Συμβουλευτική Ψυχολογία και Προσανατολισμός

ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ (Α.Σ.ΠΑΙ.ΤΕ.) Συμβουλευτική Ψυχολογία και Προσανατολισμός Εαρινό εξάμηνο 2013-2014 Διδάσκουσα: Κωνσταντινίδου Σόνια

6 ο ΜΑΘΗΜΑ Συμβουλευτική σταδιοδρομίας Ιστορική εξέλιξη Η συμβουλευτική σταδιοδρομίας αντιμετωπίστηκε παραδοσιακά ως μια απλή διαδικασία η οποία βοηθά τους ανθρώπους αφενός να γνωρίσουν καλύτερα τον εαυτό τους αφετέρου να συλλέξουν πληροφορίες για επαγγέλματα και τελικά να κάνουν την «κατάλληλη» επαγγελματική επιλογή.

Η παραπάνω πρόταση περιλαμβάνει ένα ποσοστό αλήθειας αλλά και ένα ποσοστό μύθου σε σχέση με το τι πραγματικά είναι η συμβουλευτική σταδιοδρομίας. Στην ουσία το θεωρητικό μοντέλο του Parsons από το 1910 επηρέασε για πολλά χρόνια τον τρόπο με τον οποίο οι περισσότεροι επαγγελματίες αντιμετώπισαν και αντιμετωπίζουν την συμβουλευτική σταδιοδρομίας. Σύμφωνα με την θεωρία του Parsons η επαγγελματική επιλογή περιλαμβάνει τρία βασικά στάδια: Την γνώση του εαυτού μας Την ανάλυση και την κατανόηση των επαγγελμάτων Τη λήψη απόφασης, δηλαδή την επιλογή του επαγγέλματος με βάση την κοινή λογική.

Το παραπάνω μοντέλο υποστηρίχθηκε ακόμη περισσότερο με την ανάπτυξη των tests και άλλων μεθόδων αξιολόγησης ή των διάφορων βιβλίων αυτοβοήθειας, με τα οποία ο αναγνώστης μπορεί από μόνος του να αξιολογήσει τα ενδιαφέροντα και τις κλίσεις του, να μάθει για την αγορά εργασίας και επομένως να καταλήξει δίχως καμιά βοήθεια σε μια επαγγελματική επιλογή. Μέσα από ένα τέτοιο πλαίσιο ο John Holland (1974) υποστήριξε ότι «οι περισσότεροι άνθρωποι δεν χρειάζονται την βοήθεια ενός συμβούλου σταδιοδρομίας για να κάνουν μια ικανοποιητική επαγγελματική επιλογή».

Η σύγχρονη αντίληψη Σήμερα οι παραπάνω προσεγγίσεις δεν θεωρούνται επαρκείς για πάρα πολλές περιπτώσεις ανθρώπων, οι οποίοι αντιμετωπίζουν πολύπλοκα επαγγελματικά προβλήματα, ενώ η βοήθεια που χρειάζονται, απαιτεί ο σύμβουλος να είναι κατάλληλα εκπαιδευμένος τόσο στην ατομική όσο και στην ομαδική συμβουλευτική. Η νεότερη αντίληψη προέκυψε κυρίως από τα εξής:

Τις έρευνες που απέδειξαν ότι το 16% των ανθρώπων που επιθυμούν να κάνουν μια επαγγελματική επιλογή δεν μπορούν να επωφεληθούν από τις τυπικές δραστηριότητες της συμβουλευτικής, καθώς αντιμετωπίζουν ψυχολογικά προβλήματα. Το ποσοστό αυτό κατηγοριοποιήθηκε ως μη αποφασιστικό. Το υπόλοιπο 84% κατηγοριοποιήθηκε ως μη αποφασιστικό, δηλαδή ως ικανό να πάρει αποφάσεις εφόσον του παρασχεθεί βοήθεια στην αναζήτηση της πληροφορίας, στη διαδικασία λήψης απόφασής κοκ.

