I I I IV EXTEND ABSTRACT V...

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ «ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Υ ΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ» ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΣ ΜΕ ΤΟΥΣ Υ ΑΤΙΚΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ Μαρία Α. Στεφανάτου Αθήνα, Ιούλιος 2010 Επιβλέπων: Ι. Κουµαντάκης, Οµότιµος καθηγητή

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Στο σηµείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω τις ειλικρινείς µου ευχαριστίες σε όσους συνέβαλαν στη εκπόνηση αυτής της διπλωµατικής εργασίας. Οφείλω αρχικά να ευχαριστήσω τον δάσκαλό µου Οµότιµο Καθηγητή Ιωάννη Κουµαντάκη, ο οποίος ανέλαβε την επίβλεψη αυτής της εργασίας, καθοδηγώντας µε για την εκτέλεση και την ολοκλήρωση της. Σηµαντική ήταν η βοήθεια που µου προσέφερε ο καθηγητής του Γεωπονικού Πανεπιστήµιου Αθηνών Γεώργιος Μιγκίρος, παρέχοντας µου πλούσιο βιβλιογραφικό υλικό και δίνοντάς µου χρήσιµες πληροφορίες για την εκπόνηση της µεταπτυχιακής µου εργασίας. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή του Γεωπονικού Πανεπιστηµίου Αθηνών Κωνσταντίνο Κοσµά, για τη βοήθεια που προσέφερε σε σχέση µε την κατεύθυνση της µεταπτυχιακής µου εργασίας. Τελικά, θέλω να ευχαριστήσω τους γονείς µου για τη διαρκή συµπαράσταση και υποστήριξη καθόλη τη διάρκεια των σπουδών µου (προπτυχιακών και µεταπτυχιακών). Στεφανάτου Μαρία, 2010 ΣΕΛΙ Α i

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ EXTEND ABSTRACT I I I IV V 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 1.1 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... 1 1.2 ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... 1 2.ΟΡΙΣΜΟΣ... 3 3. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ... 5 4. ΕΚΤΑΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ... 7 5. ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α... 13 5.1 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ... 16 5.1.1 ΚΛΙΜΑ... 16 5.1.2 ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ-ΦΥΣΙΟΓΡΑΦΙΑ... 21 5.1.3 Έ ΑΦΟΣ... 24 5.1.4 Υ ΡΟΛΟΓΙΑ... 26 5.1.5 ΒΛΑΣΤΗΣΗ... 31 5.1.6 ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ... 33 5.2 ΙΕΡΓΑΣΙΕΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ... 36 5.2.1 ΙΑΒΡΩΣΗ ΤΟΥ Ε ΑΦΟΥΣ... 36 5.2.1.1 ΙΑΒΡΩΣΗ ΑΠΟ ΤΑ Υ ΑΤΑ ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ... 37 5.2.1.2 ΙΑΒΡΩΣΗ ΤΟΥ Ε ΑΦΟΥΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΕΜΟ... 39 5.2.1.3 ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΙΑΒΡΩΣΗ ΤΟΥ Ε ΑΦΟΥΣ... 40 5.2.2 ΜΕΙΩΣΗ ΤΟΥ ΙΑΘΕΣΙΜΟΥ ΝΕΡΟΥ... 42 5.2.3 ΑΛΑΤΩΣΗ ΤΟΥ Ε ΑΦΟΥΣ... 49 5.2.3.1 Η ΑΛΑΤΩΣΗ ΤΩΝ Ε ΑΦΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α... 50 5.2.3.1.1 ΥΦΑΛΜΥΡΩΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ Υ ΡΟΦΟΡΕΩΝ ΚΑΙ ΑΡ ΕΥΣΗ ΜΕ ΥΦΑΛΜΥΡΟ ΝΕΡΟ... 50 ΣΕΛΙ Α ii

5.2.3.1.2 ΓΕΝΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥ ΑΛΑΤΟΥΧΩΝ Ε ΑΦΩΝ... 57 5.2.4 ΧΗΜΙΚΗ ΡΥΠΑΝΣΗ... 57 5.2.5 ΟΞΙΝΙΣΗ ΤΟΥ Ε ΑΦΟΥΣ... 58 5.2.6 ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΤΗΣ ΓΗΣ... 60 5.2.7 Η ΑΠΟΨΙΛΩΣΗ ΤΩΝ ΑΣΩΝ... 62 6. ΓΕΝΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ... 68 6.1 ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ.... 68 6.2 ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΚΑΙ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΦΟΡΕΩΝ... 70 6.3 ΦΟΡΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΜΕΤΡΩΝ... 72 6.4 ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΓΑΙΩΝ... 74 6.4.1 ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΧΡΗΣΗΣ ΓΑΙΩΝ... 76 6.4.2 ΧΑΡΑΞΗ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΓΑΙΩΝ... 77 6.5 ΟΡΙΣΜΟΣ ΠΙΛΟΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ... 77 6.6 ΕΞΕΥΡΕΣΗ ΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΩΝ ΠΟΡΩΝ... 79 6.7 ΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ... 79 6.8 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ... 83 6.9 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α.. 89 6.9.1 ΜΕΤΡΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ... 90 6.9.2 ΜΕΤΡΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΣΤΗΝ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ... 95 6.9.3 ΜΕΤΡΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΣΤΑ ΑΣΗ... 96 6.9.4 ΜΕΤΡΑ ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ Υ ΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ... 101 6.9.5 ΜΕΤΡΑ ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ.... 106 7. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.... 108 ΣΕΛΙ Α iii

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αντικείµενο της παρούσας διπλωµατικής εργασίας είναι η ανάδειξη ενός εξαιρετικά σοβαρού και πολυδιάστατου περιβαλλοντικού προβλήµατος µε ποικίλες περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονοµικές συνέπειες, που απειλεί όχι µόνο τις αναπτυσσόµενες αλλά και τις αναπτυγµένες χώρες και επηρεάζει αρνητικά ένα συνεχώς αυξανόµενο ποσοστό του παγκόσµιου πληθυσµού. Αρχικά γίνεται ορισµός του προβλήµατος της ερηµοποίηση και ιστορική αναδροµή του φαινοµένου. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι διαστάσεις του προβλήµατος σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Επίσης επιχειρείται προσπάθεια σύνδεσης του φαινοµένου της ερηµοποίησης µε το πρόβληµα της εξάντλησης των υδατικών πόρων. Στο κεφάλαιο 5 και 6 γίνεται αναλυτική περιγραφή των αιτιών και παραγόντων ερηµοποίησης (φυσικοί-περιβαλλοντικοί, ανθρωπογενείς) που δρουν είτε µεµονωµένα είτε αλληλεπιδρούν µεταξύ τους. Οι κυριότερες διεργασίες ερηµοποίησης είναι η διάβρωση των εδαφών, η οποία αποτελεί τον µεγαλύτερο κίνδυνο υποβάθµισης των λοφωδών περιοχών και η εξάντληση των υδατικών αποθεµάτων. Επίσης άλλες σηµαντικές διεργασίες ερηµοποίησης είναι η αλάτωση των εδαφών και των υπόγειων υδροφορέων που παρατηρείται ιδιαίτερα στις πεδινές παράκτιες περιοχές όπου συνοδεύεται µε υπερεκµετάλλευση και υποβάθµιση των υπογείων υδάτων. Ακολούθως, γίνεται εκτενής αναφορά στις σηµαντικότερες συνέπειες του φαινοµένου της ερηµοποίησης τόσο στο περιβάλλον όσο και στις ανθρώπινες κοινωνίες (κοινωνικές και οικονοµικές συνέπειες), ενώ στη συνέχεια εξετάζονται τρόποι άµβλυνσης και προτεινόµενες λύσεις για την αντιµετώπιση του προβλήµατος της ερηµοποίησης της γης και γίνεται αναφορά στο ήδη υπάρχον θεσµικό πλαίσιο που έχει εφαρµοστεί στην Ελλάδα για την καταπολέµηση του. Η εργασία αυτή ολοκληρώνεται µε µια σύνοψη των κυριοτέρων συµπερασµάτων και τη διατύπωση ορισµένων προτάσεων στην κατεύθυνση της άµβλύνσης του φαινοµένου της ερηµοποίησης και υποβάθµισης της γης. ΣΕΛΙ Α iv

