Γνωρίζοντας «το µονοπάτι της βιοποικιλότητας» στο Βαλκανικό Βοτανικό Κήπο Κρουσσίων: Σχεδιασµός δραστηριοτήτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης για µαθητές ηµοτικού Βέργου, A. 1 Κρίγκας, Ν. 1 Οικονόµου, Α. 2 & Μαλούπα, Ε. 1 1 : Εργαστήριο Προστασίας και Αξιοποίησης Αυτοφυών & Ανθοκοµικών Ειδών, Εθνικό Ίδρυµα Αγροτικής Έρευνας Κ.Γ.Ε.Μ.-Θ., Τ.Κ. 57001, Θέρµη Θεσσαλονίκης, Τ. Θ. 60125, 2 : Ανώτατη Σχολή Παιδαγωγικής & Τεχνολογικής Εκπαίδευσης, Παπαναστασίου 13, T. K. 54639, Θεσσαλονίκη Περίληψη Στα πλαίσια διαµόρφωσης της εκπαιδευτικής δράσης του Βαλκανικού Βοτανικού Κήπου Κρουσσίων (ΒΒΚΚ), υλοποιήθηκε ο σχεδιασµός δραστηριοτήτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΠΕ) στο «µονοπάτι της Βιοποικιλότητας» για µαθητές πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης που αποτελούν µέχρι σήµερα την πλειονότητα των οργανωµένων επισκέψεων στο ΒΒΚΚ. Το µονοπάτι της βιοποικιλότητας του ΒΒΚΚ περιλαµβάνει µια διαδροµή περίπου 400m µέσα σε φυσικό δρυοδάσος (Quercus pubescens, Q. frainetto). Για το σχεδιασµό των δραστηριοτήτων πραγµατοποιήθηκαν συλλογές των αυτοφυών φυτών που απαντούν στο µονοπάτι και ταξινοµικός προσδιορισµός που έδειξε την ύπαρξη τουλάχιστον 180 taxa. Ευδιάκριτοι πληθυσµοί από 60 taxa επισηµάνθηκαν µε ειδικές ταµπέλες για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Οι εκπαιδευτικές τεχνικές που επιλέχθηκαν είναι: (α) περιβαλλοντικά παιχνίδια που εισάγουν τους µαθητές στην έννοια της βιοποικιλότητας και κινητοποιούν τις αισθήσεις τους (αλυσίδες τροφής, κοκτέιλ φυτών, τυφλός µάντης, ορχήστρα του δάσους), (β) περιβαλλοντικό µονοπάτι, διαδροµή-σενάριο που ενοποιεί διαφορετικά σηµεία ενδιαφέροντος όπου οι µαθητές πραγµατοποιούν ασκήσεις πεδίου (εκτίµηση ηλικίας και ύψους δένδρων, αναγνώριση φυτών, κρυµµένος θησαυρός) και (γ) µελέτη πεδίου στην οποία οι µαθητές εισάγονται στον επιστηµονικό τρόπο σκέψης και διερευνούν την επίδραση της διαµόρφωσης του µονοπατιού στη φυτοποικιλότητα του δρυοδάσους. Η πιλοτική εφαρµογή των δραστηριοτήτων ΠΕ υλοποιείται κατά την περίοδο 2004-2005 και µέχρι σήµερα συµµετείχαν 182 µαθητές από 4 ηµοτικά σχολεία των νοµών Κιλκίς, Ηµαθίας και Θεσσαλονίκης. Σε δεύτερη φάση προβλέπεται αξιολόγηση των δραστηριοτήτων ΠΕ του ΒΒΚΚ που θα περιλαµβάνει προέλεγχο και µεταέλεγχο µε ερωτηµατολόγια και/ή εννοιολογικούς χάρτες. 1
Introducing the path of Biodiversity of the Balkan Botanic Garden of Kroussia: Development of Environmental Education activities for students in primary education Vergou, A. 1 Κrigas, Ν. 1 Oikonomou, Α. 2 & Maloupa, Ε. 1 1 : Laboratory of Conservation and Evaluation of the native and floricultural species, National Agricultural Research Foundation, P.C.57001 Thermi Thessaloniki, P.O. Box 60125, 2 : School of Paidagogical and Technological Education, 13 Papanastasiou str., P.C. 54639, Thessaloniki In the framework of developing the educational action of the