθέτει τον σχηματισμό υπερεθνικών κοινοτήτων που δεν αντιγράφουν δομικά το κράτος. ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΑΥΤΌ;; (Habermas: 1996, 2001) μια κανονιστική αντίληψη για την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής δημοκρατίας (ανάπτυξη του συνταγματικού πατριωτισμού μέσω νομικών εργαλείων. Προς μια ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα μέσω μιας πανευρωπαϊκής επικοινωνιακής δράσης) δημοκρατικός συνταγματισμός (Beck: 2008) μια κοσμοπολίτικη αντίληψη για την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής δημοκρατίας (διάρρηξη της εθνοκρατικής λογικής του διεθνούς δικαίου, των εθνικών κατηγοριών της σκέψης, meta-power game). 7