Εισαγωγικό Σημείωμα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΩΣ ΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑ- ΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΒΕΡΝΤΕΝ (565 843 μ.χ.) Στη διάρκεια της περιόδου αυτής η Αυτοκρατορία υφίσταται μεγάλες εδαφικές απώλειες, παράλληλα όμως η ελληνικότητά της ενισχύεται. Νέοι θεσμοί, όπως η θεματική διοίκηση, παρέχουν το πλαίσιο, μέσα στο οποίο το Βυζαντινό Κράτος θα δώσει ένα δύσκολο αγώνα επιβίωσης εναντίον των ποικίλων αντιπάλων του, κυρίως των Αράβων. Θα στηριχθεί κατά πρώτο λόγο στους πληθυσμούς που είχαν παραμεληθεί ως τότε από την άρχουσα ρωμαϊκή τάξη : τους αγρότες στρατιώτες και τους ανεξάρτητους πλοιοκτήτες που προέρχονταν, κυρίως, από τις επαρχίες της Μικράς Ασίας. Οι επαρχίες αυτές θα αποτελέσουν τώρα τους πνεύμονες του κράτους. Την ίδια εποχή, στη Δύση, το Φραγκικό Κράτος των Μεροβιγγείων βυθίζεται στην α- ναρχία και οδεύει προς τη διάλυση. Μια πολύ σοβαρότερη προσπάθεια οργάνωσης του δυτικού κόσμου ανέλαβαν στο δεύτερο μισό του 8 ου αιώνα οι Καρολίδες Πιπίνος και Κάρολος. Ο Κάρολος, που επονομάστηκε Μέγας, προήγαγε, σε συνεργασία με τον πάπα, το βασίλειό του σε μια αυτοκρατορία, στην οποία περιέλαβε το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Ευρώπης. Η αυτοκρατορική στέψη του Καρόλου κατά το έτος 800 συνέβαλε στην ενίσχυση του κύρους του φραγκικού κράτους, είχε όμως σοβαρές συνέπειες στις σχέσεις του με το Βυζάντιο. Σχηματική αναπαράσταση του εισαγωγικού σημειώματος Από το 565 ως το 843 μ.χ. η Αυτοκρατορία αντιμετωπίζει τα εξής προβλήματα : χάνει πολλά εδάφη, έχει να αντιμετωπίσει πολλούς εχθρούς με πιο επικίνδυνο τους Άραβες, εξελληνίζεται. Πώς αντιμετωπίζει τα προβλήματα αυτά : δημιουργεί νέους θεσμούς (στρατιωτικά θέματα), στηρίζεται στις επαρχίες της Μικράς Ασίας, περιοχή απ όπου προέρχονται αγρότες στρατιώτες και ανεξάρτητοι πλοιοκτήτες.
Κεφάλαιο 1 31 Στη Δύση : το Φραγκικό κράτος των Μεροβιγγείων διαλύεται, οι Καρολίδες Πιπίνος και Κάρολος ο Μέγας στο δεύτερο μισό του 8 ου αιώνα προσπαθούν να αναδιοργανώσουν το Δυτικό κόσμο. 800 μ.χ. : στέψη του Καρόλου από τον Πάπα ενίσχυση του φραγκικού κράτους διαταράσσονται οι σχέσεις με το Βυζάντιο. 1. ΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΚΑΙ Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑ- ΤΟΡΙΑΣ (565 610 μ.χ.) α. Εξωτερικά προβλήματα Νοηματική απόδοση Οι διάδοχοι του Ιουστινιανού είχαν να αντιμετωπίσουν όχι μόνο οικονομικά προβλήματα αλλά και πολλούς επικίνδυνους εχθρούς: στη Βαλκανική τους Σλάβους και τους Αβάρους, στην Ιταλία τους Λογγοβάρδους και στην Ανατολή τους Πέρσες. Οι Αβαροσλάβοι έκαναν επιδρομές εναντίον των ευρωπαϊκών επαρχιών της αυτοκρατορίας. Οι επιδρομές αυτές οδήγησαν σε μόνιμες εγκαταστάσεις των Σλάβων από τον 7 ο αιώνα στην Ελλάδα. Ανατολικά ο πόλεμος εγκαινιάστηκε με τους Πέρσες. Στόχος των δύο αντιπάλων ή- ταν η Αρμενία. Ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος κατάφερε να υπογράψει συνθήκη ειρήνης με το Χοσρόη Β το 591 και να επεκτείνει τα σύνορα της αυτοκρατορίας ως το Δούναβη. Στη Δύση οι Λογγοβάρδοι κατέκτησαν ένα μεγάλο μέρος της Ιταλίας. Ο Μαυρίκιος, για να περισώσει τα ιταλικά εδάφη, ίδρυσε το εξαρχάτο της Ραβένας.