Balkan Botanical Garden of Kroussia (BBGK), Environmental Education activities were planned in the path of Biodiversity for students of primary education (the most common visitors in the BBGK). The path of Biodiversity of the BBGK is a route about 400m long in a natural oak forest (Quercus pubescens, Q. frainetto). Wild growing plants along the path were collected and their taxonomic identification revealed the existence of at least 180 taxa. Distinctive populations of 60 taxa were labeled for educational purposes. The educational techniques chosen are: (a) educational games, introducing children to the meaning of biodiversity and activating their senses (food chains, cocktail of plants, blind guess, orchestra of the oak forest), (b) environmental trail which consists of different points of interest integrated in a route where students implement field exercises (tree age and height assessment, plant species identification, hidden treasure) and (c) field study in which students are introduced to the scientific way of thinking by conducting a simplified research on the topic how the creation of the path within the oak forest affects its plant diversity. The implementation of the Environmental Education activities in BBGK is already being held during the period 2004-2005. Up to date 182 students from 4 primary schools of Kilkis, Imathia & Thessaloniki prefectures participated in the activities. As a next step, the evaluation of the environmental activities is scheduled by conducting pre-tests and final tests with questionnaires and/or concept maps. 2
Εισαγωγή O Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων (ΒΒΚΚ) βρίσκεται στην Ποντοκερασιά του Ν. Κιλκίς, στο Μαυροβούνι της οροσειράς των Κρουσσίων, 70km από τη Θεσσαλονίκη και καταλαµβάνει έκταση 31ha. Ο ΒΒΚΚ συµµετέχει στις προσπάθειες διατήρησης και προστασίας της φυτοποικιλότητας της Βαλκανικής χερσονήσου, προσφέρει αναψυχή στους επισκέπτες και υλοποιεί δραστηριότητες Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΠΕ). Σκοπός των δραστηριοτήτων ΠΕ στο ΒΒΚΚ είναι (i) η ανάδειξη των αυτοφυών φυτών & η αξιοποίησή τους, (ii) η µετάδοση γνώσεων στους µαθητές για τα αυτοφυή φυτά και τις ιδιότητές τους, (iii) η ανάπτυξη ικανοτήτων παρατήρησης και αναγνώρισης φυτικών ειδών από τους µαθητές και (iv) η ευαισθητοποίηση των µαθητών και η διαµόρφωση συµπεριφορών. Οι δραστηριότητες ΠΕ που υλοποιούνται στον ΒΒΚΚ µπορούν να δράσουν συµπληρωµατικά και υποστηρικτικά στα προγράµµατα ΠΕ που οργανώνονται από τις εξειδικευµένες δοµές της Πρωτοβάθµιας και ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης. Στο «µονοπάτι της βιοποικιλότητας του ΒΒΚΚ σχεδιάστηκαν δραστηριότητες ΠΕ για µαθητές δηµοτικού, οι οποίοι αποτελούν µέχρι σήµερα την πλειονότητα των οργανωµένων επισκέψεων στο ΒΒΚΚ. Μεθοδολογία προσέγγισης Το µονοπάτι της βιοποικιλότητας του ΒΒΚΚ οριοθετήθηκε µέσα σε φυσικό δρυοδάσος (Quercus