EXTENTED ABSTRACT Introduction Desertification is the degradation of land in arid, semi-arid and dry sub-humid areas. It is caused primarily by human activities and climatic factors (Unccd, 1992). Desertification of lands is a phenomenon that is taking place for about three millenniums and it has to do with the exhaustion of land productivity and of available water reserves. In spite of the adverse physical conditions observed in the European Mediterranean, desertification proceeds only if irrational human action contributes as well. Consequently, both in Greece and in the other Countries of the region, desertification has been and still is in progress in its sensitive zones, because of the over-exploitation of soil, water and vegetational resources. The phenomenon is developing slowly and shows time and land discontinuation. So, it is not immediately perceived by the human communities of each era, until it has affected them irretrievably. It has already reached the terminal stages and its evolution is faster during the last years, mainly because of the industrialization of agriculture and over - consumption of water. Thus, national governments and international organizations are taking measures, concerning prevention, as well as combating of desertification. Extent of desertification Desertification is one of the greatest environmental challenges today and a major barrier to meeting basic human needs in dry lands. According to documents presented to the conference of Rio in 1992 about 1/3 of dry lands are already degraded and if no countermeasures are taken, desertification will threaten future improvements in human wellbeing and possibly even reverse gains in some regions. Over 250 million people are directly affected by desertification, and about one billion people in over one hundred countries are at risk. (http://unccd.int/ convention/text/pdf/leaflet_eng.pdf). The loss of land every year is estimated to about 24 billions of tones (Worldwatch Institute). It is also evaluated that about 33% of land area globally is threatened less or more by desertification (Eswaran et al. 2001 - http://soils.usda.gov/use/worldsoils/papers/landdegradation-overview.html). ΣΕΛΙ Α v

Extent of desertification in Greece In some areas in Greece, natural and human factors cause desertification, which sometimes affects human societies irretrievably. It is estimated that 30% of land area in Greece is threatened by desertification (Kosmas, 2006). Desertification factors in Greece The natural as well as the human factors and causes inducing desertification in Greece are given below. a. Climate b. Physiography c. Soil d. Hydrology e. vegetation f. Human effects a. Climate All regions with Mediterranean climates have relatively mild winters, but summer temperatures are variable depending on the region. Mediterranean climate is also characterised by temporal and spatial fluctuation of rainfall. The areas where climate conditions favour desertification in Greece are: a. Eastern areas of Peloponnese, Sterea Hellas, and Thessaly b. Central and Southern areas of Macedonia. a. Central and Eastern Crete b. The Aegean Islands b. Physiography Two physiographic factors contribute to desertification in Greece: slope and exposure. Steep slopes contribute to severe erosion while south and southeast exposures give rise to drythermal micro-climatic environments. Table 1: Slope distribution in Greece ΣΕΛΙ Α vi

Slope (%) Percentage (%) < 5 % 35,8 5-10 % 15,3 >10 % 48,9 Yassoglou and Kosmas, 1988 c. Soil The main cause of desertification is the inability of soil to provide the necessary amount of water to plants and the necessary space to their roots. Soils sensitive to desertification are characterised by: shallow depth, high erodibility, tendency to form a surface crust and low water infiltration. Soils in the hilly and mountainous areas of South-eastern Greece are especially threatened. Low alluvial soils are particularly vulnerable to desertification when enriched with water soluble salts. d. Hydrology The hydrological balance determines whether an area is vulnerable or not to desertification. The main reasons of serious shortage in water availability in Greece are: their uneven spatial and temporal distribution, the particular geo-morphology and the transboundary nature of rivers in Northern Greece. The very long coast line (15.000km) contributes to the problem, because of the intensive exploitation of coastal water resources, their salinization, as well as the presence of many islands that are anhydrous or low in available water resources. e. Vegetation Vegetation is one of the most important factors, which cause desertification. Vegetation protects soil from erosion and prevents destruction of soil structure. f. Human Effects The sensitive ecosystems of Greece are driven to desertification only if they are subject to irrational human interference. Man in Greece and in European Mediterranean was and still is a «catalyst» for desertification procedures, through three main activities: Over - exploitation of plant bio-mass on slopes Over - exploitation of water resources Irrational irrigation that may cause salinization of soils. ΣΕΛΙ Α vii

Desertification processes in Greece The processes driving sensitive Greek land to desertification, are classified in to three major categories: Procedures limiting the rootable soil layer. Procedures reducing water available to plants Procedures adversely affecting the chemical environment of the root-layer Reduction of rootable soil layer- Erosion There are three types of reduction of rootable soil layer: Erosion by rainwater Soil erosion by wind Mechanical erosion a) Erosion by rainwater Rainwater erosion is a phenomenon that is taking place throughout Greece for many years. However, erosion by rainwater affects land irretrievably, only under irrational management of physical resources by man. Man accelerates erosion by: Excessive harvesting of plant biomass Cultivation practices on slopes leaving the surface uncovered during the period of rainfalls. Forest, pasture and cereal residue fires Technical works on slopes b) Soil erosion by wind The wind can blow off material from the soil surface, especially when it is dry, pulverised and uncovered from protective vegetation, thus causing erosion. c) Mechanical erosion Extensive technical work can cause destruction of the soil structure and therefore create an unfavourable environment for the growth of plant roots. ΣΕΛΙ Α viii

Reduction of available water Reduction of water available for flora, fauna and human societies, takes place through the following procedures: Reduction of rainfall Exhaustion of underground water reserves Limitation of water holding capacity of soils. Recently, a tendency of rainfall reduction has been observed, which, in combination with high Evapo transpiration levels, may gradually reduce the available water reserves. Soil chemical degradation The main processes of soil chemical degradation are: Salinization - sodification Chemical pollution Acidification Salinization - Sodification Salinization and sodification are the main chemical procedures causing desertification in sensitive alluvial plains. Salinization and high alkalinity threaten a relatively small area in Greece. Especially dangerous is secondary salinization, caused by irrational irrigation of agricultural land. Chemical Pollution Chemical pollution is mainly due to toxic materials, which restrain flora and fauna growth. This problem, in contrast to other northern European countries, is of minor importance to Greece at present. However, it may become serious in the future. Acidification Rapid soil acidification is due to acid rain coming from the use of fuels containing sulphur and other human actions. ΣΕΛΙ Α ix