Κεφάλαιο 1 32 Σχηματική αναπαράσταση Ποιους εχθρούς είχαν να αντιμετωπίσουν οι διάδοχοι του Ιουστινιανού στη βαλκανική τους Αβάρους και τους Σλάβους Οι Σλάβοι εντάχθηκαν στη σφαίρα ε- πιρροής των Αβάρων. Άβαροι και Σλάβοι έκαναν επιδρομές έναντίον των ευρωπαϊκών επαρχιών. Στις αρχές του 7 ου αιώνα οι Σλάβοι δημιουργούν μόνιμες εγκαταστάσεις στην Ελλάδα. στην Ανατολή τους Πέρσες Στόχος: η Αρμενία 591: υπογράφεται συνθήκη ειρήνης ανάμεσα στο Μαυρίκιο και το Χοσρόη Β Η αυτοκρατορία ε- κτείνεται ως το Δούναβη. στην Ιταλία τους Λογγοβάρδους 568: οι Λογγοβάρδοι καταλαμβάνουν μεγάλο μέρος της Ιταλίας. Μαυρίκιος: ιδρύει τα εξαρχάτα της Ραβένας και της Καρχηδόνας, για περι-σώσει τις ιταλικές και βορειοαφρικανικές κτήσεις. Διεξοδική παρουσίαση Οι δαπανηροί πόλεμοι του Ιουστινιανού Α προκάλεσαν πολλά προβλήματα στους διαδόχους του. Αυτοί είχαν να αντιμετωπίσουν: α) οικονομικά προβλήματα και β) σοβαρούς κινδύνους στη Βαλκανική, τη Δύση και την Ανατολή. Ο Ιουστινιανός κατόρθωσε να πραγματοποιήσει, κατά ένα μεγάλο μέρος, τα σχέδιά του για την αποκατάσταση της οικουμενικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Οι περιοχές που πρόσθεσε στο κράτος του ήταν η Ιταλία, η Βόρεια Αφρική, τα μεγάλα νησιά της Δυτικής Μεσογείου και οι ΝΑ περιοχές της Ισπανίας. Για να το πετύχει όμως αυτό, αναγκάστηκε να κάνει ατέλειωτους πολέμους, που εξάντλησαν οικονομικά και στρατιωτικά το κράτος. Ακόμη, απασχολημένος στη Δύση, δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τους εχθρούς στη Βαλκανική και την Ανατολή, σε περιοχές που είχαν ζωτική σημασία για το Βυζάντιο. Έτσι, η εξωτερική πολιτική του Ιουστινιανού κληρονόμησε στους διαδόχους του μεγάλα προβλήματα. Τέτοια ήταν οι οικονομικές δυσκολίες, το πρόβλημα να κρατηθούν οι
Κεφάλαιο 1 33 κατακτήσεις στη Δύση, η απειλή των Περσών στην Ανατολή και ο κίνδυνος των επιδρομών στη Βαλκανική. Οι διάδοχοι του Ιουστινιανού: Τον Ιουστινιανό διαδέχτηκε ο Ιουστίνος Β (565 578) κι αυτόν ο στραγητός Τιβέριος (578 582). Στη συνέχεια ανέβηκε στο θρόνο ο στρατηγός Μαυρίκιος (582 602), που αναδείχτηκε αξιόλογος ηγεμόνας και είχε σημαντικές επιτυχίες στο στρατιωτικό τομέα. Έχασε όμως την εξουσία και τη ζωή από ένα στρατιωτικό κίνημα, που ανέβασε στο θρόνο το Φωκά (602 610). Στα χρόνια του τελευταίου το κράτος έφτασε στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Εχθροί της Βυζαντινής αυτοκρατορίας Α. ΒΑΛΚΑΝΙΚΗ (Σλάβοι, Άβαροι) Σλάβοι: Άβαροι: από τον 6 ο αιώνα ήταν εγκαταστημένοι στα βόρεια του Δούναβη, πολύ συχνά πραγματοποιούσαν επιδρομές κατά του Βυζαντίου, δεν είχαν ενιαία πολιτική οργάνωση γι αυτό εντάχθηκαν στη σφαίρα επιρροής των Αβάρων. ήταν νομαδικό φύλο ασιατικής καταγωγής, είχαν στρατιωτική και πολιτική οργάνωση, οικοδόμησαν ένα τεράστιο κράτος που εκτεινόταν από τη Βοημία ως το Δούναβη, μαζί με τους Σλάβους πραγματοποιούσαν επιδρομές εναντίον των ευρωπαϊκών επαρχιών της αυτοκρατορίας. Αρχές του 7 ου αιώνα Οι Σλάβοι δημιουργούν μόνιμες εγκαταστάσεις στον Ελλαδικό χώρο. Διαφορά Σλάβων Αβάρων οι Σλάβοι συνήθιζαν να εγκαθίστανται μόνιμα στις περιοχές που κυρίευαν οι Άβαροι, μετά τις λεηλασίες, επέστρεφαν στις βάσεις τους. Β. ΑΝΑΤΟΛΗ (Πέρσες) Κύριος στόχος των δύο αντιπάλων: η Αρμενία που ήταν χώρα: α) με στρατηγική και εμπορική σημασία, β) που προμήθευε στρατιώτες στο Βυζάντιο. Το 591 ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος υπογράφει συνθήκη ειρήνης με το βασιλιά των Περσών Χοσρόη B.
