ΕΝΟΤΗΤΑ 2 η Ανάπτυξη των Φωνολογικών Ικανοτήτων του Παιδιού Συχνά ο λογοθεραπευτής αντιµετωπίζει το ερώτηµα εάν το παιδί παρουσιάζει πράγµατι διαταραχή της οµιλίας ή µήπως πρόκειται για µια µέσα στα φυσιολογικά πλαίσια επιβράδυνση στην κατάκτηση των φωνηµάτων της µητρικής του γλώσσας γιατί αρκετά παιδιά µέχρι και την ηλικία των 5 και 6 ετών δεν έχουν κατακτήσει όλα τα φωνήµατα της µητρικής γλώσσας. Για να µπορεί ο λογοθεραπευτής να εκτιµήσει µε βεβαιότητα ότι ένα παιδί παρουσιάζει διαταραχή στην οµιλία θα πρέπει να γνωρίζει τα φυσιολογικά στάδια της ανάπτυξης της οµιλίας. Υπάρχει εκτεταµένη βιβλιογραφία για την ανάπτυξη της οµιλίας (Stampe 1969, Ingram 1976, Grunwell 1985-89, Stoel-Gammon 1992) για να αναφέρουµε µερικούς µόνο από τους σηµαντικότερους ερευνητές, καθώς και πληθώρα θεωριών και υποδειγµάτων (models) που προσπαθούν να ερµηνεύσουν την κατάκτηση του φωνολογικού συστήµατος της µητρικής γλώσσας από το παιδί. Κατωτέρω αναφέρονται µερικά από τα κύρια υποδείγµατα της φωνολογικής ανάπτυξης: 1. Συµπεριφοριστικό υπόδειγµα (Βehaviorist model) Βασίζεται στις θεωρίες περί εξαρτηµένης µάθησης των συµπεριφοριστών. Ερέθισµα αντίδραση- επιβράβευση. Eκπρόσωποι: Mower (1960), Olmsted (1971). 2. οµικό υπόδειγµα (Structuralist model) Κύριος εκπρόσωπος του µοντέλου αυτού o Jakobson (1941/68) τονίζει την έµφυτη ικανότητα του παιδιού για ανάπτυξη της οµιλίας η οποία έχει παγκόσµιο κα καθολικό χαρακτήρα. Στο υπόδειγµα αυτό ο ρόλος του περιβάλλοντος στην ανάπτυξη του φωνολογικού συστήµατος του παιδιού, κυρίως στα πρώτα στάδια (βάβισµα), είναι σχεδόν ανύπαρκτος. - 13 -
3. Φυσικό φωνολογικό υπόδειγµα (Natural phonology model) Υποστηρικτής του υποδείγµατος αυτού είναι ο Stampe (1969) ο οποίος δίνει έµφαση στην έµφυτη και φυσική εξέλιξη του φωνολογικού συστήµατος. Το παιδί γεννιέται µε ένα σύνολο δυνατοτήτων που του επιτρέπουν να επιτελεί διαδικασίες αλλαγής ή απαλοιφής φωνολογικών µονάδων και να προσαρµόζει το φωνολογικό του σύστηµα µέσα στα φυσικά πλαίσια της ωριµότητας των οργάνων της οµιλίας του και σύµφωνα µε τα ερεθίσµατα που λαµβάνει από τη γλώσσα που οµιλείται γύρω του. 4. Γενετικό φωνολογικό µοντέλο (Generative phonological model) Το µοντέλο αυτό αναπτύχθηκε από τον Smith (1973) ο οποίος βασίστηκε κυρίως στην παρατήρηση και λεπτοµερή µελέτη της φωνολογικής ανάπτυξης του γιου του από την ηλικία των δύο µέχρι τεσσάρων ετών. Κατά τον Smith το παιδί αναπτύσσει το φωνολογικό του σύστηµα χαρτογραφώντας (mapping) το σύστηµα των ενηλίκων µε δικούς του φωνολογικούς κανόνες του τύπου: /φ/ και /β/ µετατρέπονται σε [µπ] προ φωνηέντων (φως/µπο, βούρτσα/µπου) συχνό φαινόµενο στα πολύ µικρά παιδάκια. Οι περισσότεροι όµως από τους κανόνες έχουν παγκόσµιο χαρακτήρα όπως η πτώση τελικού συµφώνου, η απλοποίηση των φωνηµάτων, η αρµονία. 