Την ολιστική προσέγγιση στη συμβουλευτική σταδιοδρομίας. Η συγκεκριμένη προσέγγιση υποστηρίζει ότι η συμβουλευτική σταδιοδρομίας θα έπρεπε να διεξάγεται σε συνδυασμό και παράλληλα με το σχεδιασμό άλλων ρόλων ζωής, για παράδειγμα ρόλων μέσα στην οικογένεια, στον ελεύθερο χρόνο κτλ. Σήμερα όλο και περισσότεροι σύμβουλοι δεν ενδιαφέρονται τόσο να βοηθήσουν ανθρώπους να κάνουν μια σχετική επαγγελματική επιλογή ή να τους τοποθετήσουν σε θέσεις εργασίας, όσο να τους βοηθήσουν να σχεδιάσουν ένα επαγγελματικό μονοπάτι που θα περιλαμβάνει μια σειρά από επαγγέλματα και θέσεις εργασίας.

Επίσης, γνωρίζουν ότι πολλοί άνθρωποι που επισκέπτονται τον σύμβουλο σταδιοδρομίας αντιμετωπίζουν ψυχολογικά προβλήματα, τα οποία εμποδίζουν ουσιαστικά οποιαδήποτε επιλογή και επομένως χρειάζονται ξεχωριστή ή παράλληλη ψυχολογική υποστήριξη. Για παράδειγμα, όσοι είναι μη αποφασιστικοί δεν μπορούν να αξιολογήσουν αντικειμενικά τις δυνάμεις και τις αδυναμίες τους και να συνδυάσουν το αποτέλεσμα αυτής της αξιολόγησης με περιβαλλοντικές συνθήκες. Στην πραγματικότητα διαθέτουν λανθασμένα συστήματα λογικής σκέψης με συνέπειες όπως οι εξής: πιστεύουν ότι ένα πρόβλημα δεν διορθώνεται ενώ διορθώνεται, αποτυγχάνουν να καταβάλλουν αρκετή προσπάθεια για να επιλύσουν τα προβλήματά τους, επιλέγουν μια καριέρα για λάθος λόγο, απορρίπτουν λανθασμένα επαγγελματικές επιλογές και υποφέρουν θεωρώντας τους στόχους τους ακατόρθωτους.

Στην παραπάνω ολιστική αντιμετώπιση της συμβουλευτικής συνέβαλλαν επιπλέον σημαντικές κοινωνικό-οικονομικές αλλαγές όπως: Το γεγονός ότι δεν υπάρχει πλέον ένα μόνο επάγγελμα ή μια καριέρα. Με άλλα λόγια κανείς δεν παραμένει στον ίδιο επαγγελματικό χώρο ή στην ίδια θέση εργασίας σε όλη τη διάρκεια της σταδιοδρομίας του. Μάλιστα, έχει βρεθεί ότι ένας εργαζόμενος σήμερα θα αλλάξει κατά μέσο όρο 7 θέσεις εργασίας κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής του ζωής.

Το γεγονός ότι δεν υφίστανται ποια οι έννοιες «μόνο άνδρες» ή «μόνο γυναίκες» στο σχεδιασμό της σταδιοδρομίας. Αυτό σημαίνει ότι στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες πολλά από τα στερεότυπα φύλου σε σχέση με επαγγελματικές επιλογές έχουν πλέον καταρριφθεί και οι δρόμοι για όλες τις δουλειές είναι θεωρητικά τουλάχιστον «ανοιχτοί» τόσο για άνδρες όσο και για γυναίκες. Το γεγονός ότι δεν υπάρχει πια η σιγουριά του πτυχίου και των σπουδών της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, όπως συνέβαινε μερικές δεκαετίες πριν. Για παράδειγμα, σήμερα οι τεχνολογικές εξελίξεις είναι ραγδαίες με αποτέλεσμα πολλά επαγγέλματα ή θέσεις εργασίας να εξαφανίζονται ξαφνικά ή να εμφανίζονται καινούργια.

Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ανάγκη συνεχούς επιμόρφωσης και δια βίου εκπαίδευσης, έτσι ώστε κάθε εργαζόμενος να είναι σε θέση να προσαρμόζεται στις συνεχείς αλλαγές της αγοράς εργασίας. Παράλληλα το μέλλον δεν είναι δυνατό να προβλεφθεί από το παρόν, αντίθετα το παρόν σχεδιάζεται με βάση το μέλλον και την αβεβαιότητα του μέλλοντος. Τέλος, φαίνεται ότι κανείς δεν ελέγχει πια το πεπρωμένο του, σε επίπεδο τουλάχιστον επαγγελματικής αποκατάστασης και εξέλιξης.