Κεφάλαιο 1 34 Μετά την ειρήνευση στην Ανατολή, ο Μαυρίκιος μεταφέρει τα στρατεύματά του στη Βαλκανική, αντιμετωπίζει με επιτυχία τους εχθρούς του και επεκτείνει τα σύνορα του κράτους ως το Δούναβη. Γ. ΙΤΑΛΙΑ (Λογγοβάρδοι) Το 568 οι Λογγοβάρδοι ή Λομβαρδοί υπό την πίεση των Αβάρων κινήθηκαν προς την Ιταλία και πολύ γρήγορα κατάφεραν να κυριαρχήσουν σ ένα μεγάλο μέρος της. Ο Μαυρίκιος, για να περισώσει τις υπόλοιπες ιταλικές και βορειοαφρικανικές κτήσεις του, μετέτρεψε σε εξαρχάτα τη Ραβένα και την Καρχηδόνα. Επικεφαλής των εξαρχάτων ήταν ο έξαρχος που είχε στρατιωτικές και πολιτι-κές αρμοδιότητες. β. Εσωτερική κρίση και αναρχία Νοηματική απόδοση Στα τέλη του 6 ου αιώνα οι εσωτερικές αντιθέσεις οξύνθηκαν, ενώ οι περι-κοπές των στρατιωτικών μισθών δυσαρεστούσαν το στρατό. Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν οι συνεχείς ανταρσίες και τα κινήματα. Ένα απ αυτά στοίχισε το θρόνο και τη ζωή του Μαυρικίου. Στο θρόνο ανέβηκε ο «τύραννος Φωκάς» και μια περίοδος αναρχίας και στρατιωτικών αποτυχιών εγκαινιάστηκε για το Βυζάντιο. Οι δήμοι ήρθαν σε σύγκρουση, καθώς οι Πράσινοι ήταν κατά του Φωκά ενώ οι Βένετοι υπέρ του, και οι Πέρσες, με πρόσχημα τη δολοφονία του Μαυρικίου, εξαπέλυσαν πόλεμο κατά του Βυζαντίου. Σχηματική αναπαράσταση 602 εξέγερση του στρατού και των Δήμων. Αιτίες πολιτικές, κοινωνικές και θρησκευτικές αντιθέσεις, περικοπές στρατιωτικών μισθών. Αποτελέσματα: θάνατος Μαυρικίου (602) άνοδος του Φωκά στον αυτοκρατορικό θρόνο εσωτερική αναρχία πόλεμος των Περσών κατά του Βυζαντίου.
Κεφάλαιο 1 35 Διεξοδική παρουσίαση Τα προβλήματα της αυτοκρατορίας στα τέλη του 6 ου αιώνα: Οι πολιτικές, κοινωνικές και θρησκευτικές αντιθέσεις στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας οξύνθηκαν επικίνδυνα. Για λόγους δημοσιονομικούς υπήρξαν περικοπές στους στρατιωτικούς μισθούς, γεγονός που δυσαρέστησε ιδιαίτερα το στρατό. Τα προβλήματα αυτά προκαλούσαν ανταρσίες και κινήματα. Μια στάση του στρατού σε συνδυασμό με την εξέγερση των δήμων στην πρωτεύουσα στοίχισε στο Μαυρίκιο το θρόνο και τη ζωή του (602). Το 602 ο στρατός επαναστάτησε σε μια εκστρατεία εναντίον των Αβάρων και των Σλάβων στην περιοχή του Δούναβη, ανακήρυξε αυτοκράτορα τον Φωκά και κατευθύνθηκε προς την Κωνσταντινούπολη. Στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας επαναστάτησαν και οι δήμοι (= παρατάξεις του Ιπποδρόμου). Ο Μαυρίκιος εκθρονίστηκε και φονεύθηκε μαζί με τα παιδιά του και τους συμβούλους του. Η βασιλεία του Φωκά, που διαδέχθηκε το Μαυρίκιο, σήμανε για την αυτοκρατορία μια περίοδο αναρχίας και μεγάλων στρατιωτικών αποτυχιών: Ο δήμος των Πρασίνων, που αρχικά ήταν με το μέρος του Φωκά, αργότερα στράφηκε εναντίον του, ενώ οι Βένετοι τάχθηκαν στην υπηρεσία του. Με πρόσχημα το θάνατο του Μαυρικίου, ο οποίος είχε βοηθήσει τον Χοσρόη Β να ανέλθει στο θρόνο, ο Μέγας Βασιλεύς εξαπέλυσε πόλεμο κατά του Βυζαντίου. Η Σύγκλητος, ο στρατός και οι Δήμοι που τάχθηκαν κατά του Φωκά βρήκαν ως αρχηγό για το κίνημά τους τον Ηράκλειο, γιο του εξάρχου Καρχηδόνας. Ο Ηράκλειος έφτασε με στόλο στην Κωνσταντινούπολη, ανέτρεψε το Φωκά και τον παρέδωσε στο λαό, ο οποίος τον εκτέλεσε στον Ιππόδρομο (610). εξαρχάτο: Θεσμός που καθιέρωσε ο Μαυρίκιος πιθανότατα το 584 μ.χ. στις απομακρυσμένες περιοχές της Β. Αφρικής και της Ιταλίας. Κάθε εξαρχάτο κυβερνούσε ο έξαρχος, που συγκέντρωνε στα χέρια του την πολιτική και τη στρατιωτική εξουσία κι έτσι μπορούσε να παίρνει αποφάσεις σε περίπτωση ξαφνικού κινδύνου στις περιοχές αυτές. Δήμοι: Οι φατρίες του Ιπποδρόμου, οι οποίες στη διάρκεια του 5 ου