5. Προσωδιακό υπόδειγµα (prosodic model) Εκπρόσωπος o Waterson (1971, 1981) που βασίστηκε στις θεωρίες της Firth. Η Firth και o Waterson πιστεύουν στη λέξη σαν τη βασική µονάδα της φωνολογικής δοµής. Περιγράφουν οµάδες των πρώτων λέξεων του παιδιού σαν σχήµατα που µοιράζονται κάποια χαρακτηριστικά που προέρχονται από τη γλώσσα των ενηλίκων όπως προσωδία, δοµή της συλλαβής, ρινικότητα, εξακολουθητικότητα, ηχηρότητα. Κατά τον Waterson και η αντίληψη των φωνητικών χαρακτηριστικών και η παραγωγή δεν ταυτίζονται µε αυτή των ενηλίκων και πρέπει να εξελιχθούν σταδιακά και να αλλάξουν. 6. Γνωστικό υπόδειγµα (Cognitive model) Εκπρόσωπος ο Ferguson (1978, 1986). Στο υπόδειγµα αυτό το παιδί συναντά αρκετές δυσκολίες και προκλήσεις µέχρι να κατακτήσει το φωνολογικό σύστηµα των ενηλίκων. Η µάθησή του δεν είναι παθητική αλλά ενεργητική. Το παιδί κάνει υποθέσεις και δίνει λύσεις σε προβλήµατα. Αυτή η προσπάθεια καθώς και η επίδραση του περιβάλλοντος µπορούν να - 14 -
εξηγήσουν τη µεγάλη διαφορά που βλέπει κανείς µεταξύ των παιδιών στη φωνολογική ανάπτυξή τους. εν είναι τυχαίο ότι οι πρώτες λέξεις που διαλέγουν τα παιδιά είναι σχετικά εύκολες (δισύλλαβες που περιέχουν εύκολα φωνήµατα στιγµιαία, ρινικά) ενώ φαίνεται να χρησιµοποιούν στρατηγικές για την παραγωγή των πολυσύλλαβων λέξεων. Υπάρχουν και άλλα υποδείγµατα όπως π.χ. το βιολογικό (biological model) και το self organizing model τα οποία δεν προσθέτουν κάτι καινούριο σε αυτά που αναφέρθηκαν µέχρι τώρα. Φυσιολογική ανάπτυξη της οµιλίας Η ανάπτυξη της οµιλίας αρχίζει από την ηµέρα της γέννησης του παιδιού. ιακρίνουµε δύο στάδια το προλεκτικό από τη γέννηση µέχρι την παραγωγή των πρώτων λέξεων, και το λεκτικό από την παραγωγή των πρώτων λέξεων µέχρι την ηλικία των έξι. Προλεκτικό Στάδιο Αντίληψη Φθόγγων Το νεογέννητο κατά τις ενδείξεις γεννιέται µε ορισµένες ικανότητες ακουστικής διάκρισης και µε προτίµηση σε ορισµένους ήχους από την οµιλία της µητέρας του. Τα βρέφη σύντοµα µπορούν να διακρίνουν τη µητρική τους γλώσσα από άλλες γλώσσες (κυρίως την προσωδία της γλώσσας), να ξεχωρίσουν το τραγούδι από τη µουσική µε όργανα και να εντοπίσουν την πηγή από όπου προέρχεται ένας ήχος. Τα πειράµατα του Eimas et al. (1971) (High amplitude sucking) έδειξαν ότι τα βρέφη ακόµη και στην ηλικία των 4 εβδοµάδων, φαίνεται να διακρίνουν φθόγγους και µάλιστα σύµφωνα µε κατηγορίες. Ξεχωρίζουν π.χ. το bα από το da αλλάζοντας ή επιταχύνοντας το ρυθµό θηλασµού των. Βρέφη 2 και 3 µηνών µπορούν και διακρίνουν πολύ νωρίς φθόγγους ως προς τον τόπο, και τρόπο άρθρωσης. ιακρίνουν π.χ. µεταξύ b, d, m, ενώ µπορεί να δυσκολεύονται στη διάκριση ηχηρών / άηχων φθόγγων π.χ. p, b. Επίσης µέχρι την ηλικία των δύο ετών δυσκολεύονται στη διάκριση του f, θ και στη διάκριση φθόγγων σε πολυσύλλαβες λέξεις. Η ερµηνεία που δόθηκε στις παρατηρήσεις του Eimas και των συνεργατών του ήταν ότι το βρέφος γεννιέται µε δίκτυα, δέκτες, έτοιµα να αντιληφθούν την οµιλία. Νεότερες όµως µελέτες δεν συµφωνούν µε αυτή την άποψη. Η διάκριση των ήχων στην βρεφική ηλικία - 15 -