Συμβουλευτική σταδιοδρομίας και ανάπτυξη Η επαγγελματική εξέλιξη αποτελεί ένα κομμάτι της συνολικής ανάπτυξης ενός ανθρώπου (φυσιολογικής, συναισθηματικής και εκπαιδευτικής). Στην συνέχεια παρουσιάζονται οι βασικότερες αρχές της ανθρώπινης ανάπτυξης και η σχέση τους με το σχεδιασμό και την εφαρμογή της συμβουλευτικής σταδιοδρομίας.

Η ανάπτυξη ενός ανθρώπου εξελίσσεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής του και είναι συνεχής. Η συμβουλευτική διαδικασία δεν μπορεί να επιταχύνει αυτή τη διαδικασία της ανάπτυξης, αντίθετα οφείλει να τη σεβαστεί και να συμβαδίσει μαζί της. Η ανάπτυξη επηρεάζεται τόσο από την κληρονομικότητα όσο και από το περιβάλλον. Επομένως, οποιαδήποτε συμβουλευτική παρέμβαση πρέπει να στηρίζεται και από τους δύο αυτούς παράγοντες. Συγκεκριμένες πλευρές της ανάπτυξης είναι κάθε φορά κυρίαρχες σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Η συμβουλευτική παρέμβαση καλό είναι να ξεκινάει νωρίς και να συνεχίζεται, εστιάζοντας κάθε φορά στο εκάστοτε κυρίαρχο στάδιο της ανάπτυξης.

Η συμβουλευτική παρέμβαση αφορά κυρίως ανθρώπους που αναπτύσσονται φυσιολογικά και δεν αποσκοπεί στη θεραπεία ανθρώπων που η ανάπτυξή τους έχει καθυστερήσει ή έχει διαταραχθεί. Οι ατομικές διαφορές στην ανάπτυξη είναι φυσιολογικές και αναμενόμενες. Εκτεταμένη στέρηση σε έναν τομέα της ανάπτυξης μπορεί να καθυστερήσει την εξέλιξη και σε άλλους τομείς. Σε σχέση με την εξέλιξη του ανθρώπινου δυναμικού, η συμβουλευτική σταδιοδρομίας εστιάζει κυρίως στην ενθάρρυνση των ενδιαφερομένων να αναρωτηθούν και να ξεπεράσουν τους περιορισμούς της παρούσας εικόνας του εαυτού τους, να επαναπροσδιορίσουν το δυναμικό τους και να ενεργοποιήσουν τις δυνατότητες τους.

Γνώσεις και ικανότητες συμβούλων Ο σύμβουλος σταδιοδρομίας οφείλει να γνωρίζει τα εξής: Τις σημαντικότερες θεωρίες συμβουλευτικής, επαγγελματικής ανάπτυξης και λήψης αποφάσεων. Τις βασικές έννοιες για την επαγγελματική εξέλιξη. Τις τάσεις της αγοράς εργασίας και τις πληροφορίες για τα επαγγέλματα. Τα εργαλεία και τις τεχνικές αξιολόγησης ειδικών πληθυσμών και κοινωνικών ομάδων. Τις αλλαγές στους ρόλους ζωής των ανδρών και γυναικών. Τα συστήματα ανάπτυξης, διατήρησης και χρήσης των πληροφοριών.

Επιπλέον ο σύμβουλος οφείλει να επιδεικνύει τις παρακάτω ικανότητες: Ικανότητες συμβουλευτικής, επικοινωνίας και υποστήριξης. Ικανότητες που διευκολύνουν τη συμβουλευτική σχέση, όπως προσεκτική ακρόαση, ενσυναίσθηση, αντανάκλαση συναισθημάτων κ.α. Ικανότητες αξιολόγησης και κατανόησης του συνόλου της προσωπικότητας ενός ανθρώπου.