Κεφάλαιο 1 36 και του 6 ου αιώνα εξελίχθηκαν σε πολιτικές οργα-νώσεις. Οι μεγάλοι Δήμοι ήταν δύο: οι Βένετοι (γαλάζιοι), που εκπροσωπούσαν την αριστοκρατία, και οι Πράσινοι, που εκπροσωπούσαν τα δημοκρατικότερα στρώματα. Κάθε δήμος προσπαθούσε να κερδίσει στις αρματοδρομίες, για να αυξήσει το γόητρό του και την πολιτική του επιρροή. Ιουστίνος Β : Αυτοκράτορας του Βυζαντίου από το 565 μέχρι το 578. Ήταν ανιψιός του Ιουστινιανού και μετά το θάνατό του τον διαδέχτηκε στο θρόνο. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ανόρθωση των οικονομικών της αυτοκρατορίας, εφαρμόζοντας αυστηρά μέτρα για τον έλεγχο των κρατικών δαπανών. Τιβέριος Α : Ο Τιβέριος Α καταγόταν από φτωχή οικογένεια της Θράκης και υπηρέτησε στην γραμματεία του παλατιού. Το 578 διαδέχτηκε τον αποθανόντα Ιουστίνο. Με την αναδιοργάνωση των στρατευμάτων της Ανατολής, υπό τον γενναίο στρατηγό Μαυρίκιο, περιόρισε τις κινήσεις των Περσών. Στην Ιταλία περιόρισε την επεκτατική πολιτική των Λογγοβάρδων και, γενικότερα, αποκατάστησε την βυζαντινή κυριαρχία. Η σύντομη βασιλεία του (578 582) υπήρξε θετική. Ιδιαίτερα θετική υπήρξε εξάλλου η υπόδειξη, κατά τη διάρκεια της ασθένειάς του, του Μαυρικίου ως διαδόχου του. Μαυρίκιος: Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους αυτοκράτορες, σε μια μεταβατική και κρίσιμη για την αυτοκρατορία περίοδο. Επωφελήθηκε από τις εσωτερικές έριδες στην Περσία μετά το θάνατο του Χοσρόη Α και υποστήριξε τα δικαιώματα του νόμιμου διαδόχου του, του Χοσρόη Β. Το 591 συνήφθη ειρήνη μεταξύ Βυζαντίου και Περσών. Η επιτυχία αυτή στην Ανατολή αύξησε το κύρος του Μαυρικίου στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Στη Δύση προχώρησε στην αναδιοργάνωση των βυζαντινών κτήσεων για αποτελεσματικότερη άμυνα κατά των Λογγοβάρδων. Δημιούργησε τα εξαρχάτα και τα αποτελέσματα αυτής της διοικητικής μεταρρύθμισης υπήρξαν λαμπρά. Ο Μαυρίκιος έχασε τη ζωή και το θρόνο του από ένα στρατιωτικό κίνημα που ανέβασε στο θρόνο το Φωκά. Φωκάς: Συμμετείχε στην επανάσταση εναντίον του ικανότατου αυτοκράτορα Μαυρικίου και αναγορεύτηκε αυτοκράτορας μετά το βίαιο θάνατο του τελευταίου. Πολύ γρήγορα φάνηκε η ανικα-
Κεφάλαιο 1 37 νότητα του νέου αυτοκράτορα. Η υποστήριξή του από το δήμο των Πρασίνων προκάλεσε την αντίδραση των άλλων δήμων, οι οποίοι οργάνωσαν εξέγερση. Αποφασίστηκε η πρόσκληση του εξάρχου της Β. Αφρικής για την ανατροπή του Φωκά. Ο γιος του εξάρχου Ηράκλειος έγινε ο κύριος της κατάστασης και ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας. Ο Φωκάς φονεύθηκε και η σορός του παραδόθηκε στην πυρά. Χοσρόης Β : Βασιλιάς της Περσίας από το 590 ως το 628 μ.χ. Ανέβηκε στο θρόνο με τη βοήθεια του αυτοκράτορα Μαυρικίου και υπέγραψε αμέσως συνθήκη ειρήνης μαζί του. Το 602, με πρόσχημα τη δολοφονία του Μαυρικίου, τον οποίο θεωρούσε ευεργέτη του, εξαπέλυσε μακροχρόνιο πόλεμο κατά του Βυζαντίου. Τα σημαννττι ικόττεερα σημεεί ία ττηςς 1ηςς εεννόττητταςς Οι διάδοχοι του Ιουστινιανού είχαν να αντιμετωπίσουν πολλά προβλήματα, απ τα οποία τα περισσότερα ήταν εξωτερικά: στη Βαλκανική είχαν να αντιμετωπίσουν τους Αβάρους και τους Σλάβους, στην Ανατολή τους Πέρσες και στην Ιταλία τους Λογγοβάρδους. Οι Άβαροι και οι Σλάβοι έκαναν επιθέσεις εναντίον των ευρωπαϊκών κτήσεων της αυτοκρατορίας και οι Σλάβοι από τον 7 ο αιώνα άρχισαν να δημιουργούν μόνιμες εγκαταστάσεις στην Ελλάδα (οι Άβαροι συνήθιζαν να επιστρέφουν στη βάση τους). Στην Ανατολή ξέσπασε πόλεμος με τους Πέρσες για την Aρμενία. Ο πόλεμος τερματίστηκε με τη συνθήκη ειρήνης που υπέγραψε το 591 ο Μαυρίκιος με τον Χοσρόη Β. Ο Μαυρίκιος δημιούργησε τα εξαρχάτα της Ραβένας και της Καρχηδόνας, για να περισώσει τις υπόλοιπες ιταλικές και βορειοαφρικανικές κτήσεις του. Σοβαρή εσωτερική αναταραχή ξέσπασε, όταν ξεσηκώθηκε ο στρατός και ο λαός. Ο Μαυρίκιος δολοφονήθηκε και την εξουσία ανέλαβε ο Φωκάς. Εναντίον του εξαπέλυσε μακροχρόνιο πόλεμο ο βασιλιάς των Περσών.