Measures to prevent and combat Desertification In order to prevent and mitigate desertification, certain general measures, will be taken. These measures, which involve the whole population and are related to many sectors, are: Determination of threatened areas Information and awareness of groups involved Establishment of organs responsible for application and monitoring Land-Use planning and its implementation Selection of pilot areas Allocation of the necessary financial resources International co-operation Research Measures to restore desertified areas Determination of threatened areas Determination and delineation of the threatened areas in Greece will be based on integrated analysis of the desertification factors and processes, mentioned above. Mapping will be based on national and international experience and will take place on both general and detailed level. General Mapping General mapping of threatened areas will be based on the combination a) of the bio-climatic zones according to Bangoules - Gaussen (Bio-climatic Map of Greece, Mavromatis, 1980). Four sensitive bio-climatic zones will initially be used. Detailed Mapping Detailed delineation and risk assessment of desertification will take place wherever the general mapping indicates the need for more precise determination of measures and priorities and for greater specification of the measures to control the phenomenon. More specifically, detailed delineation will take place on regional, community or watershed level, wherever the necessary measures are costly and their socio-economic impacts are large. Scale could typically vary from 1:50.000 to 1:10.000. ΣΕΛΙ Α x

Information and awareness of groups involved Prevention and control of desertification effects, pre-require complete information of the authorities and the population of the country. In this context, special emphasis should be given towards young people, on which consequences of desertification will be mostly evident. Establishment of organs responsible for application and monitoring The successful implementation of an Action Program needs the clear partition of the responsibilities among the various agencies in charge. The organisation of the effort to combat desertification and to deal with its consequences should be based on the following principles: The whole project will be decentralised and delegated between the state and the municipal services. Social and private organs will also undertake part of the work to be done. All interested social organisations and agencies should effectively participate in the formulation and implementation of the planned policy The National Committee will co-ordinate the whole effort and act as advisor to the state. National Committee to Combat Desertification Work of the Committee The Committee s assignment is monitoring, co-ordination and support of all activities for the implementation of the Action Program as well as the formulation of proposals on issues regarding desertification and their submission to the relevant authorities. Decentralised Agencies The basic work to combat the desertification will be undertaken at the local level by the responsible state and municipal authorities. Land-Use planning The most effective measure to prevent and mitigate desertification is land-use planning and the implementation of its principles. This will also have significantly favourable effects on ΣΕΛΙ Α xi

various developmental aspects: economy, demography, and environment. The existing land use status, except from the measures for forest protection and management, remains in most of its part confused and anarchic. The main principle applied for determining land use will be: Permitted land uses and changes will be only those, which ensure sustainability and do not degrade biomass productivity and other land functions and processes. Following this principle, proper land uses for each region should be defined. Selection of pilot areas The National Action Program should be initially applied to some pilot areas. Such places are: The hilly area of Central Thessaly Eastern Crete (eastwards of Heraklion Tymvakion) Attica The western part of Lesvos island The Central Aegean islands The Kilkis Plain in Central Macedonia Allocation of the necessary financial resources The main condition for the realisation of an Action Program is to be financed. A special study is needed by which the sources of the necessary funds will be specified. Among possible financing sources could be: The state budget EU funding Contributions from social groups, benefited from the measures to be taken Special contributions The particular tasks of the program shall be incorporated into the national and regional developmental programs. International co-operation Greece will co-operate with other EU Mediterranean countries to get funding. The Greek National Program or part of it should become a part of a joint Mediterranean Action Program ΣΕΛΙ Α xii

against desertification. Greece will co-operate and provide assistance to countries which suffer from desertification. Research Research dealing with desertification factors and processes, as well as restoration methods and technology will be supported. Specific research fields are described in every respective sector of the present document. Measures to restore desertified areas Some general measures to combat desertification are the following: Immediate banning of grazing in the burnt forests as well as artificial reforestation, in areas where the natural recovery is not possible Limitation of the number of grazing animals within the carrying capacity of the degraded pasturelands Erosion control measures in sloping farm lands Control and restriction of the excessive pumping-up in the coastal aquifers Socio-economic incentives for sustainable development in the degraded areas Application of protective management in the degraded forests Proper land use Restoration of the terraces, wherever this is economically feasible Application of sustainable farming systems in agricultural lands Leaching of salinized soils Adoption of water saving irrigation practices and techniques Increase of the organic mater in farm lands Application of non-rural land uses, such as urban expansion, or tourist and industrial development. Many of these areas are located near large populated areas and / or exhibit aesthetic beauty of significant economic and social value. Conservation of wild life and establishment of recreational facilities Strictly controlled light grazing ΣΕΛΙ Α xiii

MEASURES CONCERNING THE AGRICULTURAL SECTOR Technical measures The technical measures concern mainly the development of irrigation networks, soil desalinisation, improvement of underground water quality and erosion control structures. Institutional measures The institutional measures refer to application of set aside systems, through EU subsidies, in regions threatened by the erosion, to legal regulations against over-pumping and excessive drilling and to protection of surface waters. Soil erosion measures Effective erosion control measures related to cultivation are those, which ensure constant and extensive vegetation cover of the agricultural land. Some of these measures are: Strip crop rotation along the contour lines. Annual crops should alternate with legumes Simultaneous cultivation of different crops on the same land unit. Use of winter crops Minimum ploughing Ploughing along the contour lines Avoiding continuously cultivated and or irrigated crops on sloping land Burning of residues on sloppy areas presenting a gradient greater than 6% should be avoided Replacement of annual crops with perennial ones combined with under storey vegetation Application of subsidised set-aside systems with priority to areas with steep slopes. All areas, presenting a slope greater that 39% should be ascribed to stock raising or turned into forestland Conservation of soil water The most important measure to reduce water losses and to increase water stored in the soil are: Saving of irrigation water. Irrigation should be spatially, temporally and quantitatively controlled so that water usage does not exceed maximum crop requirements. Applied ΣΕΛΙ Α xiv

water should also cover the needs for leaching of soluble salts. Irrigation water usage should be subjected to the principles of maximum effectiveness. These refer to the infiltration depth of irrigation water, the water quantity and the irrigation method. Evaporation reduction of the stored soil water. Cultivation related measures could reduce the water losses and increase stored soil water. Soil treatment. Experiments in Greek soils indicated that, compared to surface ploughing, non-ploughing is more effective in reducing evaporation losses and in retaining soil water. Soil surface coverage. Dry plant residues will not be burned or removed if this does not interfere seriously with the farming practices. Small stones or coarse gravel should not be removed from soil surface. Facing secondary salinization of irrigated soils These measures aim at preventing the enrichment of irrigated soils with water-soluble salts. These salts constitute a very serious desertification threat. The most important measures are: Regular control of the quality of the irrigation water Regular control of the water-soluble salts and soil alkalinity Ensuring the drainage and leaching requirements of irrigated soils MEASURES RELATED TO THE FOREST SECTOR The unfavourable natural and human environment renders forestlands in Greece particularly susceptible to degradation, and ultimately to desertification. Protection against illegal change in land uses Generally, land use changes in forests should be allowed only after a precise assessment of the environmental impacts taking into consideration the particular social needs. To this effect, the necessary legislation will be completed. Forest fire control The following measures will be taken for forest fire control: 1. Promoting public awareness 2. Measures to prevent forest fires and discourage prospective arsonists. These measures could comprise: ΣΕΛΙ Α xv