Θεωρίες επαγγελματικής εξέλιξης και λήψης αποφάσεων Οι θεωρίες στο σύνολό τους αποτελούν μια προσπάθεια προσδιορισμού και ερμηνείας του γιατί οι άνθρωποι καταλήγουν σε συγκεκριμένα επαγγέλματα ή ακολουθούν κάποια σταδιοδρομία. Για παράδειγμα, οι περισσότερες θεωρίες προσπαθούν να απαντήσουν σε ερωτήματα όπως: Γιατί επιλέξατε αυτό το επάγγελμα; Ποιοι παράγοντες επηρέασαν τη σταδιοδρομία σας και τη λήψη διαφόρων αποφάσεων;

Οι θεωρίες είναι ιδιαίτερα χρήσιμες στο σύμβουλο σταδιοδρομίας γιατί πάνω σ αυτές βασίζεται οποιαδήποτε θεραπευτική παρέμβαση ή πρόγραμμα συμβουλευτικής. Άλλωστε δεν μπορεί κανείς να βασίζεται στην τύχη ή σε ατομικές περιπτώσεις για να ερμηνεύσει την πορεία της σταδιοδρομίας ενός ανθρώπου. Πράγματι, οι επιστημονικές θεωρίες ξεπερνούν τις προκαταλήψεις και τους περιορισμούς της προσωπικής εμπειρίας. Έτσι, οι θεωρίες της επαγγελματικής εξέλιξης, χαρακτηρίζονται από αντικειμενικότητα, εγκυρότητα και καθολικότητα, αφήνοντας πάντα χώρο στη διαφορετική και ποικίλη ανθρώπινη εμπειρία.

Οι δημοφιλέστερες θεωρίες επαγγελματικής εξέλιξης, έχουν προκύψει από διάφορες επιστήμες όπως η ψυχολογία, η παιδαγωγική, η οικονομία και η κοινωνιολογία. Οι θεωρίες αυτές μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως εξής: Θεωρίες των σταδίων Εξελικτικές θεωρίες Θεωρίες προσωπικότητας Θεωρίες της τύχης Εκλεκτική προσέγγιση.

1. Θεωρίες των σταδίων Οι θεωρίες αυτές στο σύνολο τους υποστηρίζουν ότι η επαγγελματική επιλογή και εισαγωγή σε ένα επάγγελμα είναι μια διαδικασία που ακολουθεί συγκεκριμένα βήματα ή στάδια, τα οποία θα περάσει οπωσδήποτε κάθε άτομο με μια συγκεκριμένη σειρά. Για παράδειγμα ο Ginzberg (1951) και οι συνεργάτες του υποστήριξαν ότι η διαδικασία της επαγγελματικής επιλογής ακολουθεί τρεις χρονικές περιόδους: α) την περίοδο των φανταστικών επιλογών(μέχρι 11 ετών), β)την περίοδο των υποθετικών επιλογών(11-18 ετών) και γ)την περίοδο των ρεαλιστικών επιλογών(18-24 ετών).

Η συγκεκριμένη θεώρηση προϋποθέτει μια εξελικτική ακολουθία, η οποία οδεύει σε όλο και πιο ρεαλιστικές επαγγελματικές επιλογές καθώς κανείς μεγαλώνει, ενώ η τελική απόφαση περιλαμβάνει ένα στοιχείο συμβιβασμού. Επίσης, κάθε στάδιο ή βήμα στην παραπάνω ακολουθία έχει άμεση σχέση με ότι έχει προηγηθεί και με ότι πρόκειται να ακολουθήσει. Με άλλα λόγια, πρόκειται για μια μη αναστρέψιμη διαδικασία, δηλαδή οι προηγούμενες αποφάσεις καθορίζουν τις μεταγενέστερες, ενώ κάθε απόφαση έχει άμεση σχέση με την ηλικία και τη χρονική περίοδο ανάπτυξης του ατόμου.

Το 1972 ο Ginzberg τροποποίησε την αρχική του θεώρηση υποστηρίζοντας ότι η διαδικασία της επαγγελματικής επιλογής και εξέλιξης είναι μακροχρόνια, συνεχής και ανοιχτή. Ουσιαστικά, ανακάλεσε τη μη αντιστρεψιμότητα των αποφάσεων, εφόσον βέβαια το άτομο είναι προσαρμοσμένο να αντιμετωπίσει το κόστος που συνεπάγεται μια τέτοια ενέργεια. Επίσης, απέρριψε το στοιχείο του συμβιβασμού αντικαθιστώντας το με την έννοια της «μέγιστης δυνατής επιλογής». Ωστόσο, σε κάθε επιλογή υποστήριξε ότι υπάρχουν σημαντικά εμπόδια όπως: η κοινωνικο-οικονομική κατάσταση της οικογένειας, οι στάσεις και οι αξίες της οικογένειας και οι επαγγελματικές ευκαιρίες στην αγορά εργασίας.