Κεφάλαιο 1 38 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 568: οι Λογγοβάρδοι κατακτούν μεγάλο μέρος της Ιταλίας. 591: ο βασιλιάς των Περσών Χοσρόης Β υπογράφει συνθήκη ειρήνης με τον αυτοκράτορα Μαυρίκιο. 602: ο στρατός και οι δήμοι της Βασιλεύουσας ξεσηκώνονται, εκθρονίζουν και δολοφονούν το Μαυρίκιο και ανακηρύσσουν αυτοκράτορα το Φωκά. ΕΡΩΤΗΣΗ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Συνδυάζοντας τα δεδομένα των παραθεμάτων του βιβλίου σας και την ιστορική αφήγηση, να αναζητήσετε τους λόγους των επιτυχιών που είχαν οι Σλάβοι στον ελληνικό χώρο και να επισημάνετε τον τρόπο αντιμετώπισής τους από το Βυζάντιο. ΑΠΑΝΤΗΣΗ Οι λόγοι της επιτυχίας των Σλάβων στον ελλαδικό χώρο, σύμφωνα με τα δεδομένα των παραθεμάτων και της ιστορικής αφήγησης, είναι οι παρακάτω: Το αμυντικό σύστημα της αυτοκρατορίας εκείνη την εποχή διερχόταν κρίση ( Ο Τιβέριος δεν είχε δύναμη ). Η κρίση αυτή υποδηλώνεται από τα παρακάτω χωρία των παραθεμάτων: κλείνουν χωρίς φόβο τέσσερα χρόνια διαμονής, αγνοούσαν τα όπλα : οι πληροφορίες αυτές του Ιωάννη της Εφέσου αποδεικνύουν πως ο αυτοκρατορικός στρατός όντως βρισκόταν σε αδυναμία, αφού δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει αποφασιστικά έναν λαό που ήταν άπειρος στα πολεμικά ζητήματα. Ο λαός αυτός λοιπόν επί τέσσερα ολόκληρα χρόνια λυμαινόταν ανενόχλητα τα εδάφη της αυτοκρατορίας χωρίς να συναντά την παραμικρή αντίσταση. Έτσι, σιγά σιγά, απέκτησε μεγάλη πολεμική εμπειρία [ να πολεμούν καλύτερα από τους Ρωμαίους (= Βυζαντινούς) ] και μπορούσε να αντεπεξέρχεται με μεγάλη ευκολία στις ανάγκες των πολεμικών συγκρούσεων. Ο Τιβέριος έστειλε πρεσβεία στον ηγεμόνα των Αβάρων η πράξη του αυτοκράτορα να ζητήσει βοήθεια από τους Αβάρους δείχνει πως μόνο του το Βυζάντιο δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει τους εχθρούς του.
Κεφάλαιο 1 39 Την εποχή αυτή ο βυζαντινός στρατός δεν μπορούσε να αντιταχθεί στους Σλάβους, διότι είχε εμπλακεί σε πόλεμο με τους Πέρσες στην Ανατολή για την Αρμενία. Ανεμπόδιστα λοιπόν οι Σλάβοι άρχισαν να κάνουν επιδρομές στις βαλκανικές επαρχίες του Βυζαντίου, προχωρώντας όλο και νοτιότερα. Πρόσθετα επίσης προβλήματα δημιουργούσε η παρουσία των Αβάρων στη Βαλκανική (βλέπε ιστορική αφήγηση: συμπαρασύροντας τους Σλάβους, πραγματοποιούσαν επιδρομές στα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας ). Όσον αφορά τον τρόπο αντιμετώπισής τους από το Βυζάντιο έχουμε να επισημάνουμε τα εξής: ο αυτοκράτορας Τιβέριος, βλέποντας πως δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει τους Σλάβους με τα όπλα, κατέφυγε στη διπλωματία. Αναγκάστηκε, λοιπόν, να ζητήσει τη βοήθεια του ηγεμόνα των Αβάρων Βαϊανό, γεγονός που δείχνει ότι το αμυντικό σύστημα του Βυζαντίου χώλαινε δραματικά και μάλιστα μια εποχή που πολλές επαρχίες του κινδύνευαν. Αν και γνωρίζουμε πως πολλές φορές το κράτος κατέφυγε στη διπλωματία, για να ξεπεράσει τα προβλήματά του, στην περίπτωση αυτή δε δικαιολογούμε την κίνηση του Τιβερίου. Πρόκειται για κίνηση σπασμωδική στην οποία κατέφυγε, γιατί βρισκόταν σε αδιέξοδο. 1) Παράθεμα, σελ. 12: Επιδρομή των Σκλαβήνων στα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας. Στο παράθεμα αυτό ο Ιωάννης της Εφέσου αναφέρεται στις συμφορές που έπληξαν τον Ελλαδικό χώρο, όταν οι Σλάβοι άρχισαν να πραγματοποιούν εισβολές εναντίον του. Φανερά οργισμένος με την κατάσταση αυτή, ο Ιωάννης μάς πληροφορεί αρχικά για το έτος της εισβολής των Σλάβων. Οι Σλάβοι, λοιπόν, επί βασιλείας του Τιβερίου διέδραμαν την Ελλάδα: κυρίευσαν τη Θεσσαλονίκη, ολόκληρη τη Θράκη και στη συνέχεια προχώρησαν στη λεηλασία πολλών πόλεων και κάστρων. Με πυρπολήσεις, αιχμαλωσίες και λεηλασίες λυμαίνονταν τη χώρα (ιδίως την ύπαιθρο) για τέσσερα ολόκληρα χρόνια. Εντύπωση μας προκαλεί το γεγονός πως η αυτοκρατορία δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει αποφασιστικά έναν λαό, που σύμφωνα με το