ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΖΑΝΑΣ

ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΖΑΝΑΣ

Το ισοζύγιο πληρωμών Το ισοζύγιο πληρωμών (Balance of Payments) μιας χώρας καταγράφει όλες τις διεθνείς συναλλαγές των κατοίκων της χώρας αυτής με τους κατοίκους του υπόλοιπου κόσμου κατά τη διάρκεια μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου. Οι συναλλαγές αυτές αφορούν αγοροπωλησίες τόσο αγαθών και υπηρεσιών όσο και περιουσιακών στοιχείων. Οι συναλλαγές αυτές, μιας οικονομίας με τον υπόλοιπο κόσμο (δηλ. οι εξωτερικές συναλλαγές που καταγράφονται στο ισοζύγιο πληρωμών), δε συνδέονται κατ ανάγκη με μεταβιβάσεις χρήματος, δηλ. με πληρωμές. Κατά συνέπεια θα ήταν ορθότερο να αποκαλείται ισοζύγιο εξωτερικών συναλλαγών. Επικράτησε όμως να αποκαλείται ισοζύγιο πληρωμών. 2

Η λογιστική του ισοζυγίου πληρωμών Εγγραφές που αντανακλούν εισπράξεις της χώρας από τον υπόλοιπο κόσμο καταχωρίζονται ως πιστώσεις και καταγράφονται με θετικό πρόσημο. Εγγραφές που αποτυπώνουν πληρωμές της χώρας προς τον υπόλοιπο κόσμο καταχωρίζονται ως χρεώσεις και καταγράφονται με αρνητικό πρόσημο. Παράδειγμα: Έλληνας εξαγωγέας μήλων στη Γερμανία εισπράττει 1.000 τα οποία καταθέτει στο λογαριασμό του σε γερμανική τράπεζα. Ο λογαριασμός εξαγωγές αγαθών πιστώνεται καθώς η πώληση των μήλων οδηγεί σε είσπραξη. Η αγορά ξένου περιουσιακού στοιχείου (κατάθεση) καταγράφεται ως χρέωση καθώς αποτελεί πληρωμή. Το ισοζύγιο πληρωμών λογιστικά είναι πάντοτε ισοσκελισμένο. 3

Οι λογαριασμοί του ισοζυγίου πληρωμών Το ισοζύγιο πληρωμών χωρίζεται σε τρεις βασικούς επιμέρους λογαριασμούς ή ισοζύγια: 1. Το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (Current Account Balance). 2. Το ισοζύγιο κεφαλαιακών συναλλαγών (Capital Account Balance). 3. Το ισοζύγιο χρηματοοικονομικών συναλλαγών (Financial Account Balance). Το γεγονός ότι το ισοζύγιο πληρωμών από λογιστικής άποψης είναι ισοσκελισμένο συνεπάγεται ότι το άθροισμα των ισοζυγίων των τριών αυτών λογαριασμών είναι πάντα ίσο με το μηδέν. 4

Το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών Καταγράφονται όλες οι συναλλαγές που αφορούν αγαθά, υπηρεσίες, εισοδήματα, είτε από εργασία είτε από επενδύσεις, καθώς και μονομερείς τρέχουσες μεταβιβάσεις. Απαρτίζεται από τους λογαριασμούς: 1. Το εμπορικό ισοζύγιο: διεθνείς συναλλαγές σε αγαθά 2. Το ισοζύγιο Υπηρεσιών: εισπράξεις και οι πληρωμές για ανταλλαγή υπηρεσιών όπως ταξιδιωτικές, μεταφορικές, ασφαλιστικές κλπ. 3. Το ισοζύγιο εισοδημάτων: εισπράξεις και πληρωμές μισθών, εισπράξεις και πληρωμές από τόκους, μερίσματα και κέρδη από επενδύσεις, εμβάσματα ναυτιλομένων. 4. Το ισοζύγιο τρεχουσών μεταβιβάσεων: μονομερείς συναλλαγές χωρίς αντάλλαγμα σε οικονομικούς πόρους (δεν περιλαμβάνονται οι μεταβιβάσεις κεφαλαίου). 5