Clarification of the land ownership status in forests and woodlands according to the current cadastral plan Restoration of the pre-fire land use in all burned forest lands Development of an effective system for arresting and punishing the arsonists Application of special forest management practices and techniques minimising fires. Establishment of less flammable forest communities Forest thinning and maintenance of appropriate forest structure Clearing, pruning, controlled brushwood burning and removal of wood residues Measures for quick fire detection and control and for keeping damages low 3. Measures for restraining fire consequences, such as: Effective protection of burned land from grazing Effective implementation of the prohibitions Avoidance of soil disturbance and support of natural regeneration Sowing and planting of the appropriate forest trees, bushes or grasses at the vulnerable sites Protection from damaging grazing The first and most effective measure to be taken is the preparation of a Program for Use and Management of the grazing land in each region. MEASURES CONCERNING OVER-GRAZING A number of measures will be taken so that the adverse environmental effects of over-grazing are eliminated. The most important measures to be take are: 1. Legal measures Demarcation of the grazing forest land at Municipality level Abolition of the public use status that characterises the grazing lands. This status will become of controlled use. 2. Technical measures Preparation and application of special studies concerning management and rehabilitation actions for every Municipality or community. Development of alternative foodstuffs. 3. Political measures ΣΕΛΙ Α xvi

Enacting of a single common policy Modification of the existing subsidising status Financing for amelioration of grazing land 4. Educational measures Training of the scientists concerned Information and awareness of the livestock breeders MEASURES CONCERNING THE WATER RESOURCES SECTOR Because of the significant difference between water supply and demand, regional policies concerning water (per water district or group of water districts) should be established. The relevant legislation will be applied following points and priorities: Immediate planning of water resources development at all levels Completion and functioning of regional water management services Issuing regulations to protect water resources for each water basin Effective checking for any law infringement and infliction of the respective penalties Issue and implementation of all envisaged legislative regulations Measures for irrigation The measures to be taken are: Repairing the irrigation networks Renewal of the various components of the networks and use of new technologies Integrated management of irrigation water Water recycling and re-usage Measures for urban and industrial water use Adjustment of prices during summer and prolonged periods of drought Changes in hydraulic installations to decrease water consumption Reduction of the water leakage Incentives for constructing private tanks and rain-water reservoirs Restrictions on use of water-demanding plants in gardens and flower beds Public information on water saving needs and methods Measures for increasing available water Studies on water insufficiency in vulnerable regions Evaluation and improvement of management applied on the reservoirs ΣΕΛΙ Α xvii

Retention and storage of running and surface water Financing of projects dealing with water recycling and water re-usage Enrichment of underground water Ensuring the readily available ground water Transport of surface water to regions threatened by desertification. A welldocumented feasibility study is needed for the implementation of this measure. Water supply increasing management of forest lands. MEASURES CONCERNING THE SOCIO-ECONOMIC SECTOR These measures can be classified into two general categories: the corrective measures and the preventive ones. The first category applies on the irreversibly degraded areas while the second category applies on areas, under degradation process. For each category, the respective measures are proposed. These measures are classified in short-term measures and long-term ones according to the expected results and the easiness of their implementation. The proposed measures are general proposals at a national level. The measures to be applied are: Financial measures: subsidies, price support to traditional practices Technological measures: environmental friendly technologies, transfer of technology Developmental measures: supplementary activities, modification of local economies Demographic measures: encouragement of population s decentralisation, population s restrain from emigration Social measures: education, information, provision of social services Legislative measures: implementation of the respective E.U. regulations, coordination and completion of the legislation for soil, water and nature protection and management, as well as for prevention of land profiteering (speculation) Institutional measures: co-ordination of services and activities of the responsible agencies, establishment of a "Fund to Combat Desertification", and of agencies for monitoring and implementing policy against desertification Research: on socio-economic factors inducing desertification and on methods and techniques intercepting the phenomenon ΣΕΛΙ Α xviii

CONCLUSIONS Desertification poses one of the greatest environmental challenges today and constitutes a major barrier to meeting basic human needs in drylands. It has already reached the terminal stages and its evolution is faster during the last years. Thus, national governments and international organizations are taking measures, concerning prevention, as well as combating of desertification. However, it is our responsibility to protect our land and planet s resources from desertification. ΣΕΛΙ Α xix

1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Αντικείµενο της εργασίας Η παρούσα µεταπτυχιακή εργασία εκπονήθηκε µε στόχο να αναδείξει ένα εξαιρετικά σοβαρό και πολυδιάστατο περιβαλλοντικό πρόβληµα µε ποικίλες περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονοµικές συνέπειες, που απειλεί όχι µόνο τις αναπτυσσόµενες αλλά και τις αναπτυγµένες χώρες και επηρεάζει αρνητικά ένα συνεχώς αυξανόµενο ποσοστό του παγκόσµιου πληθυσµού. Το φαινόµενο της ερηµοποίησης και της υποβάθµισης του εδάφους, δεν είναι ευρέως γνωστό στους πολίτες, παρόλο που πλήττει αρκετές περιοχές του πλανήτη. Επιπλέον, το φαινόµενο συνδέεται άµεσα και έµµεσα µε αρκετά από τα περιβαλλοντικά προβλήµατα που απειλούν τον πλανήτη, όπως είναι η εξάντληση των υδατικών πόρων, η αποψίλωση των δασών, η υπερβόσκηση και η εγκατάλειψη της γεωργικής γης. Η ενασχόληση µε αυτό το φαινόµενο στην παρούσα εργασία συνιστά µια προσπάθεια ανάδειξης της σοβαρότητας του προαναφερθέντος περιβαλλοντικού προβλήµατος. Σκοπός, λοιπόν, της παρούσας εργασίας είναι η καταγραφή των αιτιών και διεργασιών που δηµιουργούν και εντείνουν το φαινόµενο της ερηµοποίησης, των συνεπειών στο περιβάλλον και τις ανθρώπινες κοινωνίες, εύρεση προτάσεων και λύσεων για την καταπολέµηση του φαινοµένου καθώς και καταγραφή σε επίπεδο χώρας του θεσµικού πλαισίου για την αντιµετώπιση του προβλήµατος. Ο ανωτέρω σκοπός θα πρέπει να επιτευχθεί αρχικά µε την παρουσίαση της υφιστάµενης κατάστασης στην Ελλάδα αλλά και σε διεθνές επίπεδο, ώστε να γίνει αντιληπτή η έκταση του προβλήµατος και στη συνέχεια θα γίνει προσπάθεια διασύνδεσης του µε άλλα περιβαλλοντικά προβλήµατα µε στόχο να γίνει κατανοητή η φύση του φαινοµένου. 1.2 ιάρθρωση της εργασίας Η εργασία περιλαµβάνει εκτός από την παρούσα εισαγωγή (Κεφάλαιο 1), έξι Κεφάλαια: Στο Κεφάλαιο 2 γίνεται εισαγωγή στο πρόβληµα της ερηµοποίησης µε σύντοµη περιγραφή των παραγόντων που την προκαλούν ΣΕΛΙ Α 1

Στο Κεφάλαιο 3 ακολουθεί η ιστορική εξέλιξη του φαινοµένου ώστε να γίνει αντιληπτή η υφισταµένη κατάσταση που έχει δηµιουργηθεί. Στο Κεφάλαιο 4 παρουσιάζονται οι διαστάσεις του προβλήµατος σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Επίσης επιχειρείται προσπάθεια σύνδεσης του φαινοµένου της ερηµοποίησης µε το πρόβληµα της εξάντλησης των υδατικών πόρων. Στο Κεφάλαιο 5 εστιάζεται το πρόβλήµα στην Ελλάδα και γίνεται αναλυτική περιγραφή των αιτίων και των παραγόντων που το δηµιουργούν και το εντείνουν. Στο Κεφάλαιο 6 εξετάζονται τρόποι άµβλυνσης του φαινοµένου της ερηµοποίησης και γίνεται αναφορά στο ήδη υπάρχον θεσµικό πλαίσιο που έχει εφαρµοστεί στην Ελλάδα για την καταπολέµηση του προβλήµατος. Στο Κεφάλαιο 7 συνοψίζονται τα κύρια συµπεράσµατα της παρούσας εργασίας. ΣΕΛΙ Α 2