pubescens, Q. frainetto) και περιλαµβάνει µια διαδροµή περίπου 400m που καταλήγει σε µια ηµιφυσική λίµνη (σηµείο ανάπαυλας). ιενεργήθηκαν συλλογές των αυτοφυών φυτών που απαντούν στο µονοπάτι και ο ταξινοµικός προσδιορισµός τους έγινε µε βάση τους Tutin et al. (1968-1980, 1993). Ο σχεδιασµός των συγκεκριµένων δραστηριοτήτων ΠΕ έγινε σύµφωνα µε: (i) τις αρχές και τους στόχους της ΠΕ (Γεωργόπουλος & Τσαλίκη 2002, Πυροβέτση 2004), (ii) τις σύγχρονες παιδαγωγικές προσεγγίσεις (Καϊλατζίδης & Ουζούνης 2000) και (iii) τις οδηγίες ανάπτυξης στρατηγικής για την ΠΕ στους Βοτανικούς Κήπους (Willison & Greene 1994). Τα περιβαλλοντικά παιχνίδια, το περιβαλλοντικό µονοπάτι και η µελέτη πεδίου (Γεωργόπουλος & Τσαλίκη, 2002) αποτελούν τις εκπαιδευτικές τεχνικές που επιλέχθηκαν καθότι δίδουν έµφαση στη συνεργατική και εµπειρική µάθηση (Willison & Greene 1994), εφαρµόζονται σε προγράµµατα Κέντρων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Φλογαϊτη & Βασάλα 2003, Στυλιανού 2005), σε σχολικά προγράµµατα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Μικρογιαννάκη, 2005) αλλά και στο Κέντρο Περιβαλλοντικών Μελετών της Κρίτου Τέρρα στην Κύπρο (www.esc.com.cy, στις 25/5/2005). Αποτελέσµατα και συζήτηση Ο ταξινοµικός προσδιορισµός των φυτών έδειξε την ύπαρξη τουλάχιστον 180 taxa (φυτικά είδη και υποείδη). Στην περιοχή του µονοπατιού περιλαµβάνονται 12 δενδρώδη και 11 θαµνώδη είδη, 89 πολυετείς και 68 µονοετείς πόες. Επιλέχθηκαν ευδιάκριτοι πληθυσµοί από 60 taxa, οι οποίοι επισηµάνθηκαν σε διάφορες θέσεις εκατέρωθεν του µονοπατιού µε ειδικές ταµπέλες (οικογένεια, επιστηµονικό και δηµώδες όνοµα, περιοχή εξάπλωσης) για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Μεταξύ των φυτών που επισηµάνθηκαν περιλαµβάνονται χαρακτηριστικά είδη του δρυοδάσους, διάφορα αρωµατικά φυτά, το ελληνικό ενδηµικό Dianthus corymbosus, το βαλκανικό ενδηµικό Jasione heldreichii και οι ορχιδέες Dactylorhiza sambucina, Ophrys sphegodes και Spiranthes spiralis. 3
Στα σηµεία του µονοπατιού που διεξάγονται δραστηριότητες ΠΕ δηµιουργήθηκαν απλοποιηµένα φυλλάδια αναγνώρισης των φυτικών ειδών µε βάση τη µορφολογία των φύλλων και των ανθέων τους. Α. Περιβαλλοντικά παιχνίδια Τα περιβαλλοντικά παιχνίδια που επιλέχθηκαν να υλοποιηθούν στον ΒΒΚΚ εισάγουν τους µαθητές στην έννοια της βιοποικιλότητας και κινητοποιούν τις αισθήσεις τους. 1.«Οι αλυσίδες της τροφής στο δρυοδάσος» Στόχοι: Ταύτιση µε οργανισµούς που ζουν στο δρυοδάσος, κατανόηση τροφικού πλέγµατος. Συνοπτική περιγραφή: Τα παιδιά αναπαριστούν οργανισµούς που ζουν γύρω από το µονοπάτι της βιοποικιλότητας και αποτελούν κρίκους σε διαφορετικές τροφικές αλυσίδες και/ή τροφικά πλέγµατα (i: χνοώδης βελανιδιά-προνύµφη λεπιδόπτερου- τσίχλα-γεράκι και ii: κουνούπι-βάτραχος-φίδι-αετός). Ο εκπαιδευτής αναπαριστά µια απειλή ανθρωπογενούς προέλευσης (π.χ. υλοτόµηση) που επηρεάζει αρχικά έναν οργανισµό-κρίκο και τελικά διαταράσσει την ισορροπία ολόκληρου του τροφικού πλέγµατος. 