Το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών Από τον Ιούλιο του 2015 η Τράπεζα της Ελλάδος έχει αλλάξει τη μεθοδολογία. Συγκεκριμένα, οι δύο τελευταίοι λογαριασμοί έχουν αντικατασταθεί από: 3. Ισοζύγιο Πρωτογενών Εισοδημάτων: καταγράφονται οι συναλλαγές που αφορούν σε εισοδήματα από εργασία, από άμεσες επενδύσεις, από επενδύσεις χαρτοφυλακίου και από λοιπές επενδύσεις (δάνεια και καταθέσεις). Περιλαμβάνονται οι χρηματικές ροές της Γενικής κυβέρνησης με το εξωτερικό (κυρίως Ε.Ε) οι οποίες αφορούν σε φόρους και επιδοτήσεις επί των προϊόντων ή της παραγωγής (μέρος των πρώην τρεχουσών μεταβιβάσεων). 6

Το ισοζύγιο πληρωμών 4. Ισοζύγιο δευτερογενών εισοδημάτων: απεικονίζει τις τρέχουσες μεταβιβάσεις. Ως τρέχουσες μεταβιβάσεις χαρακτηρίζονται οι μονομερείς εισπράξεις και πληρωμές μεταξύ κατοίκων και μη κατοίκων που δεν συνδέονται με επενδύσεις παγίου κεφαλαίου. Περιλαμβάνει κυρίως ένα μέρος των μεταβιβάσεων (εισπράξεων) από τον κοινοτικό προϋπολογισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Γενική Κυβέρνηση (όπως, απολήψεις από το Τμήμα Εγγυήσεων του Ευρωπαϊκού Γεωργικού Ταμείου Προσανατολισμού και Εγγυήσεων ΕΓΤΠΕ και το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο), τη συνεισφορά (πληρωμές) της Ελλάδος στον κοινοτικό προϋπολογισμό και τα μεταναστευτικά εμβάσματα. 7

Το ισοζύγιο κεφαλαιακών συναλλαγών (ή κεφαλαιακών μεταβιβάσεων) Μεταβιβάσεις κεφαλαίου χαρακτηρίζονται οι μονομερείς εισπράξεις και πληρωμές μεταξύ κατοίκων και μη κατοίκων που συνδέονται με επενδύσεις παγίου κεφαλαίου. Περιλαμβάνουν κυρίως ένα μέρος των μεταβιβάσεων (εισπράξεων) από τον κοινοτικό προϋπολογισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Γενική Κυβέρνηση: απολήψεις από τα διαρθρωτικά ταμεία πλην του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου και από το Ταμείο Συνοχής βάσει των ΚΠΣ 8

Το ισοζύγιο χρηματοοικονομικών συναλλαγών Καταγράφονται οι συναλλαγές σε περιουσιακά στοιχεία και συνήθως συνδέονται με μεταβολές, τόσο σε καταθέσεις, μετοχές, ομόλογα, όσο και με αυτές που προκύπτουν από αγοροπωλησίες πραγματικών στοιχείων όπως εργοστασίων, γης και κατοικιών. Οι εισροές κεφαλαίων, που αντανακλούν την αγορά εγχώριων περιουσιακών στοιχείων από κατοίκους του εξωτερικού, καταγράφονται ως πιστώσεις (θετικό πρόσημο) και αντανακλούν την αύξηση των υποχρεώσεων της χώρας έναντι του εξωτερικού και σε πολλές περιπτώσεις συμβάλουν στην διόγκωση του εξωτερικού χρέος. Από την άλλη πλευρά οι εκροές κεφαλαίων συνεπάγονται αύξηση των απαιτήσεων της χώρας. 9