2. ΟΡΙΣΜΟΣ Η ερηµοποίηση, όπως έχει οριστεί στην Παγκόσµια ιάσκεψη Κορυφής του Περιβάλλοντος (1992), είναι υποβάθµιση των γαιών στις ξηρές, ηµίξηρες και ύφυγρες περιοχές, η οποία προκύπτει ως αποτέλεσµα πολλών παραγόντων στους οποίους περιλαµβάνονται οι κλιµατικοί παράγοντες και οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Πιο αναλυτικά, η ερηµοποίηση είναι η διαδικασία σύµφωνα µε την οποία η γόνιµη γη υποβαθµίζεται και σταδιακά εξαφανίζεται, αφήνοντας κηλίδες απογυµνωµένων περιοχών που εξαπλώνονται, και πιθανά ενοποιούνται διαµορφώνοντας περιοχές µικρής παραγωγικότητας. Εικόνα 2.1: Υποβάθµιση και ερηµοποίηση της γης Πηγή: www.cawater-info.net/04/desertification.jpg Η ερηµοποίηση ως φυσική διεργασία είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων (φυσικοίπεριβαλλοντικοί, ανθρωπογενείς) που δρουν είτε µεµονωµένα είτε αλληλεπιδρούν µεταξύ τους. Οι κυριότερες διεργασίες ερηµοποίησης είναι η διάβρωση των εδαφών, η οποία αποτελεί τον µεγαλύτερο κίνδυνο υποβάθµισης των λοφωδών περιοχών και η εξάντληση των υδατικών αποθεµάτων. Επίσης άλλες σηµαντικές διεργασίες ερηµοποίησης είναι η αλάτωση και οξίνιση των εδαφών και των υπόγειων υδροφορέων που παρατηρείται ιδιαίτερα στις πεδινές παράκτιες περιοχές όπου συνοδεύεται µε υπερεκµετάλλευση και υποβάθµιση των υπογείων υδάτων. Παράδειγµα υποβάθµισης της γης λόγω αλάτωσης των παράκτιων εδαφών φαίνεται και στην εικόνα 2.2. ΣΕΛΙ Α 3

Εικόνα 2.2: Υποβάθµιση γης σε παράκτιες περιοχές Πηγή: http://salonicanews-environment.blogspot.com/2009/03/blog-post_6643.html Η ερηµοποίηση εκτός από τις σηµαντικότατες επιπτώσεις που έχει στο φυσικό περιβάλλον, επιδρά αρνητικά στην οικονοµία και κοινωνία µίας περιοχής, αφού υποβαθµίζοντας τους φυσικούς πόρους, µειώνει την παραγωγικότητα ενός τόπου και κατ επέκταση το αγροτικό εισόδηµα, προκαλώντας µετακινήσεις πληθυσµού σε άλλες περιοχές µε περισσότερες δυνατότητες απασχόλησης. Ανάλογα µε την ένταση δράσης των διεργασιών ερηµοποίησης, η υποβάθµιση µπορεί να είναι αντιστρεπτή, δηλαδή να υπάρχει δυνατότητα ανάκαµψης, εάν µια ή περισσότερες από τις διεργασίες ερηµοποίησης εξαλειφθούν, ή µη αντιστρεπτή εάν η υποβάθµιση είναι πολύ µεγάλη (µείωση βάθους εδάφους µεγαλύτερη από µια κρίσιµη τιµή). Η αφύπνιση της παγκόσµιας κοινωνίας πάνω σε σηµαντικά διεθνή περιβαλλοντικά προβλήµατα, όπως είναι η ερηµοποίηση έχει προκαλέσει τη µελέτη σε βάθος και την κατανόηση της δυναµικής του οικοσυστήµατος και των σύνθετων σχέσεων του µε τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Η προστασία των φυσικών πόρων µίας περιοχής όπως το έδαφος και το νερό από τη συνεχόµενη υποβάθµιση και εξάντληση τους απαιτεί την µελέτη και λεπτοµερή απογραφή όλων των παραγόντων που την προκαλούν και την λήψη των απαραιτήτων κατά περίπτωση τεχνικών και θεσµικών µέτρων για την ορθολογική διαχείριση και προστασία. ΣΕΛΙ Α 4

3. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ Η υποβάθµιση της γης έχει αποτελέσει αντικείµενο αναφοράς πολλών αρχαίων συγγραφέων. Η διάβρωση του εδάφους αναφέρθηκε για πρώτη φορά στην Ιλιάδα του Οµήρου. Ένα µεγάλο µέρος των λοφωδών περιοχών την εποχή εκείνη καλυπτόταν από δάση ενώ τα εδάφη ήταν πάρα πολύ γόνιµα µε σχετικά ικανοποιητικό βάθος και µικρή ευαισθησία στη διάβρωση. Η καλλιέργεια της γης και η δηµιουργία βοσκοτόπων µε παράλληλη καταστροφή των δασών εµφανίζεται περίπου στα µέσα της δεύτερης χιλιετίας (π.χ.). Η αποψίλωση των δασών επεκτάθηκε κατά τη διάρκεια της Ελληνιστικής περιόδου (4 ος αιώνας π.χ.) και συνδέθηκε µε την εντατικοποίηση της γεωργίας και την αύξηση των βοσκοτόπων προκειµένου να ικανοποιηθούν οι απαιτήσεις του συνεχώς αυξανόµενου πληθυσµού. Η υπερεκµετάλλευση της γης συνεχίστηκε για εκατοντάδες χρόνια µε αποτέλεσµα τη µείωση της παραγωγικότητας των εδαφών, γεγονός που αναφέρεται και από τον Πλάτωνα (4 ος αιώνας π.χ.) σε έναν από τους ιαλόγους του: «Αυτό που έχει αποµείνει, συγκρινόµενο µε εκείνο που υπήρχε στο παρελθόν, µοιάζει µε σκελετό άρρωστου κορµιού, αφού το χώµα, όσο ήταν εύφορο και µαλακό, παρασύρθηκε µακριά κι απέµεινε µόνο ο ρηχός φλοιός της γης. Εκείνη όµως την παλαιά εποχή ο τόπος µας, επειδή διατηρούσε την ακεραιότητα του, αντί για βουνά και τους σηµερινούς ξερότοπους είχε ψηλούς χωµάτινους λόφους, και αυτές οι πεδιάδες που σήµερα ονοµάζονται φελέες ήταν γεµάτες εύφορο χώµα και τα βουνά είχαν πολλά δάση, από τα οποία ακόµα και σήµερα φαίνονται σηµάδια. Πλουτίζονταν επίσης κάθε χρόνο µε το νερό που έπεφτε από το ία, το οποίο δεν χανόταν όπως σήµερα που κυλάει πάνω στην αποψιλωµένη γη και καταλήγει στην θάλασσα, αλλά έχοντας πολλά χώµατα το συγκρατούσε η ίδια, αποθηκεύοντας το κάτω από τη λάσπη που σκέπαζε τη γη, επειδή το άφηνε να τρέχει από τα υψώµατα στις λεκάνες που βρίσκονταν πιο χαµηλά.» Την εποχή της Μακεδονικής Ηγεµονίας (4 ος αιώνας π.χ.), η γη υποβαθµίστηκε σηµαντικά. Παράλληλα έγιναν προσπάθειες επέκτασης της γεωργικής γης µε την αποξήρανση των βαλτωδών περιοχών. Την εποχή αυτή αποξηράνθηκε και τµήµα της λίµνης της Κωπαΐδας στη Βοιωτία. Τη Ρωµαϊκή περίοδο (2 ος αιώνας π.χ.), οι διεργασίες της διάβρωσης του εδάφους συνεχίστηκαν µε ακόµη µεγαλύτερους ρυθµούς (Grove, 1996). Η υποβάθµιση εδάφους αναφέρεται ως όρος στον κώδικα του αυτοκράτορα Θεοδοσίου (εδάφιο 438) µε πολυάριθµες αναφορές στο «deserti agri» ή τις περιοχές που ΣΕΛΙ Α 5