παράθεμα, πριν εισβάλλει στον ελληνικό χώρο, δεν είχε ιδιαίτερη πολεμική παράδοση, δεν τολμούσε να βγει από τους πυκνοδασωμένους τόπους του και δε γνώριζε τα όπλα. Η μαρτυρία αυτή αποδεικνύει πως το Βυζάντιο την εποχή της εισβολής των Σλάβων στον ελληνικό χώρο ήταν ανίκανο να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά ακόμα και τον πιο εύκολο εχθρό. Συνεχίζοντας την αφήγησή του ο Ιωάννης αναφέρει πόσο ευεργετική στάθηκε για τον πρωτόγονο αυτό λαό η παραμονή του στην Ελλάδα. Πλούτισε και έμαθε να πολεμά καλύτερα από τους Ρωμαίους (προφανώς εννοεί τους Βυζαντινούς). Από το ύφος του κειμένου ( ο καταραμένος λαός των Σκλαβήνων ) συμπεραίνουμε πως οι άνθρωποι της αυτοκρατορίας βρίσκονταν σε απόγνωση και αισθάνονταν έντο-
Κεφάλαιο 1 40 νη ανασφάλεια, αφού έβλεπαν πως ο βυζαντινός στρατός δεν μπορούσε να τους βοηθήσει. 2) Παράθεμα, σελ 12: Οι περισπασμοί της αυτοκρατορικής κυβέρνησης. Στο απόσπασμα γίνεται λόγος για τις δύσκολες στιγμές που περνά η αυτοκρατορία στα χρόνια του Τιβερίου. Οι εχθροί είναι πολλοί και το αμυντικό σύστημα του Βυζαντίου χωλαίνει δραματικά. Μη μπορώντας ο Τιβέριος να αντιμετωπίσει τους ε- χθρούς του, καταφεύγει σε διαπραγματεύσεις με τον ηγεμόνα των Αβάρων Βαϊανό. Η σπασμωδική αυτή κίνησή του μαρτυρά το αδιέξοδο στο οποίο βρισκόταν. 3) Χάρτης, σελ. 12: Ο χάρτης αισθητοποιεί την ιστορική αφήγηση. Αν και ο Ιουστινιανός είχε καταφέρει να ανακτήσει την Ιταλία και να αποκαταστήσει προς στιγμήν την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, η ανασύσταση αυτή δεν κράτησε για πολύ, αφού λίγα χρόνια μετά το θάνατό του, οι Λογγοβάρδοι κατέκτησαν ένα μεγάλο τμήμα της Ιταλίας. Η απώλεια των ιταλικών εδαφών, που με τόσο κόπο είχε ανακτήσει ο Ιουστινιανός, υπήρξε βαρύ πλήγμα για την αυτοκρατορία. Ο Μαυρίκιος, για να περισώσει τις υπόλοιπες κτήσεις του Βυζαντίου, καθιερώνει το θεσμό των εξαρχάτων. Στην Ιταλία δημιουργήθηκε το εξαρχάτο της Ραβένας και στην Αφρική το εξαρχάτο της Καρχηδόνας. Εκτός από το εξαρχάτο της Ραβένας, η υπόλοιπη Ιταλία τελούσε υπό λογγοβαρδική κατοχή, πράγμα που δείχνει ότι η Αυτοκρατορία είχε χάσει την επιρροή της στη Δύση. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Α) Ερωτήσεις Ανάπτυξης 1. Ποια ήταν τα σπουδαιότερα εξωτερικά προβλήματα που είχαν να αντιμετωπίσουν οι διάδοχοι του Ιουστινιανού; 2. Ποιους λαούς έπρεπε να αντιμετωπίσει το Βυζάντιο στη Βαλκανική; Τι γνωρίζετε γι αυτούς; 3. Πώς αντιμετωπίστηκε ο κίνδυνος των Περσών στο ανατολικό μέτωπο; 4. Ποια ήταν η κατάσταση που επικρατούσε στην Ιταλία επί Μαυρικίου; 5. Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην εξέγερση του 602; Ποια τα αποτελέσματα της εξέγερσης αυτής; Β) Ερωτήσεις Πολλαπλών επιλογών 1. Ποιους εχθρούς είχαν να αντιμετωπίσουν οι διάδοχοι του Ιουστινιανού στη Βαλκανική;
Κεφάλαιο 1 41 α) τους Άραβες και τους Πέρσες β) τους Σλάβους και τους Αβάρους γ) τους Αβάρους και τους Λογγοβάρδους δ) τους Πέρσες και τους Λογγοβάρδους 2. Ποιος ήταν ο κύριος στόχος των Περσών και των Βυζαντινών κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μαυρικίου; α) η Αίγυπτος, σιτοβολώνας της αυτοκρατορίας β) η Αρμενία, χώρα με στρατηγική και εμπορική σημασία γ) η Κρήτη, σημαντική βάση των Βυζαντινών στη Μεσόγειο δ) οι αφρικανικές κτήσεις, που εφοδίαζαν με στρατό την αυτοκρατορία 3. Την Ιταλία είχαν κατακτήσει: α) οι Λογγοβάρδοι β) οι Σλάβοι γ) οι Πέρσες δ) οι Άβαροι 4. Ο Φωκάς ανέβηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο το έτος: α) 602 β) 604 γ) 607 δ) 610 Γ) Ερωτήσεις Σωστού - Λάθους 1. Οι Άβαροι συνήθιζαν να εγκαθίστανται μόνιμα στις περιοχές που κατακτούσαν. Σωστό Λάθος 2. Το 591 ο βασιλιάς των Περσών Χοσρόης Β υπέγραψε συνθήκη ειρήνης με το βυζαντινό αυτοκράτορα Τιβέριο. 3. Οι Λογγοβάρδοι κατέκτησαν το μεγαλύτερο μέρος της Ιταλίας. 4. Ο στρατός ξεσηκώθηκε εναντίον του Μαυρικίου, επειδή είχαν γίνει περικοπές στους στρατιωτικούς μισθούς.