είναι ψυχοακουστική και όχι µέσω ειδικών δικτύων του λόγου. Υπάρχουν ζώα όπως µερικά είδη πιθήκων π.χ. ρίσους και µακάκε, το τρωκτικό τσιντσιλά που έχουν περίπου όµοιο ακουστικό σύστηµα µε τον άνθρωπο και µπορούν και διακρίνουν ανθρώπινους ήχους τόσο καλά όσο και τα βρέφη, χωρίς όµως να τους εγγράφουν σε ένα σύστηµα γλώσσας. Στην ηλικία από τη γέννηση µέχρι τους 9 µήνες το βρέφος έχει την ικανότητα να διακρίνει όχι µόνο τα φωνήµατα αλλά και τα αλλόφωνα. Μπορεί επίσης να διακρίνει όλους τους φθόγγους των διαφόρων γλωσσών. Όταν όµως εκτεθεί σε ακουστικά ερεθίσµατα µιας ορισµένης γλώσσας τότε χάνει την ικανότητα αυτή. Π.χ. τα κινεζάκια έχουν την ικανότητα να διακρίνουν µεταξύ του /l/ και του /r/ στη βρεφική ηλικία αλλά τη χάνουν στην νηπιακή δεδοµένου ότι στην κινεζική γλώσσα δεν χρησιµοποιούνται το /l/ και το /r/ σαν ξεχωριστά φωνήµατα. Σύµφωνα µε τον Burnham et al (1991) νήπια διακρίνουν και µπορούν να παράγουν φθόγγους µέχρι την ηλικία των 2 ετών και φωνήµατα µετά τα 2 έτη. Ο Dodd (1979) έδειξε ότι βρέφη 3-4 µηνών προσέχουν περισσότερο ένα τραγούδι όταν υπάρχει συγχρονισµός κινήσεων χειλέων και παραγόµενων ήχων παρά όταν δεν υπάρχει συντονισµός. ηλαδή το βρέφος είναι ευαισθητοποιηµένο στον ρόλο της κίνησης των χειλιών στην παραγωγή των φθόγγων πριν από την ηλικία των 6 µηνών. Σύµφωνα µε τη βιβλιογραφία, η αντίληψη των λέξεων αρχίζει αντικειµενικά στους 9-12 µήνες. Σε αυτό βέβαια δεν συµφωνούν πολλοί γονείς που υποστηρίζουν ότι το παιδί τους άρχισε να καταλαβαίνει λέξεις από τους 6 µήνες! Παραγωγή φθόγγων Η παραγωγή φθόγγων αρχίζει από τη γέννηση του παιδιού µε το κλάµα. Το κλάµα του βρέφους θυµίζει ιδιαίτερα την παραγωγή φωνηέντων κυρίως του /α/ και /ου/. Έχει επίσης παρατηρηθεί ότι το κλάµα των φυσιολογικών παιδιών διαφέρει από αυτό των παιδιών µε γλωσσικές διαταραχές. Μέχρι την ηλικία του ενός έτους τα βρέφη ακολουθούν τα εξής πέντε στάδια στην ανάπτυξη της οµιλίας τους: Κατά τους Stark (1980) και Stoel Gammon (1992) διακρίνονται τα ακόλουθα στάδια στην παραγωγή οµιλίας στο βρέφος: - 16 -
Από τη γέννηση µέχρι τις 6 εβδοµάδες η παραγωγή ήχων είναι αντανακλαστική και περιορισµένη και αποτελείται από κλάµα, αναστεναγµούς µε φωνή και grunts (γρυλλισµούς, ήχους όπως τα γουρουνάκια). Μεταξύ των 2 και 4 µηνών το βρέφος παράγει κυρίως έρρινα φωνήεντα οπίσθια ου, ο. (coοing) αγκου- γκου όπως τα περιστέρια. Στην ηλικία των 4 µηνών παράγουν πολύ περισσότερους ήχους growls (γκρίνιες), squeals (τσιρίδες), raspberries (ήχους µε τα χείλη) και φωνήεντα µε διάρκεια, και δυνατές φωνούλες. Παιχνίδισµα µε τη φωνή, φωνητικό παιχνίδι. Στους 6 µήνες παράγουν αναδιπλασιασµένες συλλαβές στη σειρά τα τα τα τα, µπα µπα µπα (βάβισµα), κανονικό βάβισµα canonical babbling. Από τους 10 µήνες και πάνω παράγουν ποικιλία φθόγγων (variegated babbling), ποικιλόµορφο βάβισµα