εγκαταλείπονται λόγω χαµηλής παραγωγικότητας τους ή συνέπεια των στρατιωτικών εκστρατειών. Οι µετακινήσεις του πληθυσµού επηρέασαν επίσης την εκµετάλλευση της γης και την προστασία της. Κατά τη διάρκεια της Ρωµαϊκής περιόδου σηµειώθηκε σηµαντική αύξηση πληθυσµού µε άµεση συνέπεια την αύξηση των απαιτήσεων σίτισης. Κατά τη διάρκεια της Οθωµανικής περιόδου (1457-1913), πολλοί Έλληνες µετακινήθηκαν προς τις λοφώδεις και ορεινές περιοχές για να αποφύγουν την υποδούλωση και άρχισαν να καλλιεργούν την γη των περιοχών αυτών. Την περίοδο αυτή προκειµένου να προστατευθεί το έδαφος από τη διάβρωση κατασκευάστηκαν πολλοί αναβαθµοί. Ωστόσο, η µετακίνηση αυτή του πληθυσµού επέφερε και αρνητικά αποτελέσµατα από την εκτεταµένη αποψίλωση των δασών, την καλλιέργεια και υπερβόσκηση της γης. Ενώ η παραγωγικότητα των εδαφών αυτών µειωνόταν συνεχώς, νέες περιοχές αποψιλώνονταν προκειµένου να καλλιεργηθούν. Ο κύκλος αυτός της αποψίλωσης, της υπερεκµετάλλευσης της γης, της υποβάθµισης και της εγκατάλειψης της συνεχίστηκε για περίπου τέσσερις αιώνες σε ολόκληρη τη Χώρα. Αποτέλεσµα των δράσεων αυτών ήταν µεγάλες εκτάσεις να υποβαθµιστούν και να ερηµοποιηθούν εξαιτίας της διάβρωσης του εδάφους µε το µητρικό πέτρωµα να αποκαλυφθεί στην επιφάνεια. Η καταστροφή της φυσικής βλάστησης στις λοφώδεις περιοχές ήταν αποτέλεσµα όχι µόνο εξαιτίας της αποψίλωσης των δασών αλλά και των επαναλαµβανόµενων πυρκαγιών που είχαν ως κύριο στόχο την καταστροφή της ξυλώδους πολυετούς βλάστησης. Από τα µέσα του 20 ου αιώνα, η εκµηχάνιση της γεωργίας συνετέλεσε σηµαντικά στην υποβάθµιση και ερηµοποίηση της γης. Οι ευνοϊκές εδαφικές και κλιµατικές συνθήκες και η διαθεσιµότητα των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων οδήγησε σε εντατική καλλιέργεια των πεδινών περιοχών. Η συνεχής υπερεκµετάλλευση της γης, η υποβάθµιση, η αποψίλωση και η εγκατάλειψη της συνεχίζεται µέχρι σήµερα, µε αποτέλεσµα µεγάλο ποσοστό του ελλαδικού χώρου να αντιµετωπίζει υψηλό κίνδυνο ερηµοποίησης (Κοσµάς, 2006). ΣΕΛΙ Α 6

4. ΕΚΤΑΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ Η ερηµοποίηση θεωρείται σήµερα ως µια σηµαντική απειλή υποβάθµισης της γης και αποτελεί ένα παγκόσµιο πρόβληµα. Σύµφωνα µε µελέτη (Dregne et al., 1991) που διενεργήθηκε από το ιεθνές Κέντρο Μελετών των Ξηρών-Ηµίξηρων Περιοχών στο Τέξας προέκυψε ότι το 70% περίπου των ξηρών περιοχών της γης εµφανίζουν χαρακτηριστικά ερηµοποίησης. Σύµφωνα µε δεδοµένα που παρουσιάστηκαν στη Συνδιάσκεψη του Ρίο για το περιβάλλον το 1992 περισσότερο από το 1/3 των εδαφών έχει επηρεαστεί από την ερηµοποίηση µε τη γεωργική γη να υπόκειται στο µεγαλύτερο κίνδυνο. Σύµφωνα µε εκτιµήσεις του Ινστιτούτου Παγκόσµιας Παρακολούθησης (Worldwatch Institute), οι ετήσιες απώλειες του εδάφους κάθε χρόνο από όλη την υφήλιο υπολογίζονται σε 24 δισεκατοµµύρια τόνους. Υπολογίζεται ότι το 33% της χερσαίας επιφάνειας της γης (περίπου 42 εκατ. τετ. χλµ.) απειλείται, σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό, από ερηµοποίηση (Eswaran et al. 2001 - http://soils.usda.gov/use/worldsoils/papers/land-degradation-overview.html) (Εικόνα 4.1). Γίνεται εύκολα αντιληπτό, λοιπόν, ότι η ερηµοποίηση αποτελεί σήµερα ένα από τα κυριότερα περιβαλλοντικά θέµατα σε παγκόσµιο, εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Εικόνα 4.1: Τρωτότητα εδαφών λόγω ερηµοποίησης Πηγή: USDA-NRCS (http://soils.usda.gov/use/worldsoils/mapindex/desert.html) ΣΕΛΙ Α 7