2. «Κοκτέιλ φυτών» Στόχοι: ιάκριση διαφορετικών οσµών που αναδύουν τα φυτικά είδη, απελευθέρωση φαντασίας. Συνοπτική περιγραφή: Μικρές οµάδες µαθητών µε την αφή και την όσφρηση ανακαλύπτουν στο µονοπάτι της βιοποικιλότητας αρωµατικά φυτά (θυµάρι, φλησκούνι, ρίγανη, καρποί άγριας τριανταφυλλιάς κ.ά.). Συνθέτουν µε αυτά, αρωµατικά φυτικά κοκτέιλ σε ένα δοχείο µε νερό. Τα συγκρίνουν µεταξύ τους και ακολουθεί πρόποση στη φύση. 3. «Ο τυφλός µάντης των φυτών» Στόχοι: Όξυνση αφής, διάκριση διαφορετικών µορφών φυτών και υφής των φύλλων, εξάσκηση µνήµης & ικανότητας προσανατολισµού, ανάπτυξη εµπιστοσύνης. Συνοπτική περιγραφή: Τα παιδιά χωρίζονται σε δυάδες όπου το ένα παιδί µε κλειστά τα µάτια οδηγείται από το άλλο σε ένα χαρακτηριστικό φυτό στο µονοπάτι της βιοποικιλότητας (π.χ. ορχιδέα, λαθούρι, αγιόκληµα, φράξος κ.ά.) ακολουθώντας µια περίπλοκη διαδροµή. Το παιδί µε τα κλειστά µάτια περιεργάζεται το επιλεγµένο φυτό και οδηγείται πίσω στο σηµείο εκκίνησης από όπου στη συνέχεια θα πρέπει µε ανοιχτά µάτια να αναγνωρίσει τη διαδροµή που διάνυσε και το φυτό που περιεργάστηκε. 4. «Η ορχήστρα του δάσους» Στόχοι: Όξυνση ακοής, διάκριση διαφορετικών ζωικών ειδών µέσω ήχων που παράγουν, εξάσκηση µνήµης & προσοχής. Συνοπτική περιγραφή: Τα παιδιά κάθονται στο έδαφος και µε κλειστά µάτια µετράνε στα δάχτυλά των χεριών τους διαφορετικούς ήχους που µπορούν να αναγνωρίσουν µέσα στο δρυοδάσος (διαφορετικά κελαηδίσµατα πουλιών, βόµβους εντόµων, σύρσιµο ζώων -σαύρας, χελώνας-, θρόισµα φύλλων κ.α.). Στη συνέχεια περιγράφουν, συζητάνε για τους ήχους που άκουσαν. Β. Περιβαλλοντικό µονοπάτι Είναι µια διαδροµή που ενοποιεί διαφορετικά σηµεία ενδιαφέροντος τα οποία εντάσσονται στο πλαίσιο ενός «σεναρίου» (αναζήτηση ενός κρυµµένου θησαυρού, Γεωργόπουλος & Τσαλίκη, 2002) και οι µαθητές εµπλέκονται στην επίλυση προβληµάτων µε σκοπό: (i) να κερδίσουν γνώσεις (γνωριµία µε τη χλωρίδα στο δρυοδάσος, µορφές φυτών και ανάπτυξή τους), (ii) να αναπτύξουν ικανότητες (παρατήρηση, κριτική σκέψη, προσανατολισµός, υπολογισµοί) και δεξιότητες 4
(ανάγνωση χάρτη, εντοπισµός, χειρισµός εξοπλισµού) και (iii) να διαµορφώσουν στάσεις και συµπεριφορές (εκτίµηση, ενδιαφέρον και σεβασµός για το περιβάλλον και τους ζωντανούς οργανισµούς, οµαδικό πνεύµα, συνεργασία). 1. Ποια είναι η ηλικία του δένδρου; Στόχοι: Κατανόηση ανάπτυξης δένδρων, εκτίµηση ηλικίας τους. Συνοπτική περιγραφή: Οι µαθητές καταµετρούν τους ετήσιους δακτυλίους ανάπτυξης σε τοµές κορµών καστανιάς και βελανιδιάς και εκτιµούν τις ηλικίες των δένδρων. Ακόµη παρατηρώντας τη διαµόρφωση των δακτυλίων συµπεραίνουν αν η ανάπτυξη των δένδρων είναι ισόρροπη ή µη. Εκτιµούν την ηλικία των φυλλοβόλων δένδρων, µετρώντας την περίµετρο (Π) των κορµών τους σε ύψος 1,5m από το έδαφος (Ηλικία = Π cm / 2,5). 