Τόσο στην αρχική όσο και στην μεταγενέστερη θεώρησή του ο Ginzberg υποστήριξε ότι τα πρώτα σχολικά χρόνια επηρεάζουν σημαντικά τον μετέπειτα σχεδιασμό και την πορεία της σταδιοδρομίας ενός ανθρώπου. Για παράδειγμα, τέσσερις είναι οι σημαντικότεροι παράγοντες που συμβάλλουν σε μια επαρκή διαδικασία επαγγελματικής επιλογής, κατά τη διάρκεια της εφηβείας: α) η επαρκής συνείδηση της πραγματικότητας, β) η ανάπτυξη της κατάλληλης χρονικής προοπτικής, γ) η ικανότητα μετάθεσης της ανταμοιβής και δ)η ικανότητα αποδοχής και εφαρμογής συμβιβαστικών λύσεων στα επαγγελματικά σχέδια.

Σύμφωνα με τον Ginzberg, εάν τα παραπάνω στοιχεία απουσιάζουν ή δεν έχουν αναπτυχθεί πλήρως, τότε το επαγγελματικό πλάνο ενός ανθρώπου δεν θα είναι ομαλό. Επιπλέον, εάν τα παραπάνω χαρακτηριστικά δεν έχουν αναπτυχθεί, αυτό σημαίνει ότι η συνολική συναισθηματική προσαρμογή του νέου δεν θα είναι αποτελεσματική. Επομένως υπάρχει σίγουρα σημαντική σχέση ανάμεσα στην συναισθηματική και επαγγελματική ωριμότητα ενός ανθρώπου. Η θεωρία Ginzberg και των συνεργατών του οδήγησε σε μεγάλο αριθμό ερευνών που σε γενικές γραμμές επιβεβαίωσαν τις βασικές αρχές της θεωρίας αλλά και όχι και τη σειρά των σταδίων. Η κύρια συνεισφορά του Ginzberg ήταν ότι έστρεψε πρώτος την προσοχή της έρευνας από το «ταίριασμα των χαρακτηριστικών εργασίας» στην εξελικτική διαδικασία της επαγγελματικής επιλογής, τονίζοντας επίσης τους περιορισμούς που επιβάλλει η πραγματικότητα στις επιλογές των ατόμων.

Το μοντέλο του Blau(1956) και των συνεργατών του αποτελεί μια από τις πρώτες διεπιστημονικές προσπάθειες για την περιγραφή της διαδικασίας της επαγγελματικής ανάπτυξης. Προσπάθησαν να εντάξουν τις ψυχολογικές διαδικασίες λήψης απόφασης σε ένα ευρύτερο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο. Η επαγγελματική επιλογή καθώς διεξάγεται αποτελεί μια συνεχή διαδικασία συμβιβασμού και ανατροπών, η οποία εξαρτάται: α)από τις προτιμήσεις του ατόμου για διάφορα επαγγέλματα, β)από τις εκτιμήσεις του ως προς τις πιθανότητες που έχει καταφέρει να εισέλθει σε ένα από αυτά τα επαγγέλματα. Υπάρχει επομένως μια αξιολόγηση ως προς τις προτιμήσεις και μια αξιολόγηση ως προς τις προσδοκίες. Η τελική επαγγελματική επιλογή αποτελεί έναν συμβιβασμό ανάμεσα σε προτιμήσεις και προσδοκίες. Επομένως, η πρώτη προτίμηση πολύ πιθανόν να μην είναι η τελική επιλογή, αν οι προσδοκίες για την επίτευξη της είναι πολύ χαμηλές.

2. Εξελικτικές θεωρίες Αντιμετωπίζουν την επαγγελματική εξέλιξη ως μια πλευρά της συνολικότερης εξέλιξης και ανάπτυξης ενός ανθρώπου. Ο Donald Super(1953) διαμόρφωσε μια θεωρία επαγγελματικής ανάπτυξης που αποτέλεσε την αφετηρία πολλών άλλων ερευνών και θεωρητικών μοντέλων. Σύμφωνα με τον Super λοιπόν:

Η επαγγελματική εξέλιξη ξεκινά νωρίς στη ζωή του ανθρώπου και αναπτύσσεται με ένα συνεχή τρόπο μέχρι τις μεγαλύτερες ηλικίες περνώντας από τα στάδια της ανάπτυξης, της διερεύνησης, του κατασταλάγματος, της συντήρησης και της παρακμής. Σε κάθε ένα από τα παραπάνω στάδια το άτομο πρέπει να κατακτήσει συγκεκριμένες δεξιότητες και συμπεριφορές ή καθήκοντα τα οποία γίνονται ολοένα και πιο δύσκολα. Τα παραπάνω προϋποθέτουν την έννοια της «επαγγελματικής ωριμότητας» η οποία δηλώνει το βαθμό ετοιμότητας που έχει κανείς για την επιτέλεση των καθηκόντων της επαγγελματικής ανάπτυξης ανά χρονική περίοδο. Η επαγγελματική εξέλιξη σε κάθε στάδιο ή περίοδο ανάπτυξης μπορεί να υποστηριχθεί.

Η έννοια της αυτοαντίληψης είναι ιδιαίτερα σημαντική στην παραπάνω διαδικασία. Κάθε άνθρωπος αναλαμβάνει ένα επάγγελμα και ένα ρόλο μέσα σε αυτό, κατάλληλο με την εικόνα που έχει για τον εαυτό του. Το επίπεδο της επαγγελματικής ανάπτυξης και ωριμότητας εξαρτάται από παράγοντες όπως: το κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο, οι νοητικές ικανότητες, τα προσωπικά χαρακτηριστικά και οι περιβαλλοντικές συνθήκες. Τέλος, η δουλειά και το επάγγελμα αποτελούν σημαντικά επίπεδα οργάνωσης της προσωπικότητας ενός ανθρώπου.

3. Θεωρίες προσωπικότητας Αντιμετωπίζουν τις επαγγελματικές επιλογές ως εκφάνσεις της προσωπικότητας ενός ανθρώπου. Η επαγγελματική αναζήτηση αποτελεί μια προσπάθεια συνδυασμού των προσωπικών μας χαρακτηριστικών με τα χαρακτηριστικά ενός επαγγελματικού χώρου. Σύμφωνα με τον Holland οι περισσότεροι άνθρωποι κατηγοριοποιούνται με σε έναν από τους παρακάτω τύπους προσωπικότητας: ρεαλιστικός, ερευνητικός, κοινωνικός, συμβατικός, επιχειρηματικός, καλλιτεχνικός.

4. Θεωρίες της τύχης Οι περισσότεροι άνθρωποι καταλήγουν σε μια επαγγελματική επιλογή ή πορεία κυρίως τυχαία και όχι ως αποτέλεσμα συνειδητής επιλογής και προηγούμενου σχεδιασμού. Η «τύχη» ενός ανθρώπου επηρεάζεται από παράγοντες όπως: το περιβάλλον, η κοινωνική τάξη, η κουλτούρα, οι ευκαιρίες για μόρφωση, τα πρότυπα και γενικότερα οι συνήθειες κάτω από τις οποίες γεννιέται και μεγαλώνει. Ο Caplow (1954) ισχυρίστηκε ότι η επαγγελματική επιλογή μπορεί να προκύψει από τυχαίους ή απρόβλεπτους παράγοντες και ότι δεν είναι δυνατόν να αξιολογήσουμε καθοριστικούς παράγοντες για όλους τους ανθρώπους σε σχέση με τις επαγγελματικές τους αποφάσεις.

5. Εκλεκτική προσέγγιση Η συγκεκριμένη προσέγγιση προκύπτει από τη σύνθεση των σημαντικότερων απόψεων όλων των προηγούμενων θεωριών. Θα έλεγε κανείς ότι: Η επαγγελματική εξέλιξη είναι μια συνεχής διαδικασία, η οποία εξελίσσεται παράλληλα και αποτελεί σημαντικό κομμάτι της ζωής ενός ανθρώπου. Εφόσον πρόκειται για μια εξελικτική διαδικασία, μπορεί να προβλεφθεί σε γενικές γραμμές και να τροποποιηθεί ή ακόμη και να αντιστραφεί εντελώς, προς την κατεύθυνση της καλύτερης

Οι άνθρωποι έχουν διαφορετικές ικανότητες, ενδιαφέροντα και προσωπικότητες ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Τα επαγγέλματα χαρακτηρίζονται επίσης διαφορετικά, σε σχέση με τις ικανότητες και τα προσόντα που απαιτούν από τους επιτυχημένους εργαζομένους. Ο βαθμός στον οποίο ένα άτομο αναπτύσσει και εφαρμόζει προσωπικά χαρακτηριστικά στη δουλειά του εξαρτάται από τις στάσεις του, τα κίνητρα του και τις αξίες του. Αυτά μπορούν να μελετηθούν είτε από την σκοπιά των ψυχολογικών αναγκών, είτε μέσα από την εξέλιξη της αυτοαντίληψης.