Το ισοζύγιο χρηματοοικονομικών συναλλαγών Απαρτίζεται από τις εξής τέσσερις κατηγορίες συναλλαγών: 1. Άμεσες επενδύσεις: συναλλαγές για την απόκτηση φυσικού κεφαλαίου, όπως παραγωγικών εγκαταστάσεων, μηχανών, κτιρίων και γης 2. Επενδύσεις Χαρτοφυλακίου: διεθνείς αγοροπωλησίες σε ομόλογα, μετοχές, έντοκα γραμμάτια, παράγωγα και σε άλλους τίτλους. 3. Λοιπές επενδύσεις: Διεθνείς συναλλαγές που καταγράφουν μεταβολές σε καταθέσεις, τραπεζικά δάνεια και συμφωνίες επαναγοράς τίτλων (repos). 4. Μεταβολές στα συναλλαγματικά διαθέσιμα: συναλλαγές νομισμάτων από τις κεντρικές τράπεζες. 10

Το ισοζύγιο χρηματοοικονομικών συναλλαγών Σχετικά με τις διεθνείς οικονομικές συναλλαγές: πληρωμή από μη κάτοικο προς κάτοικο (πίστωση,+), πληρωμή από κάτοικο προς μη κάτοικο (χρέωση,-). Στις χρηματοοικονομικές συναλλαγές όμως: Οι εκροές κεφαλαίων, όπως π.χ. η αγορά από κατοίκους ξένων ιδιωτικών ή κρατικών αξιογράφων καταχωρούνται ως χρέωση (-, αύξηση των απαιτήσεων ή μείωση των υποχρεώσεων για τους κατοίκους, δηλ. βελτίωση). Οι εισροές κεφαλαίων, όπως π.χ. η αγορά από μη κατοίκους εγχώριων ιδιωτικών ή κρατικών αξιογράφων καταχωρούνται ως πίστωση (+, μείωση των απαιτήσεων ή αύξηση των υποχρεώσεων για τους κατοίκους, δηλ. χειροτέρευση). 11

Ισοσκελισμένο ισοζύγιο πληρωμών Αν CA το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, KA το ισοζύγιο κεφαλαιακών συναλλαγών και FA το ισοζύγιο χρηματοοικονομικών συναλλαγών θα πρέπει: CA + KA + FA =0 Στην πράξη, όμως, το άθροισμα των τριών ισοζυγίων δεν είναι ίσο με το μηδέν, λόγω κυρίως προβλημάτων καταγραφής και χρονικών υστερήσεων. Η διαφορά καταχωρείται σ ένα ξεχωριστό λογαριασμό ο οποίος ονομάζεται τακτοποιητέα στοιχεία ή καθαρά σφάλματα και παραλείψεις (errors and omissions, ΕΟ). Επομένως θα πρέπει: CA + KA + FA + EO = 0 12

Το πρόβλημα της ισορροπίας του ισοζυγίου πληρωμών Λογιστικά, το ισοζύγιο πληρωμών είναι ισοσκελισμένο. Τα επιμέρους ισοζύγια είναι δυνατό να παρουσιάζουν σημαντικές ανισορροπίες, πλεονάσματα ή ελλείμματα, τα οποία οφείλονται σε: i. Βραχυχρόνιους τυχαίους παράγοντες (π.χ. φυσικές καταστροφές) ή κυκλικούς παράγοντες (κυκλικές διακυμάνσεις της οικονομικής δραστηριότητας στο εσωτερικό ή και στο εξωτερικό) ii. είτε σε μακροχρόνιους ή διαρθρωτικούς παράγοντες (π.χ. μεταβολές στα καταναλωτικά πρότυπα ή τεχνολογικές μεταβολές ή διαρθρωτικές αδυναμίες της συγκεκριμένης οικονομίας και μείωση της ανταγωνιστικότητάς της) οπότε τίθεται το πρόβλημα της ισορροπίας του ισοζυγίου πληρωμών. 13