Σηµαντικές πληροφορίες µας δίνει η έκθεση World Atlas of Desertification της UNEP(United Nations Environment Program) σύµφωνα µε την οποία: Το 1/6 του παγκόσµιου πληθυσµού απειλείται από τις συνέπειες της ερηµοποίησης. Το 1977 η υποβάθµιση του εδάφους δεν επέτρεπε σε 57 εκατοµµύρια ανθρώπους να παράγουν αρκετή τροφή για να συντηρηθούν. Το 1984 ο αριθµός τους αυξήθηκε σε 135 εκατοµµύρια. Το διάστηµα 2000-2005 ο πληθυσµός αυτός ξεπέρασε το 1 δισεκατοµµύριο, γεγονός που θα οδηγήσει σε υπεραύξηση των οικονοµικών µεταναστεύσεων. Πιο αναλυτικά, µεγάλες εκτάσεις της Ασίας υπόκεινται σε µεγάλο κίνδυνο ερηµοποίησης. Το 71% των γεωργικών εδαφών είναι σηµαντικά υποβαθµισµένα και έχουν ερηµοποιηθεί ή βρίσκονται σε µεγάλο κίνδυνο ερηµοποίησης. Σε µια συνολική έκταση γης 4,3 δισεκατοµµυρίων εκταρίων, η Ασία έχει περίπου 1,7 δισεκατοµµύρια εκτάρια µε ξηρές, ύφυγρες, ηµίξηρες και άνυδρες συνθήκες (UNCCD, 1992) οι οποίες εκτείνονται από τις ακτές της Μεσογείου έως και τις ακτές του Ειρηνικού. Πολλές χώρες της Ασίας εφαρµόζουν Εθνικά Σχέδια ράσης µε την Κίνα να πρωτοπορεί. Περίπου το 27% της συνολικής έκτασης της Κίνας έχει επηρεαστεί από την ερηµοποίηση. Οι οικονοµικές συνέπειες από την ερηµοποίηση στην Κίνα υπολογίζονται σε 6,5 δισεκατοµµύρια US$ το χρόνο (UNCCD, 1992). Σηµαντικό το πρόβληµα της ερηµοποίησης και στην Αφρική. Υπολογίζεται ότι το 73% των γεωργικών εδαφών έχει σοβαρά υποβαθµιστεί. Τα 2/3 της ηπείρου είναι έρηµος και ξηρές περιοχές (UNCCD, 1992). Το πρόβληµα της ερηµοποίησης γίνεται εντονότερο από το γεγονός ότι πολλές χώρες της Αφρικής είναι αποµονωµένες από τη διεθνή κοινότητα, µε υψηλό επίπεδο φτώχειας και µεγάλη εξάρτηση από τους φυσικούς πόρους. Η ερηµοποίηση στην Αφρική, λοιπόν, πέρα των φυσικών παραγόντων (κλίµα, έδαφος),συνδέεται άµεσα και µε τη φτώχεια, την µετανάστευση, και την αναζήτηση της τροφής (ανθρωπογενείς παράγοντες). Η Λατινική Αµερική έχει περίπου υποβαθµισµένα το 75% των γεωργικών εκτάσεων. Αν και η περιοχή αυτή είναι γνωστή για τα τροπικά της δάση, το ¼ της συνολικής έκτασης είναι ξηρές περιοχές (UNCCD, 1992). Οι έρηµοι της Λατινικής Αµερικής κατά µήκος των ΣΕΛΙ Α 8

ακτών του Ειρηνικού εκτείνονται από το βόρειο Ισηµερινό έως τη βόρεια Χιλή. Επιπλέον, µεγάλες εκτάσεις στο Περού, Βολιβία, Χιλή και Αργεντινή έχουν ερηµοποιηθεί. Στη βόρεια Βραζιλία υπάρχουν επίσης ηµίξηρες περιοχές µε φυτικά είδη σαβάνας. Όλο σχεδόν το Μεξικό είναι ξηρό και ηµίξηρο, ιδίως στα βόρεια. Επιπλέον τα κράτη της Καραϊβικής περιέχουν ξηρές περιοχές. Η περιοχή της Μεσογείου έχει υποστεί σηµαντική υποβάθµιση των φυσικών πόρων (Grove, 1996; Thornes, 1996). Η εκτεταµένη αποψίλωση των δασών από την αρχαιότητα και η εντατική καλλιέργεια των επικλινών περιοχών οδήγησαν στη διάβρωση και υποβάθµιση αυτών (Kosmas, 1993). Οι διεργασίες της διάβρωσης συντελούν σηµαντικά στη µεταβολή των εδαφικών ιδιοτήτων και συνεπώς στην παραγωγικότητα των εδαφών σε πολλές καλλιεργούµενες περιοχές µε αποτέλεσµα την υποβάθµιση τους. Το φαινόµενο της ερηµοποίησης είναι ένας συνδυασµός φυσικών παραγόντων όπως ξηρασίες, πληµµύρες, δασικές πυρκαγιές και ανθρωπίνων δράσεων όπως εντατική εκµετάλλευση των φυσικών πόρων, υπερβόσκηση κλπ. Η συνεχώς αυξανόµενη βιοµηχανική δραστηριότητα, η εξάπλωση του τουρισµού, η εντατικοποίηση της γεωργίας έχουν συµβάλλει σηµαντικά στην υποβάθµιση των εδαφών και την ερηµοποίηση της γης στην Μεσογειακή Ευρώπη. Ειδικότερα περιοχές που απειλούνται περισσότερο από την ερηµοποίηση στη Νότια Ευρώπη είναι οι Νοτιοανατολικές περιοχές της Ελλάδος, η Νότια Ιταλία, η Σικελία, η Κορσική, και το Νοτιοανατολικό µέρος της Ιβηρικής Χερσονήσου (UNEP, 1992, Imeson and Emmer, 1992). Ο Ελλαδικός χώρος εµφανίζεται έντονα υποβαθµισµένος µε πολλές περιοχές να αντιµετωπίζουν υψηλό κίνδυνο ερηµοποίησης. Οι περιοχές υψηλού κινδύνου ερηµοποίησης είναι µεγάλο µέρος της Στερεάς Ελλάδος, το µεγαλύτερο µέρος της Πελοποννήσου, η ορεινή ζώνη των Ιόνιων νησιών, τα νησιά του Αιγαίου, η Εύβοια, η ανατολική Κρήτη, τµήµατα της Θεσσαλίας, Μακεδονίας και Θράκης. Όπως προκύπτει από πρόσφατες µελέτες, το 35% του Ελλαδικού χώρου χαρακτηρίζεται υψηλού κινδύνου, ενώ το 49% µετρίου κινδύνου ερηµοποίησης (Ελληνική Επιτροπή για την Καταπολέµηση της Ερηµοποίησης, 2001). Το υπόλοιπο 16% του Ελλαδικού χώρου θεωρείται χαµηλού κίνδυνου ερηµοποίησης. Το φαινόµενο της ερηµοποίησης είναι άµεσα συνδεδεµένο µε το πρόβληµα της έλλειψης του διαθέσιµου ύδατος παγκοσµίως. Για να δοθεί µία διάσταση του προβλήµατος τονίζεται ότι περίπου το 97% από όλο το νερό της Γης είναι αλµυρό (saline) και µόνο 3% είναι γλυκό (fresh water), µε ένα συνολικό όγκο 35 δισεκατοµµυρίων km 3. Λιγότερο από 100.000 km 3 περίπου 0.3% των συνολικών αποθεµάτων σε γλυκό νερό - ευρίσκεται στα ΣΕΛΙ Α 9

ποτάµια και τις λίµνες και αποτελεί την κύρια πηγή εφοδιασµού. Το νερό βέβαια στην φύση ανακυκλώνεται και ο υδρολογικός κύκλος περιγράφει αυτή την ανακύκλωση (βλ. Εικόνα 4.2). Σε ετήσια βάση περίπου 45.000 km 3 νερού κατ έτος επιστρέφουν στον παγκόσµιο ωκεανό σαν απορροή των ποταµών και των υπόγειων σχηµατισµών. Αλλά αυτοί οι υδατικοί πόροι δεν κατανέµονται εξίσου σε όλη την γήινη επιφάνεια. Τα ατµοσφαιρικά κατακρηµνίσµατα και η απορροή διαφέρουν σηµαντικότατα στην κατανοµή τους τόσο στον χώρο όσο και στον χρόνο. Για παράδειγµα, 20% της µέσης ετήσιας παγκόσµιας απορροής παρατηρείται στην λεκάνη του Αµαζονίου, 7% στην Ευρώπη και 1% στην Αυστραλία. (Karavitis and Kerkides, 2001). Εικόνα 4.2: Υδρολογικός Κύκλος Πηγή: (USGS, 2005) Στον Μεσογειακό χώρο και ιδιαίτερα στα νησιά, το νερό χρησιµοποιείται µε µη αειφόρο τρόπο. Το µεσογειακό νησιωτικό περιβάλλον συνολικά είναι οικολογικά εύθραυστο και δοκιµάζεται επικίνδυνα από τις επικρατούσες κοινωνικές και οικονοµικές τάσεις. Με αυτή την έννοια το µέλλον του Μεσογειακού χώρου είναι δυνατό να απειληθεί από την αυξανόµενη πίεση στις παράκτιες περιοχές, που προέρχεται από τη συνεχή άµβλυνση των διαφορών µεταξύ τουριστικών και αγροτικών περιοχών, από σηµαντικότατες ΣΕΛΙ Α 10