ΦΣ, ΣΦ, (αβα γα τα τα). Γύρω στους 12 µήνες λένε την πρώτη λέξη. Σχέση µεταξύ βαβίσµατος και εξέλιξης του λόγου Η σηµασία του βαβίσµατος στην µετέπειτα εξέλιξη του λόγου δεν είναι ξεκάθαρη. Υπάρχει η άποψη ότι το βάβισµα δεν έχει νόηµα, γίνεται για την ευχαρίστηση του βρέφους (Jacobson,1968) purposeless (χωρίς σκοπό), egocentric (εγωκεντρικό), soliloquy (µονολογικό). Νεώτεροι ερευνητές δεν συµφωνούν µε την ανωτέρω άποψη. Οι Locke & Pearsons, 1990, Vihman et al, 1985 τονίζουν την σηµαντικότητα του βαβίσµατος στην εξέλιξη του λόγου, ενώ η Brown (1958) πρώτη παρατήρησε ότι το βάβισµα του βρέφους καθρεπτίζει τους ήχους της µητρικής του γλώσσας. Σε µία έρευνα µε βρέφη από την Ολλανδία και από την Αγγλία οι ενήλικες µπορούσαν µε υψηλό βαθµό εγκυρότητας να βρουν σε ποια γλώσσα µεγάλωσαν τα παιδιά από το βάβισµά τους. Ίσως όµως σε αυτό να έπαιξε σηµαντικό ρόλο η προσωδία. Είναι γνωστό ότι τα βρέφη µιµούνται τη µελωδική προσωδία της γλώσσας στην οποία µεγαλώνουν. Σε µελέτη ενός βρέφους που η µητρική του γλώσσα ήταν τα γαλλικά και ενός που ήταν τα αγγλικά (Levitt, Aydelott, Utman 1992), από την ηλικία των 5 µέχρι την ηλικία των 14 µηνών, οι µαγνητοφωνήσεις έδειξαν ότι µετά τους 11 µήνες φάνηκαν οι διαφορές τους στην διαφοροποίηση των φωνηµάτων. Το αγγλόφωνο παρήγαγε περισσότερες λέξεις µε κλειστές συλλαβές CVC ενώ το γαλλόφωνο CV. - 17 -
Επίσης µια άλλη διαγλωσσική µελέτη έδειξε ότι: Τα αγγλικής και γαλλικής προέλευσης βρέφη (10 µην.) προτιµούν diffuse (διάχυτα) φωνήεντα. Τα κινεζικής (Καντόνα) compact (συµπαγή). Αλγερινής καταγωγής τα χαµηλά κεντρικά. ηλαδή η προφορά των φωνηέντων γίνεται σύµφωνα µε την προσωδία και τον τύπο της συλλαβής της γλώσσας στην οποία τα βρέφη έχουν εκτεθεί. Οι Blake and de Boysson - Bardies (1992) παρακολούθησαν 6 βρέφη ηλικίας 9-11 µηνών µέχρι τους 14 µήνες και κατέγραψαν τους σταθερούς φθόγγους που χρησιµοποιούσαν τα βρέφη για να εκφράσουν κάτι (π.χ. να για συγκεκριµένα αντικείµενα που ζητούσαν, µπου για κινούµενα αντικείµενα). Ο αριθµός των σταθερών φθόγγων (σαν λέξεις) ήταν περίπου το 15% µε 30% από όλους τους φθόγγους και ήχους που παρήγαγαν. Αυτό σηµαίνει ότι τουλάχιστον 15% µε 30% των φθόγγων του βαβίσµατος χρησιµοποιήθηκαν για την παραγωγή των πρώτων λέξεων. Αυτό δείχνει θετική σχέση του βαβίσµατος µε την µετέπειτα ανάπτυξη του λόγου. Ο Kagan (1971) διαπίστωσε θετική σχέση µεταξύ της ποσότητας βαβίσµατος στους 4 µήνες και στο λεξιλόγιο στην ηλικία των 27 µηνών. Όσο περισσότερο το βάβισµα τόσο πλουσιότερο το λεξιλόγιο. Αυτή η σχέση όµως παρατηρήθηκε µόνο στα κορίτσια. Ο Roe`s (1975) έδειξε ότι υπάρχει θετική σχέση και στα αγόρια. Θετική σχέση µεταξύ του βαβίσµατος και της γενικής ανάπτυξης τους. Σε µελέτη του βαβίσµατος 14 βρεφών στους 3, 5, 7 και 9 µήνες βρήκε ότι τα βρέφη που η επίδοσή τους στους 9 µήνες σε τεστ γενικής ανάπτυξης (Gesell τεστ) ήταν υψηλή, έφθασαν σε υψηλό βαθµό