2. Ποιο είναι το ύψος του δένδρου; Στόχοι: Μέτρηση ύψους δένδρων µε διαφορετικούς τρόπους, εξάσκηση σε γνώσεις µαθηµατικών. Συνοπτική περιγραφή: Οι µαθητές χωρισµένοι σε οµάδες εκτιµούν µε τρεις διαφορετικούς τρόπους το ύψος ενός δένδρου χρησιµοποιώντας χάρακα και µετροταινία: (i) Το ύψος του δένδρου ισούται µε την απόσταση του µαθητή από την βάση του δένδρου όταν ο µαθητής σκυµµένος βλέπει κάτω από τα πόδια του την κορυφή του δένδρου, (ii) Με βάση το ύψος ενός παιδιού (X 1 m) που στέκεται δίπλα στο δένδρο υπολογίζεται ο αριθµός παιδιών ίδιου ύψους (Y 1 ) που ισοδυναµούν µε το ύψος του δένδρου (Ύψος δένδρου = X 1 * Y 1 m) και (iii) Ένα παιδί εκτιµά από απόσταση το ύψος του δένδρου µε προβολή ενός χάρακα και δίνει οδηγίες σε ένα άλλο παιδί µε σταθερό βήµα (Χ 2 m) να διανύσει από τη βάση του δένδρου τόση απόσταση όση το ύψος του δένδρου µετρώντας τον αριθµό των βηµάτων του (Υ 2 ), (Ύψος δένδρου= Χ 2 * Υ 2 m). 3. Ποια και πόσα φυτικά είδη απαντούν στο µονοπάτι; Στόχοι: ιάκριση και αναγνώριση φυτικών ειδών, µορφολογικές διαφορές τους. Συνοπτική περιγραφή: Οι µαθητές µε πλαίσια, επιφάνειας 1m 2, πραγµατοποιούν τυχαία δειγµατοληψία στη χλωρίδα του µονοπατιού και χρησιµοποιώντας φυλλάδια αναγνώρισης και καταγραφής εκτιµούν τη φυτοποικιλότητα στο µονοπάτι. 4. Ποιος είναι «ο κρυµµένος θησαυρός» και που βρίσκεται; Στόχοι: Αναγνώριση συγκεκριµένου φυτικού είδους και εντοπισµός του στο χώρο, προσανατολισµός στο χώρο. Συνοπτική περιγραφή: Οι µαθητές µε χάρτη προσανατολισµού και πυξίδες καθοδηγούνται σταδιακά στο µονοπάτι. Ανακαλύπτουν κρυµµένες ενδείξεις (µορφολογικά στοιχεία συγκεκριµένου φυτικού είδους) προκειµένου να αναγνωρίσουν και να εντοπίσουν το φυτικό οργανισµό που βρίσκεται σε σηµείο του µονοπατιού. Επιλέχθηκε το Juniperus oxycedrus (κέδρος ή άρκευθος), που είναι αειθαλής θάµνος µε χαρακτηριστική κόµη, ακανθόληκτα λογχοειδή φύλλα µε γράµµωση και αρωµατικούς καρπούς και απαντά σε µεµονωµένες θέσεις στο µονοπάτι. Γ. Μελέτη πεδίου Με τη µελέτη πεδίου οι µαθητές εισάγονται στη µεθοδική προσέγγιση ενός θέµατος και την ερευνητική διαδικασία, συνειδητοποιούν πτυχές της αλληλεπίδρασης του ανθρώπου µε το περιβάλλον, αναπτύσσουν αυτενέργεια, δηµιουργικό τρόπο σκέψης, ικανότητες συλλογής δεδοµένων και επεξεργασίας των πληροφοριών, αξιολογούν, συνθέτουν και εξάγουν συµπεράσµατα. 1. Επιδρά η διαµόρφωση του µονοπατιού στη φυτοποικιλότητα του δάσους; Στόχοι: Εισαγωγή στην έννοια της φυτοποικιλότητας και της διαχείρισης του περιβάλλοντος, ανάπτυξη ικανοτήτων αναγνώρισης φυτικών ειδών, εργασία στο πεδίο. Σκοπός έρευνας: Σύγκριση της παρουσίας και αφθονίας των φυτικών ειδών 5