Κεφάλαιο 1 42 5. Το νέο αυτοκράτορα Φωκά στήριξε ο δήμος των Πρασίνων. Δ) Ερωτήσεις Αντιστοίχισης 1. Σλάβοι 2. Πέρσες 3. Μαυρίκιος 4. Φωκάς α. διεκδικούσαν την Αρμενία β. κατά τη διάρκεια της βασιλείας του το κράτος περιήλθε σε περίοδο αναρχίας γ. μόνιμη εγκατάσταση στην Ελλάδα δ. δολοφονήθηκε το 602 Ε) Συνθετική εργασία επιπρόσθετη πηγή Με βάση το παρακάτω παράθεμα και τις ιστορικές γνώσεις που διαθέτετε να εξηγήσετε: α) για ποιους λόγους ο Μαυρίκιος προχώρησε στη στρατολόγηση των υπηκόων της αυτοκρατορίας; β) γιατί η Αρμενία αποτέλεσε το μήλον της έριδος μεταξύ Βυζαντινών και Περσών; «Η κακή κατάσταση των οικονομικών και η εμφάνιση των Αβάρων στα σύνορα του Δούναβη σιγά σιγά έφεραν σε δύσκολη θέση τους διαδόχους του Ιουστινιανού να στρατολογούν μισθοφόρους. Τα στρατεύματα του αυτοκράτορα Μαυρικίου αποτελούνταν κυρίως από υπηκόους της αυτοκρατορίας. Η στρατολογία γινόταν όλο και περισσότερο πυκνή, ιδίως μεταξύ των κατοίκων των αρμενικών περιοχών, που κατακτήθηκαν πρόσφατα, οι οποίες απέβησαν τόποι καλών μαχητικών αποθεμάτων. Το Στρατηγικόν, ένα στρατιωτικό εγχειρίδιο που αποδίδεται στο Μαυρίκιο, ομιλεί για στρατιωτική υπηρεσία όλων των υπηκόων έως το τεσσαρακοστό έτος. Αυτό το βιβλίο κάνει διάκριση ανάμεσα σε επίλεκτα στρατεύματα και κατώτερα Αυτή την εποχή οι διαταγές δίνονταν στη λατινική». Ν.Η Baynes H. Moss, Βυζάντιο, εκδ. ΟΕΔΒ, μτφρ. Δ.Ν. Σακκά, Αθήνα 1980
Κεφάλαιο 1 43 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α) Ερωτήσεις Ανάπτυξης 1. Πέρα από τα πιεστικά οικονομικά προβλήματα που προκάλεσαν οι δαπανηροί πόλεμοι του Ιουστινιανού Α, οι διάδοχοι του (Ιουστίνος Β, Τιβέριος Α, Μαυρίκιος και Φωκάς) είχαν να αντιμετωπίσουν τις επιδρομές των Σλάβων και των Αβάρων στη Βαλκανική, των Λογγοβάρδων στην Ιταλία και των Περσών στην Ανατολή. 2. Στη Βαλκανική το Βυζάντιο έπρεπε να αντιμετωπίσει τους Αβάρους και τους Σλάβους. Οι Σλάβοι ήταν εγκατεστημένοι στις αρχές του 6 ου αιώνα στα βόρεια του Δούναβη και πραγματοποιούσαν επιδρομές στα εδάφη της αυτοκρατορίας. Καθώς δεν είχαν ενιαία πολιτική οργάνωση, εντάχθηκαν στη σφαίρα επιρροής των Αβάρων. Οι τελευταίοι, νομαδικό φύλο ασιατικής καταγωγής, με στρατιωτική και πολιτική οργάνωση, οικοδόμησαν ένα τεράστιο κράτος, που εκτεινόταν από τη Βοημία (σημερινή Τσεχία) μέχρι τις εκβολές του Δούναβη. Οι Άβαροι, συμπαρασύροντας τους Σλάβους, πραγματοποιούσαν πολυάριθμες επιδρομές εναντίον των ευρωπαϊκών επαρχιών της αυτοκρατορίας. Στον ελλαδικό χώρο άρχισαν μάλιστα στις αρχές του 7 ου αιώνα να δημιουργούνται μόνιμες εγκαταστάσεις Σλάβων, ενώ οι Άβαροι, μετά τις λεηλασίες, συνήθιζαν να επιστρέφουν στις βάσεις τους. 3. Στο ανατολικό μέτωπο κύριος στόχος των Περσών και του Βυζαντίου υπήρξε η Αρμενία, χώρα με στρατηγική και εμπορική σημασία και πηγή προμήθειας στρατιωτών για το Βυζάντιο. Το 591 ο βασιλιάς των Περσών Χοσρόης Β υπέγραψε συνθήκη ειρήνης με τον αυτοκράτορα Μαυρίκιο. Ο Μαυρίκιος, έχοντας εξασφαλίσει τα νώτα του στην Ανατολή, μετέφερε στρατεύματα στη Βαλκανική και έτσι στο τέλος του 6 ου αιώνα τα σύνορα της αυτοκρατορίας έφθασαν και πάλι στο Δούναβη. 