αλληλεξαρτήσεις υδατικών πόρων, από υψηλή ευαισθησία στη ρύπανση, και από την εύκολα ανατρεπόµενη ισορροπία µεταξύ νερού και εδάφους. Τα εδάφη είναι εξαιρετικά τρωτά στην διάβρωση και τα προκύπτοντα προβλήµατα σε συνδυασµό µε την ανάπτυξη των υδατικών πόρων (απόθεση ιζηµάτων στους ταµιευτήρες, σταθερότητα των όχθεων των ποταµών κ.λ.π.). Η πλειονότητα του πληθυσµού είναι συγκεντρωµένη στις παράκτιες ζώνες και ο αυξανόµενος τουρισµός προκαλεί έντονη εποχιακή ζήτηση σε νερό. Ως εκ τούτων, η ανισοκατανοµή της ζήτησης του νερού τόσο στο χώρο όσο και στο χρόνο αυξάνει ιδιαίτερα το κόστος κάλυψης των αναγκών. Τα προβλήµατα διαχείρισης λυµάτων πολλαπλασιάζονται µε την αύξηση του αστικού πληθυσµού κατά τη θερινή περίοδο και υποβαθµίζουν την ποιότητα των ακτών. Όλοι οι σχετικοί παράγοντες επιβάλλουν την εφαρµογή προληπτικού σχεδιασµού και διαχείρισης και όχι την αναµονή εµφάνισης πλέον έντονων φαινοµένων ρύπανσης, διάβρωσης και έλλειψης νερού (Karavitis and Kerkides, 2001). Η τεχνολογική ανάπτυξη που βασίσθηκε, σε ένα µεγάλο βαθµό, στους φθηνούς και άφθονους φυσικούς πόρους, την ταχεία πληθυσµιακή αύξηση και την έλλειψη φροντίδας για την διατήρηση των ισορροπιών του περιβάλλοντος, µπορεί να θεωρηθεί ότι είχε σαν αποτέλεσµα δύο αλληλοσυγκρουόµενες διαδικασίες. Από την µία πλευρά, η πρόοδος της τεχνολογίας, η δηµογραφική έκρηξη και η αστικοποίηση, επέφεραν σηµαντική αύξηση της κατανάλωσης σε νερό, υψηλής ταυτόχρονα ποιότητας. Από την άλλη πλευρά, η ολοένα αυξανόµενη και ανεξέλεγκτη υποβάθµιση και µόλυνση των επιφανειακών και υπογείων υδάτων, οδήγησε σε ξαφνικά ελλείµµατα ποιοτικά αποδεκτού νερού. Εµφανίζεται δηλαδή, η κρίση των υδατικών πόρων. Βέβαια, εάν συνεχισθεί η ίδια εξέλιξη αυτών των δύο διαδικασιών, η κρίση του νερού θα συνεχίσει να επιτείνεται. Εξ αιτίας των διαδικασιών αυτών οι ανθρώπινες κοινωνίες έχασαν ξαφνικά και σχεδόν χωρίς την θέληση τους, την παραδοσιακή θέση τους, µε το άφθονο για τις περισσότερες περιοχές νερό, και τις χωρίς περιορισµούς και σχετικά φθηνές λύσεις στις υδατικές ανάγκες τους. Πλέον, αντιµετωπίζουν συστήµατα υδατικών πόρων που απαιτούν σηµαντικές, σύνθετες και συχνά ακριβές λύσεις. Τα επιφανειακά νερά που περιέχονται στα ποτάµια, στις λίµνες και στην ακόρεστη σε νερό ανώτερη εδαφική ζώνη, αποτελούν περίπου ένα ποσοστό 2%, τα υπόγεια νερά αποτελούν το 23% και τα νερά µε τη µορφή των πολικών πάγων το 75% του συνόλου των γλυκών νερών σε παγκόσµια κλίµακα (Kosmas, 1993). Το µικρό αυτό ποσοστό του επιφανειακού γλυκού νερού (2%) έπαιξε σηµαντικό ρόλο στην εξέλιξη και στην ιστορία του ανθρώπου, αφού οι πρώτοι πολιτισµοί αναπτύχθηκαν στις όχθες ποταµών και λιµνών (Νείλος, Τίγρης, Ευφράτης, Ινδός κλπ.) και οι περισσότερες των σηµερινών πόλεων ΣΕΛΙ Α 11

ευρίσκονται πλησίον ενός σηµαντικού υδατίνου σώµατος. Η ανάγκη χρησιµοποίησης του νερού (αρχικά για ύδρευση, άρδευση και ποτάµια ναυσιπλοΐα) συνέτεινε στην προτίµηση αυτή. Αργότερα το νερό χρησιµοποιήθηκε και για ευρύτερους αστικούς σκοπούς, στη βιοµηχανία ως πηγή ενέργειας και για ψυχαγωγία αναψυχή. Από πολύ παλιά ο άνθρωπος αντιλήφθηκε ότι έπρεπε να διαχειριστεί κατάλληλα το νερό, ώστε να εξασφαλίσει την επιβίωσή του. Ακραία καιρικά φαινόµενα όπως οι πληµµύρες αλλά και οι ξηρασίες επιδρούν καταστροφικά και επιφέρουν δεινά όχι µόνο στον άνθρωπο και το σύνολο των κοινωνικών και οικονοµικών δραστηριοτήτων αλλά, και σε ολόκληρο το βιοτικό και αβιοτικό περιβάλλον γενικότερα. Αναρίθµητες προσπάθειες έχουν γίνει για να τιθασευτούν ή να ελεγχθούν ή ακόµα και να προβλεφθούν τα ανεπιθύµητα επακόλουθα αυτών των φαινοµένων. Χαρακτηριστικό πρώιµο παράδειγµα υπήρξε ο έλεγχος και η διαχείριση των νερών του Νείλου πριν από 5000 χρόνια όπου κατασκευάστηκαν τεράστια έργα διευθέτησης και διανοµής των νερών για τις ανάγκες άρδευσης, όπως επίσης και µελέτη των ετήσιων διακυµάνσεων της στάθµης του ποταµού για πρόγνωση της ποσότητας του νερού άρα και της γεωργικής παραγωγής. Με βάση τα παραπάνω γίνεται αντιληπτή η έκταση του φαινοµένου της ερηµοποίησης καθώς και της έλλειψης διαθέσιµου ύδατος. Στα επόµενα κεφάλαια εξετάζονται οι παράγοντες και οι διεργασίες που επηρεάζουν την ερηµοποίηση της γης κυρίως στην Ελλάδα, ώστε να γίνει κατανοητό το υπό εξέταση φαινόµενο µε απώτερο στόχο τη λήψη µέτρων για την καταπολέµησή του. ΣΕΛΙ Α 12