βαβίσµατος πολύ νωρίτερα. Τα αποτελέσµατα αυτά όµως δεν επαληθεύτηκαν από µεταγενέστερες έρευνες. (Landau, 1977, Ruth, 1969). Από µία ανασκόπηση µελετών στις οποίες περιλαµβάνονταν η µελέτη συνολικά 141 βρεφών ηλικίας 6 µε 12 µηνών βγαίνουν τα εξής συµπεράσµατα: Γενικά παρατηρείται αύξηση του βαβίσµατος από 19.3 στους 2 µήνες σε 39.6 στους 12. Υπάρχει θετική σχέση µεταξύ βαβίσµατος στους 5 µήνες και λεκτική εξέλιξη στους 11-15. Οι ερευνητές δεν βρήκαν σχέση της ποσότητας του βαβίσµατος και των γνωστικών λειτουργιών όπως αυτές - 18 -
µετρώνται µε τις Bayley Scales. Βρήκαν όµως σχέση µεταξύ του βαβίσµατος πριν τους 6 µήνες και την µετέπειτα εξέλιξη του λόγου (βιβλιογραφία). Σύγκριση στο βάβισµα µεταξύ βρεφών µε φυσιολογική ακοή και κώφωση Οι Oller and Eilers (1988), σε έρευνα που έκαναν σε 21 κωφά και 21 µε φυσιολογική ακοή βρέφη, βρήκαν ότι και τα 21 βρέφη µε φυσιολογική ακοή έφτασαν το στάδιο του βαβίσµατος αναδιπλασιασµού canonical babbling (ba ba, da da) συλλαβών µεταξύ 6 και 10 µήνες ενώ τα κωφά βρέφη από 11 µέχρι 25 µήνες. Επίσης, ακόµη κι όταν τα κωφά παιδιά έφτασαν στο στάδιο αυτό η ποσότητα του βαβίσµατος αναδιπλασιασµού ήταν περιορισµένος. Τα κωφά παιδιά µε την µεγαλύτερη ποσότητα βαβίσµατος αναδιπλασιασµού ήταν αυτά που αργότερα ανέπτυξαν προφορικό λόγο. Από αυτό προκύπτει ότι η έναρξη και η ποσότητα βαβίσµατος εξαρτάται από την επίδραση του περιβάλλοντος. Το βάβισµα εξαρτάται επίσης από την εξάσκηση π.χ. ένα βρέφος το οποίο υπεβλήθη σε τραχειοτοµή και έµεινε διασωληνωµένο από τους 5 µέχρι τους 21 µήνες και έχασε έτσι το στάδιο του βαβίσµατος, όταν του αφαίρεσαν το σωληνάκι το ρεπερτόριο της οµιλίας του αποτελείτε από πολύ µικρό αριθµό συµφώνων. Σηµαντικό επίσης ρόλο παίζουν και άλλοι περιβαλλοντικοί παράγοντες όπως ενθάρρυνση και επιβράβευση από τη µητέρα. Επικοινωνία Πριν εξετάσουµε το λεκτικό στάδιο στην ανάπτυξη της οµιλίας είναι σκόπιµο να γίνει µια σύντοµη αναφορά στην ανάπτυξη επικοινωνίας των νηπίων και τις παρατηρήσεις που έχουν γίνει σε βρέφη µε ειδικές ανάγκες. Σύµφωνα µε τις µελέτες της Amy Weatherby και συνεργατών της (1988) η επικοινωνία των νηπίων γενικά µέχρι την ηλικία των 16-18 µηνών περιλαµβάνει πράξεις οι οποίες έχουν σαν σκοπό: Να ρυθµίσουν τη συµπεριφορά των άλλων και να πετύχουν ένα στόχο: Ζήτηση αντικειµένων, ζήτηση δραστηριοτήτων, διαµαρτυρία. - 19 -
Κοινωνικότητα: Να τους δώσουν προσοχή και να τους δείξουν ενδιαφέρον. Ζήτηση κοινωνικής δραστηριότητας. Επίδειξη ικανοτήτων για να τραβήξουν την προσοχή. Χαιρετισµοί. Κοινή προσοχή: Να οδηγήσουν την προσοχή των άλλων σε κάτι που βρίσκουν ενδιαφέρον: Σχόλια, ζητούν πληροφορίες, ζητούν διευκρινήσεις. Η επικοινωνία µέχρι την ηλικία των 16-18 µηνών επιτυγχάνεται µε: χειρονοµίες, µε εκφορά φθόγγων, µε στοιχειώδεις λέξεις, και µε συνδυασµούς αυτών. Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η επικοινωνιακή συµπεριφορά των νηπίων µε αναπτυξιακές διαταραχές. Τα αυτιστικά παιδιά φτάνουν στο στάδιο της κοινωνικής επικοινωνίας και της κοινής προσοχής πολύ αργότερα από τα φυσιολογικά παιδιά, µερικά δε από αυτά, όπως εκείνα που δεν έχουν δεχθεί θεραπευτική αγωγή δεν φθάνουν ποτέ στα στάδια αυτά. Επίσης πρόσφατες έρευνες (Mundy& Kasari 1995) έδειξαν ότι τα παιδιά µε σύνδροµο Down, των οποίων η εξέλιξη του λόγου συνήθως υστερεί σηµαντικά σε σχέση µε την νοητική τους εξέλιξη, παρουσιάζουν επίσης δυσκολία στις µη λεκτικές δεξιότητες (χρήση χειρονοµιών) κυρίως στο στάδιο επικοινωνίας που αφορά τη ζήτηση αντικειµένων ή δραστηριοτήτων. Λεκτικό στάδιο Οι Πρώτες 50 λέξεις Οι πρώτες πραγµατικά λέξεις προφέρονται µεταξύ των16 και 20 µηνών. Γύρω στους 12 µήνες όµως το νήπιο µπορεί να πει µερικές λεξούλες σε συγκεκριµένα πλαίσια π.χ. µπάα, µαµά, γαβ, µπαµπά κλπ. Μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι οι πρώτες λέξεις είναι κυρίως αναδιπλασιασµοί απλών συλλαβών π.χ. µαµά, µπαµπά, νάνα. Ο Locke (1983) σε µια ανασκόπηση 3 ερευνών βρήκε ότι ενώ το βρέφος παράγει ένα µεγάλο αριθµό φθόγγων (από όλες τις γλώσσες του κόσµου) οι φθόγγοι που χρησιµοποιεί ποιο συχνά είναι τα στιγµιαία, τα έρρινα, το χ, και το σ. Αυτά χρησιµοποιεί το βρέφος αργότερα για να κάνει τις πρώτες του λέξεις. - 20 -
Άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι το νήπιο µπορεί να πει αρκετά δύσκολες λέξεις και καθαρά π.χ. φεγγάρι, παπούτσι κλπ. Αυτό που είναι όµως σωστό είναι ότι υπάρχουν µεγάλες ατοµικές διαφορές µεταξύ των βρεφών στην χρήση των πρώτων λέξεων. Στο πρώτο στάδιο ανάπτυξης λεξιλογίου οι λέξεις προσλαµβάνονται σαν µια ενότητα και όχι ότι αποτελούνται από ξεχωριστά φωνήµατα. Από 1-2 χρόνων το λεξιλόγιο αναπτύσσεται σχετικά αργά. Μετά όµως από την παραγωγή 50 περίπου λέξεων η φωνολογική δοµή της λέξης αλλάζει και τα λάθη σταθεροποιούνται. Η Ingram λέει ότι µέχρι την παραγωγή 50 λέξεων το παιδί δεν φαίνεται να έχει σύστηµα παραγωγής φθόγγων που να επιτρέπει τη σταθερή εκφορά του στόχου λέξη µετά από µια ή δυο επαναλήψεις. Η ανάπτυξη ενός νοητικού µηχανισµού για παραγωγή λέξεων επιτρέπει στο παιδί µια πολύ πιο γρήγορη ανάπτυξη λεξιλογίου. Μετά την πραγµατικά επίπονη κατάκτηση των 50 λέξεων η διαδικασία εκµάθησης καινούριων λέξεων γίνεται αρκετά πιο γρήγορα. Έρευνα στην Ελλάδα Η συστηµατική µελέτη της ανάπτυξης του λόγου στα Ελληνόπουλα άρχισε κάπως αργά στη δεκαετία του 1970 κυρίως από γλωσσολόγους: Στεφανή (1971), Malikouti-Drachman (1989), Theophanopoulou- Kontou (1973). Από την εργασία κυρίως της Στεφανή «Ανάπτυξη της Μοντέρνας Ελληνικής γλώσσας» δηµοσιευµένη στον 4-τόµο βιβλίου του Slobin (1971) ιαπολιτισµικές Μελέτες στην Ανάπτυξη του Λόγου, έχουµε τις εξής πληροφορίες για την φυσιολογική ανάπτυξη του λόγου : 11 µην. πρώτες λέξεις: µαµά, µπαµπά, άτα 18 µην. δύο λέξεις µαζί: Μίµη µπάλα, µπέµπη έκα (καρέκλα) 2 χρόνων τηλεγραφικές προτάσεις: α µε πάει αγκαλίτα, µπαµπά τουτού πάει 2.5 χρόνων άρνηση: µη νάνι Κική, όχι ατό Γώο, ερώτηση µε ύψωση της φωνής. Κατάκτηση µορφηµάτων µέχρι την ηλικία των 2.5-3 χρόνων αριθµός (ενικός, πληθυντικός), πτώσεις, καταλήξεις ρηµάτων και ουσιαστικών, άρθρα: ο, η, το, την, αντωνυµία: αυτός, - 21 -