4. Υπό την πίεση των Αβάρων οι Λογγοβάρδοι ή Λομβαρδοί μετανάστευσαν και κατέκτησαν εύκολα μεγάλο μέρος της Ιταλίας (568). Η απώλεια των ιταλικών ε- δαφών, που είχαν ανακτηθεί με τεράστιες θυσίες από τον Ιουστινιανό, ήταν ένα οδυνηρό πλήγμα για την αυτοκρατορία. Για να περισώσει τις υπόλοιπες ιταλικές και βορειοαφρικανικές κτήσεις του, ο Μαυρίκιος ίδρυσε τα εξαρχάτα της Ραβένας και της Καρχηδόνας, στα οποία ο επικεφαλής έξαρχος συγκέντρωσε στο πρόσωπό του τόσο στρατιωτικές όσο και πολιτικές αρμοδιότητες.
Κεφάλαιο 1 44 5. Στα τέλη του 6 ου αιώνα οι πολιτικές, κοινωνικές και θρησκευτικές αντιθέσεις στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας οξύνθηκαν επικίνδυνα, ενώ οι συχνές περικοπές στρατιωτικών μισθών, οι οποίες υπαγορεύονταν από δημοσιονομικούς λόγους, δυσαρεστούσαν το στρατό και προκαλούσαν ανταρσίες και κινήματα. Μια στάση του στρατού σε συνδυασμό με εξέγερση των δήμων (δηλαδή των παρατάξεων του Ιπποδρόμου) που εκδηλώθηκε στην πρωτεύουσα, στοίχισε στο Μαυρίκιο το θρόνο και τη ζωή του (602). Η βασιλεία του Φωκά, που διαδέχτηκε το Μαυρίκιο, υπήρξε περίοδος αναρχίας και μεγάλων στρατιωτικών αποτυχιών: ο δήμος των Πρασίνων, που αρχικά είχε συμπαρασταθεί στο Φωκά, στράφηκε αργότερα με φανατισμό εναντίον του. Αντίθετα, ο δήμος των Βενέτων τάχθηκε στην υπηρεσία της τυραννικής εξουσίας του. Την ίδια εποχή ο Πέρσης βασιλιάς εξαπέλυσε μακροχρόνιο πόλεμο εναντίον του Βυζαντίου, με πρόσχημα τη δολοφονία του Μαυρικίου, από τον οποίο είχε ευεργετηθεί. Β) Ερωτήσεις Πολλαπλών επιλογών 1 β 2 β 3 α 4 α Γ) Ερωτήσεις Σωστού - Λάθους 1 Λάθος 2 Λάθος 3 Σωστό 4 Σωστό 5 Λάθος Δ) Ερωτήσεις Αντιστοίχισης 1 γ 2 α 3 δ 4 β
Κεφάλαιο 1 45 Ε) Συνθετική εργασία α) Σύμφωνα με την ιστορική αφήγηση, μετά το θάνατο του Ιουστινιανού η αυτοκρατορία υφίσταται μεγάλες εδαφικές απώλειες και νέοι ισχυροί αντίπαλοι προστίθενται στους εχθρούς που είχε να αντιμετωπίσει. Συγκεκριμένα οι Αβαροσλάβοι στη Βαλκανική, οι Πέρσες στην Ανατολή και οι Λογγοβάρδοι στη Δύση απειλούν το βυζαντινό κράτος. Επιπλέον η αυτοκρατορία έχει να αντιμετωπίσει και τα πιεστικά οικονομικά προβλήματα που προκάλεσαν οι δαπανηροί πόλεμοι του Ιουστινιανού. Απ τη μια, επομένως, το κράτος χρειάζεται αξιόμαχο στρατό, για να αντιμετωπίσει τους εχθρούς του, απ την άλλη όμως δε διαθέτει τα οικονομικά μέσα, για να στρατολογήσει μισθοφόρους, όπως συνήθιζε μέχρι τότε. Έτσι, ο Μαυρίκιος αναγκαστικά στράφηκε για στρατολόγηση στους υπηκόους της αυτοκρατορίας. β) Η Αρμενία ήταν χώρα με στρατηγική και εμπορική σημασία και διέθετε καλά μαχητικά αποθέματα. Το στοιχείο αυτό ήταν ο κυριότερος λόγος για τον οποίο η Αρμενία αποτέλεσε τον κύριο στόχο τόσο των Βυζαντινών όσο και των Περσών στην Ανατολή.