Κάθε άνθρωπος μαθαίνει για μια εργασία ή για ένα επάγγελμα από πάρα πολλές πηγές όπως, η οικογένεια, οι συνομήλικοι, το κοινωνικό περιβάλλον, το σχολείο, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και όλες οι συστηματικές ή μη εμπειρίες της καθημερινής ζωής. Οι στάσεις που αναπτύσσονται σε διάφορα στάδια και περιόδους της παιδικής και εφηβικής ηλικίας έχουν μακροχρόνιες και σημαντικές επιδράσεις στη σχέση εργαζομένου-εργασίας κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής. Η μέγιστη δυνατή συνθήκη που αναζητά το άτομο στη σχέση εργαζομένου-εργασίας είναι τελικά το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στον ίδιο και στις πραγματικές συνθήκες της ζωής του. Η ικανότητα και η επιθυμία του ατόμου να επέμβει σ αυτήν την αλληλεπίδραση επηρεάζει σημαντικά την επιλογή του.

Συνέπειες των θεωριών για τους συμβούλους Η επαγγελματική εξέλιξη είναι μια διαδικασία που οδηγεί στη λήψη αποφάσεων. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αυτής υπάρχουν διάφορα στάδια από τα οποία πρέπει να περάσει κανείς για να αποκτήσει επαγγελματική ωριμότητα και για να μπορεί να πάρει αποφάσεις. Επιπλέον, σε κάθε στάδιο υπάρχουν συγκεκριμένα καθήκοντα τα οποία πρέπει να κατακτηθούν, παρότι τα προσωπικά χαρακτηριστικά κάποιου είναι άμεσα συνδεδεμένα με τις επαγγελματικές του αποφάσεις. Τέλος, υπάρχουν περιβαλλοντικοί παράγοντες που εμποδίζουν την καριέρα που φιλοδοξεί να επιλέξει κανείς, ενώ ακόμη και τα πιο καλά σχεδιασμένα επαγγελματικά σχέδια μπορεί να ανατραπούν από απρόβλεπτους ή τυχαίους παράγοντες.

Τα παραπάνω συμπεράσματα έχουν συνέπειες στη συμβουλευτική ατόμων με ανάγκες επαγγελματικής εξέλιξης και προσαρμογής: Α) οι σύμβουλοι πρέπει να κατανοήσουν τη διαδικασία και τα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης εξέλιξης, όπως και τα συγκεκριμένα στάδια της εξέλιξης ή και την ετοιμότητα για μάθηση κάθε ανθρώπου. Β) οι σύμβουλοι πρέπει να κατανοούν τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες αλλά και τις ιδιαιτερότητες κάθε ατόμου σε σχέση με την επαγγελματική εξέλιξη και τη λήψη αποφάσεων.

Γ) οι σύμβουλοι πρέπει να μπορούν να αξιολογούν και να ερμηνεύουν τα χαρακτηριστικά και τις κλίσεις ενός ανθρώπου και να εφαρμόζουν τις αξιολογήσεις αυτές στις ποικίλες επαγγελματικές ανάγκες του συμβουλευόμενου. Δ) οι σύμβουλοι πρέπει να βοηθούν τους συμβουλευόμενους να αναγνωρίσουν ότι απρόβλεπτοι και τυχαίοι παράγοντες μπορεί να αλλάξουν τα επαγγελματικά τους σχέδια. Ε) τέλος, οι σύμβουλοι πρέπει να ξέρουν πολύ καλά ότι οι ραγδαίες εξελίξεις και αλλαγές που συμβαίνουν σήμερα στον τρόπο εργασίας και ζωής των ανθρώπων, σε μια εποχή υψηλής τεχνολογικής ανάπτυξης, απαιτούν τη συνεχή αναθεώρηση των θεωριών και της έρευνας που χρησιμοποιούν ως βάση για οποιαδήποτε προσπάθεια επαγγελματικής συμβουλευτικής.