αόριστος, υποτακτική. Ακολουθεί η ανάπτυξη των λειτουργικών λέξεων (προθέσεις, σύνδεσµοι), Φωνολογική Εξέλιξη Η φωνολογική εξέλιξη των παιδιών από την ηλικία του ενός έτους µέχρι την ηλικία των 2.5 χρόνων χαρακτηρίζεται από µεγάλες ατοµικές διαφορές. Υπάρχουν διαφορές στο ποια φωνήµατα θα χρησιµοποιήσουν τα νήπια για τις πρώτες τους λέξεις, ποιες λέξεις θα διαλέξουν να πουν πρώτα, πως θα προχωρήσουν στην απόκτηση των πρώτων 50 λέξεων. Άλλα παιδάκια προχωράνε αργά και συστηµατικά, ενώ άλλα κάνουν µη συστηµατικά βήµατα βαδίζοντας στην τύχη, εξερευνώντας. Οι παρατηρήσεις από τις σχετικές µελέτες δεν επιτρέπουν την εξαγωγή ικανοποιητικών συµπερασµάτων για την φωνολογική εξέλιξη των νηπίων αυτής της ηλικίας. Για την παρουσίαση της φωνολογική εξέλιξης των παιδιών από την ηλικία των 2.5 µέχρι την ηλικία των 6 χρόνων καταχωρούνται πληροφορίες από έρευνα του Πανελληνίου Συλλόγου Λογοπεδικών (ΠΣΛ) που αφορά τη φωνητική και φωνολογική εξέλιξη των παιδιών στην Ελληνική γλώσσα. Η έρευνα πραγµατοποιήθηκε από το 1989 µέχρι το 1992, από την οµάδα έρευνας του Συλλόγου, µε κύριους ερευνητές τις Ειρήνη Λεβαντή, Λιουντµίλα Κιρπότιν, Ευδοκία Καρδαµίτση, Μαρίτσα Καµπούρογλου. Η έρευνα έγινε σε δείγµα 300 παιδιών ηλικίας (2.6 µέχρι 6 χρόνων) στην περιοχή της Αττικής. Θεωρητικά η έρευνα βασίστηκε στη αρχές της φυσικής φωνολογίας (Natural phonology Theory) του Stampe, 1969. Σύµφωνα µε τη θεωρία αυτή το παιδί δεν αναπτύσσει ένα φωνολογικό σύστηµα, αλλά τροποποιεί το σύστηµα των ενηλίκων µέσω εφαρµογής έµφυτων διαδικασιών. Ο Stampe στο βιβλίο του A Dissertation in Natural History περιγράφει µε σαφήνεια τους βασικούς κανόνες (διαδικασίες) και τις έµφυτες διαστάσεις της φωνολογικής γνώσης που χρησιµοποιεί το παιδί για να κατακτήσει το φωνολογικό σύστηµα της µητρικής του γλώσσας. Η φωνολογική πραγµάτωση των παιδιών δεν είναι τυχαία αλλά διαφέρει µε συγκεκριµένους και συστηµατικούς τρόπους από την εκφορά των ενηλίκων. - 22 -
Οι βασικές αρχές των φωνολογικών διαδικασιών είναι ίδιες για όλα τα παιδιά και για όλες τις γλώσσες. Κάθε παιδί όµως µπορεί να τις χρησιµοποιήσει µε διαφορετικό τρόπο. Οι φωνολογικές διαδικασίες επηρεάζονται από το λειτουργικό ρόλο του κάθε φωνήµατος στο συγκεκριµένο φωνολογικό σύστηµα. Αυτά τα δύο στοιχεία ερµηνεύουν τις ατοµικές και διαγλωσσικές διαφορές. Επίσης η νευροµυική ωριµότητα των οργάνων της οµιλίας και ο συντονισµός των κινήσεων επιβάλλουν κάποιους περιορισµούς στην φωνολογική εξέλιξη του παιδιού. Οι φωνολογικές διαδικασίες που χρησιµοποιούν τα παιδιά για να απλοποιήσουν τον λόγο διακρίνονται σε δοµικές (απλοποιήσεις στη δοµή των συλλαβών και των λέξεων) και συστηµικές (απλοποιήσεις των φωνηµικών αντιθέσεων). ιαδικασίες Απλοποίησης οµικές ιαδικασίες Απλοποίησης ( ιαδικασίες απλοποίησης της δοµής συλλαβής, λέξης, πρότασης). Πτώση συλλαβής Αναδιπλασιασµός Ολικός αναδιπλασιασµός Μερικός αναδιπλασιασµός Πτώση φωνήµατος ή συµπλέγµατος συµφώνων Πτώση φωνήµατος κλειστής συλλαβής Αρµονία συµφώνων Μετάθεση Μετακίνηση Απλοποίηση συµπλεγµάτων συµφώνων - 23 -
Συστηµικές ιαδικασίες Απλοποίησης ( ιαδικασίες απλοποίησης των φωνηµικών αντιθέσεων). Εµπροσθοποίηση Οπισθοποίηση Στιγµικοποίηση Ηχηροποίηση Αηχοποίηση Χειλικοποίηση Φατνικοποίηση ιαδικασίες Απλοποίησης Άλλες οµικές: Επένθεση, συγχώνευση Συστηµικές: Ουρανικοποίηση των συνεχών, ουρανικοποίηση των υγρών, Ουδετεροποίηση. - 24 -
ιαδικασίες Απλοποίησεις 1.1 οµικές διαδικασίες απλοποίησης Πτώση προτονικής συλλαβής /ba nana/ / nana/ /bu kali/ / kali/ /peta luða/ / luða/ Πτώση µετατονικής συλλαβής /pi pila/ /pi pi/ / fota/ / fo/ / γala/ / γa/ Ολικός αναδιπλασιασµός / γala/ / lala/ /pso mi/ /mi mi/ Μερικός αναδιπλασιασµός / milo/ / mimo/ / supa/ / pupa/ Πτώση φωνήµατος / θelo/ / elo/ / xoma/ / oma/ /ne ro/ /ne o/ Πτώση συµπλέγµατος / spiti/ /iti/ / treno/ / eno/ / strata/ / ata/ - 25 -
Αρµονίες Ως προς τον τόπο άρθρωσης / θalasa/ / salasa/ /ka pelo/ /pa pelo/ /aje laða/ /ale laða/ ή /aje lala/ ή /aje ðaða/ Ως προς τον τρόπο άρθρωσης /ka pnos/ /ka mnos/ /pa lami/ /ma lami/ / xarakas/ / karakas/ /ta saci/ /ta taci/ή /sa saci/ Ως προς την ηχηρότητα /ta vani/ /da vani/ /ka rekla/ /ga rekla/ / pinakas/ / binakas/ Πτώση φωνήµατος κλειστής συλλαβής: / varka/ / vaka/ / volta/ / vota/ /xar ti/ /xa ti/ Μετάθεση: /vi vlio/ /vli vio/ /kara mela/ /raka mela/ /γlifi dzuri/ /fiγli dzuri/ /nosoko mio/ /sonoko mio/ ή /konoso mio/ Απλοποίηση συµπλεγµάτων: / dzaci/ / daci/ /sxo lio/ /xo lio/ /tra γuði/ /ta γuði/ - 26 -
1.2 Συστηµικές διαδικασίες απλοποίησης Εµπροσθοποίηση (ένα φώνηµα ενώ είναι οπίσθιο γίνεται εµπρόσθιο) / cina/ / tina/ / kano/ / fano/ / ðasos/ / vasos/ Οπισθοποίηση (ένα φώνηµα ενώ είναι εµπρόσθιο γίνεται οπίσθιο) / ðaxtilo/ / γaxtilo/ /ko mati/ /ko nati/ /atlanti kos/ /aklanti kos/ Στιγµικοποίηση (ένα φώνηµα από τριβόµενο γίνεται στιγµιαίο-έκκροτο) /θi mono/ /ti mono/ /ka seri/ /ka teri/ / ðaskalos/ / daskalos/ Ουρανικοποίηση / fiði/ / çiði/ / ðedro/ / jedro/ /ri aci/ /ji aci/ Ηχηροποίηση (ένα φώνηµα από άηχο γίνεται ηχηρό) /ka seta/ /ka zeta/ ή /ka seda/ ή /ga seta/ / porta/ / bota/ /fos/ /vos/ - 27 -
1.3 Άλλα είδη απλοποιήσεων Αλλαγή φωνηέντων / citrino/ / cetreno/ / cerato/ / carato/ Άτυπα /do mata/ /daba dam/ /a guri/ /a jojo/ Επιµέλεια: Βρεττάκος Γεώργιος Γκύζη Αικατερίνη - 28 -
ρ. Α. ΚΩΤΣΟΠΟΥΛΟΥ, Φωνολογική Ανάπτυξη & ιαταραχές Εικόνα 1: Στάδια φωνολογικής εξέλιξης, από τη οκιµασία Φωνητικής και Φωνολογικής Εξέλιξης του Πανελληνίου Συλλόγου Λογοπεδικών (ΠΣΛ). - 29 -