Η έννοια του ελλείμματος ή πλεονάσματος στο ισοζύγιο πληρωμών Η έννοια της ανισορροπίας στο ισοζύγιο πληρωμών (ύπαρξη ελλείμματος ή πλεονάσματος) εξηγείται πρωτίστως με οικονομικούς όρους. 1. Ανισορροπία στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Το πρόβλημα της ισορροπίας του ισοζυγίου πληρωμών αφορά κυρίως το εμπορικό ισοζύγιο και το ισοζύγιο υπηρεσιών (δεδομένης της σύνδεσής τους με το ΑΕΠ, γεγονός που έχει μεγάλη σημασία στη διαμόρφωση της οικονομικής πολιτικής). Ένα έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών το οποίο καλύπτεται από το ισοζύγιο κεφαλαιακών μεταβιβάσεων δεν αποτελεί σημαντικό πρόβλημα (όσο τουλάχιστον αυτή η κατάσταση δεν είναι μακροχρόνια). 14

Η έννοια του ελλείμματος ή πλεονάσματος στο ισοζύγιο πληρωμών Το συνολικό ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και κεφαλαιακών μεταβιβάσεων (CA + KA) αντιστοιχεί στις ανάγκες της εγχώριας οικονομίας για χρηματοδότηση από το εξωτερικό. Αντανακλά: Τον καθαρό δανεισμό της οικονομίας προς τον υπόλοιπο κόσμο (πλεόνασμα), δηλ. CA + KA > 0 ή τον καθαρό δανεισμό της από τον υπόλοιπο κόσμο (έλλειμμα), δηλ. CA + KA < 0. Αν CA+KA<0 τότε θα πρέπει FA > 0 (αυξάνονται οι υποχρεώσεις και μειώνονται οι απαιτήσεις των κατοίκων). Αν CA+KA>0 τότε θα πρέπει FA < 0 (μειώνονται οι υποχρεώσεις και αυξάνονται οι απαιτήσεις). 15

Η έννοια του ελλείμματος ή πλεονάσματος στο ισοζύγιο πληρωμών Αντιμετώπιση προσωρινών ελλειμμάτων του συνολικού ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών και κεφαλαιακών μεταβιβάσεων (CA+KA). Βραχυχρόνια, μπορούν να καλυφθούν με καθαρό δανεισμό από το εξωτερικό (FA>0). Έτσι η χώρα μπορεί να χρηματοδοτήσει υψηλότερες επενδύσεις ώστε να επιτύχει μελλοντικά υψηλότερους ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης. Αν αυτή η ελλειμματική κατάσταση γίνει μόνιμη (διαρκή ελλείμματα), το πρόβλημα καθίσταται πολύ σοβαρό. Μπορεί να προκληθεί απροθυμία στους δανειστές να χορηγήσουν νέα δάνεια εξαιτίας της αβεβαιότητας αποπληρωμής τους. Δημιουργούνται προσδοκίες αφερεγγυότητας της χώρας. 16

Η έννοια του ελλείμματος ή πλεονάσματος στο ισοζύγιο πληρωμών Αντιμετώπιση χρόνιων πλεονασμάτων του συνολικού ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών και κεφαλαιακών μεταβιβάσεων (CA+KA). Αν και δε συνιστά κρίσιμο πρόβλημα για την οικονομία της χώρας, δεν είναι όμως και μακροχρόνια επιθυμητή, αφού αυτό σημαίνει ότι οι κάτοικοι της συγκεκριμένης χώρας παράγουν χωρίς να δαπανούν αρκετά. Δηλαδή, το βιοτικό τους επίπεδο είναι χαμηλότερο από εκείνο που θα μπορούσε να είναι. Αυτή η κατάσταση θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί με περιορισμό του δανεισμού προς το εξωτερικό. Μακροχρόνια επιθυμητή κατάσταση: CA+KA=0 και FA=0. 17

Η έννοια του ελλείμματος ή πλεονάσματος στο ισοζύγιο πληρωμών Εναλλακτικοί ορισμοί: 2. Το βασικό ισοζύγιο (basic balance), που περιλαμβάνει το CA και τις καθαρές εισροές κεφαλαίου για άμεσες επενδύσεις. Η λογική είναι ότι στο βαθμό που το έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών χρηματοδοτείται από εισροή κεφαλαίων για μακροπρόθεσμες τοποθετήσεις δεν επιβαρύνει τη χώρα με επιπλέον δανεισμό. 3. Το συνολικό ισοζύγιο (overall balance) περιλαμβάνει το άθροισμα όλων των μεγεθών εκτός των μεταβολών στα συναλλαγματικά διαθέσιμα (δηλαδή, εκτός των επισήμων συναλλαγών). Ο κάθε ορισμός έχει τη δική του σημασία και γι αυτό χρησιμοποιούνται συμπληρωματικά. 18