που εµφανίζονται στο διαµορφωµένο µονοπάτι και στην έκταση γύρω από αυτό. Υποθέσεις εργασίας: Στο διαµορφωµένο µονοπάτι σε σχέση µε την έκταση γύρω από αυτό εµφανίζονται (i) λιγότερα είδη φυτών, (ii) διαφορετικά είδη φυτών, (iii) η αφθονία συγκεκριµένων ειδών είναι µικρότερη. Μεταβλητές προς διερεύνηση: Φυτικά είδη (αριθµός, σύνθεση), αφθονία ειδών. Υλικά και µέθοδοι: Επιλογή θέσεων µελέτης, φυλλάδια αναγνώρισης & καταγραφής ειδών, πλαίσια δειγµατοληψίας, εκτίµηση αφθονίας. Επεξεργασία δεδοµένων: Πίνακες σύγκρισης παρουσίας και αφθονίας φυτικών ειδών. Παρουσίαση αποτελεσµάτων & συζήτηση. Εξαγωγή συµπερασµάτων-επιβεβαίωση ή απόρριψη των αρχικών υποθέσεων. Η πιλοτική εφαρµογή των δραστηριοτήτων ΠΕ υλοποιείται κατά την περίοδο 2004-2005 και µέχρι σήµερα συµµετείχαν 182 µαθητές από 4 ηµοτικά σχολεία των νοµών Κιλκίς, Ηµαθίας και Θεσσαλονίκης. Προκειµένου να εξαχθούν µετρήσιµα και έγκυρα αποτελέσµατα σε δεύτερη φάση θα πραγµατοποιηθεί αξιολόγηση των δραστηριοτήτων ΠΕ του ΒΒΚΚ που θα περιλαµβάνει προέλεγχο και µεταέλεγχο µε ερωτηµατολόγια και/ή εννοιολογικούς χάρτες. Βιβλιογραφία Γεωργόπουλος, Α. & Τσαλίκη, Ε. (2002). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση-Αρχές, Φιλοσοφία, Μεθοδολογία, Παιχνίδια & Ασκήσεις. Εκδ. Gutenberg, Αθήνα. Καϊλατζίδης,. & Ουζούνης, Κ. (2000). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση-Θεωρία και Πράξη. Εκδ. Σπανίδη, Ξάνθη. Μικρογιαννάκη, Ι. (2005). «Πάµε σαν άλλοτε... στην παλιά Αθήνα», Σχεδιασµός και υλοποίηση ενός Περιβαλλοντικού Προγράµµατος στο ηµοτικό Σχολείο, στην ΣΤ Τάξη. 2 ο Πανελλήνιο Συµπόσιο Ελληνικής Εταιρείας-Συµβουλίου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης & Πανεπιστηµίου Πειραιά «Έµπνευση, Στοχασµός και Φαντασία στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», Πανεπιστήµιο Πειραιά (υπό εκτύπωση). Πυροβέτση, Μ. (2004). Αρχές και στόχοι στο σχεδιασµό και την ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού για την ΠΕ. Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση 32: 5-8. Στυλιανού, Λ. (2005). Πρόγραµµα Περιβαλλοντικής Αγωγής για παιδιά Προσχολικής Ηλικίας «Τα κατορθώµατα µιας ροσοσταλίδας». 2 ο Πανελλήνιο Συµπόσιο Ελληνικής Εταιρείας-Συµβουλίου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης & Πανεπιστηµίου Πειραιά «Έµπνευση, Στοχασµός και Φαντασία στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», Πειραιάς (υπό εκτύπωση). Tutin, T.G., Heywood, V.H., Burges, N.A., Moore, D.M., Valentine, D.H., Walters, S.M. & Webb, D.A. (eds.). (1968-1980). Flora Europaea 2-5. Cambridge. Tutin, T.G., Burges, N.A., Chuter, A.O., Edmonson, J.R., Heywood, V.H., Moore, D.M., Walters, S.M. & Webb, D.A. (eds.). (1993). Flora Europaea, ed. 2 nd, 1. Cambridge. Φλογαϊτη, Ε. & Βασάλα, Π. (2003). «Ο κόσµος της θάλασσας»: Ένα πακέτο Εκπαιδευτικού Υλικού Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Πρακτικά Πανελλήνιου Συµποσίου της Ελληνικής Εταιρείας για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονοµιάς & Πανεπιστηµίου Πειραιά «Σχεδιασµός και Παραγωγή Παιδαγωγικού Υλικού για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση»: 201-214. Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα. Willison, J. & Greene, J. (1994). Environmental Education in Botanic Gardens: guidelines for developing individual strategies. BGCI, Surrey. 6