Συνέπειες εμφάνισης ελλείμματος Με δεδομένη την αυτόνομη εισροή ξένων κεφαλαίων, το έλλειμμα θα καλυφθεί: είτε με δάνεια από το εξωτερικό είτε με τη χρησιμοποίηση συναλλαγματικών διαθεσίμων Συνέπειες: αύξηση επιτοκίων δανεισμού της χώρας μείωση συναλλαγματικής ισοτιμίας του νομίσματος της χώρας 19

Πολιτικές αποκατάστασης ισορροπίας στο ισοζύγιο πληρωμών 1. Περιοριστική δημοσιονομική-εισοδηματική πολιτική Εργαλεία άσκησης: μείωση δημοσίων δαπανών, αύξηση φορολογικών συντελεστών, συγκράτηση μισθολογικών αυξήσεων. Στόχος: μείωση συνολικής ζήτησης, μείωση πληθωριστικών πιέσεων, μείωση εισαγωγών. Αποτελέσματα: μείωση στο έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών αλλά και μείωση στην εγχώρια ζήτηση, μείωση της παραγωγής, της απασχόλησης και του εισοδήματος. 20

Πολιτικές αποκατάστασης ισορροπίας στο ισοζύγιο πληρωμών 2. Περιοριστική νομισματική πολιτική Εργαλεία άσκησης: μείωση προσφοράς χρήματος, αύξηση επιτοκίων. Στόχος: μείωση συνολικής ζήτησης, μείωση πληθωριστικών πιέσεων, μείωση εισαγωγών. Αποτελέσματα: μείωση στο έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών αλλά και μείωση στην εγχώρια ζήτηση, μείωση της παραγωγής, της απασχόλησης και του εισοδήματος. 21

Πολιτικές αποκατάστασης ισορροπίας στο ισοζύγιο πληρωμών 3. Μέτρα συναλλαγματικής πολιτικής Εργαλεία άσκησης: υποτίμηση ή διολίσθηση του εθνικού νομίσματος. Υποτίμηση σημαίνει εφάπαξ μείωση, ενώ διολίσθηση σταδιακή διαχρονικά μείωση του εθνικού νομίσματος έναντι των ξένων νομισμάτων. Στόχος: μείωση τιμών εξαγόμενων και αύξηση τιμών εισαγόμενων προϊόντων ώστε να μειωθεί το έλλειμμα. Αποτελέσματα: μείωση στο έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών αν η ελαστικότητα ζήτησης των εξαγόμενων προϊόντων υπερβαίνει τη μονάδα και η οικονομία έχει την παραγωγική δυνατότητα για ικανοποίηση της επιπλέον ζήτησης από το εξωτερικό. 22

Πολιτικές αποκατάστασης ισορροπίας στο ισοζύγιο πληρωμών 4. Μέτρα για τον εκσυγχρονισμό της οικονομίας και τη βελτίωση της παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας Εργαλεία άσκησης: θεσμικές μεταρρυθμίσεις, προσέλκυση άμεσων επενδύσεων, σταθερό φορολογικό σύστημα, πάταξη της γραφειοκρατίας και της διαφθοράς, επένδυση σε νέες τεχνολογίες και ανθρώπινο κεφάλαιο. Στόχος: μείωση κόστους παραγωγής άρα και τιμών εξαγόμενων, αύξηση εξαγωγών και μείωση εισαγωγών. Αποτελέσματα: μείωση στο έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών αλλά μακροχρόνια.είναι δύσκολο να έρθουν επιθυμητά αποτελέσματα βραχυχρονίως. Συνήθως συνδυάζονται με μέτρα συσταλτικής μακροοικονομικής πολιτικής. 23