Τα πρότυπα ανάπτυξης των πόλεων στην Ελλάδα

Τα πρότυπα ανάπτυξης των πόλεων στην Ελλάδα Η ουσιαστική ανάπτυξη των πόλεων στην Ελλάδα άρχισε από τις αρχές της δεκαετίας του 50. Ενωρίτερα της περιόδου αυτής οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες δεν ευνοούσαν την αστική ανάπτυξη. Η περίοδος της δεκαετίας του 40 ήταν περίοδος πολεμικών συγκρούσεων, ενώ προ της περιόδου αυτής ο ρυθμός αστικοποίησης ήταν σχετικά μικρός. Επιπλέον, τα χαρακτηριστικά της οικονομίας, με την κυριαρχία του α-γενούς τομέα, αλλά και το επίπεδο της τεχνολογίας στον οικοδομικό τομέα και τα δομήσιμα υλικά (περιορισμένη χρήση του σκυροδέματος, χρήση ανελκυστήρα και κεντρικής θέρμανσης κ.λ.π.) δεν ευνοούσαν ιδιαίτερα την αστική ανάπτυξη στη χώρα. Με τη λήξη του εμφυλίου πολέμου η έντονη αστικοποίηση, ο σχετικός περιορισμός του α- γενούς τομέα και η ανάπτυξη του β-γενούς τομέα της οικονομίας, σε συνδυασμό με την εξέλιξη της τεχνολογίας στον κατασκευαστικό τομέα, οδήγησε στη μεγέθυνση των πόλεων στην Ελλάδα. Η λήξη του πολέμου άφησε μια ερειπωμένη ύπαιθρο, με τους ορεινούς οικισμούς κατεστραμμένους και τον πληθυσμό να αναζητά την τύχη του μετακινούμενος προς τις μεγάλες πόλεις της χώρας και αργότερα προς το εξωτερικό. Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της μεταπολεμικής αστικής ανάπτυξης στην Ελλάδα είναι η καθ ύψος ανάπτυξη των πόλεων και η αύξηση της πληθυσμιακής πυκνότητάς τους. Στην Ελλάδα, μέχρι τις πρώτες δεκαετίας του 20-στού αιώνα, ο κανόνας ήταν η ανάπτυξη μονοκατοικιών ή διπλοκατοικιών και σε ορισμένες περιπτώσεις η ανάπτυξη κατοικιών μέχρι 3 ορόφους με μικρό αριθμό διαμερισμάτων. Σελ. 1

Τα πρότυπα ανάπτυξης των πόλεων στην Ελλάδα Η 1 η φάση της πολυκατοικίας είχε ως χαρακτηριστικά: (α) την κεντρικότητα της θέσης, συνεπώς ευνοϊκή απόσταση από τις θέσεις απασχόλησης, (β) τις ανέσεις, όπως ύπαρξη θυρωρού, κεντρικής θέρμανσης και ανελκυστήρα (γ) οι βελτιωμένες συνθήκες αερισμού, φωτισμού και θέας, ιδιαίτερα για τα ρετιρέ, δεδομένου το περιβάλλον της πολυκατοικίας ήταν άχτιστο ή είχε χαμηλότερα σπίτια. Τα μειονεκτήματα, όπως το κυκλοφοριακό, η ρύπανση και η μεγάλη πυκνότητα δεν είχαν εμφανισθεί, ώστε να αντισταθμίζουν την αξία των πλεονεκτημάτων. Το σύστημα δόμησης ήταν συνεχές, ενώ δεν υπήρχε περιορισμός στο ποσοστό κάλυψης των δομημένων οικοπέδων με συνέπεια την εξέλιξη της πολυκατοικίας ως συμβόλου κοινωνικής υπεροχής και γεγονός που οδήγησε την αντιγραφή του από άλλα μικρότερα αστικά κέντρα πέραν της Αθήνας. Η 2 η φάση ξεκίνησε τη δεκαετία του 50 και κορυφώθηκε στη δεκαετία του 60 με έντονη αστικοποίηση, μεγάλη αύξηση της ζήτησης κατοικιών από ένα πολυπληθές καταναλωτικό κοινό μεσαίων ή κατώτερων εισοδημάτων, σε μεγάλο ποσοστό, αγροτικής προέλευσης, γενικευμένη κατασκευή πολυκατοικιών και επέκταση του αστικού χώρου στις μεγάλες πόλεις. Σελ. 2

Τα πρότυπα ανάπτυξης των πόλεων στην Ελλάδα Η 3 η φάση ξεκίνησε τη δεκαετία του 70, με κύρια χαρακτηριστικά το συνεχές οικοδομικό σύστημα, την απαίτηση για κατασκευή χώρων στάθμευσης που θεσμοθετήθηκε στο τέλος της δεκαετίας του 70, τις εσωτερικές και εξωτερικές βελτιώσεις της «κλασικής» πολυκατοικίας, την έναρξη μείωσης των συντελεστών δόμησης σε πολλές περιοχές και τη μείωση των κατασκευαστικών κακοτεχνιών. Οι πιέσεις για κατοικία από τους εσωτερικούς μετανάστες αρχίζουν να μειώνονται, ενώ οι συνθήκες διαβίωσης αρχίζουν να επιδεινώνονται λόγω του κυκλοφοριακού, της ρύπανσης και της υψηλής πληθυσμιακής πυκνότητας. Παράλληλα εμφανίζονται οι προαστιακές περιοχές και ένα σημαντικό μέρος του εύπορου κυρίως πληθυσμού με δυνατότητες αυτοκίνησης μετακινείται σε περιμετρικές ή περιαστικές περιοχές, όπου οι συνθήκες διαβίωσης είναι καλύτερες. Η εξέλιξη αυτή οδηγεί στην αντιστροφή του αρχικού φαινομένου και πλέον η πολυκατοικία από σύμβολο κοινωνικής καταξίωσης στις δεκαετίες του 30 και 40 κατέληξε λύση στέγασης του πληθυσμού που ανήκε σε μεσαία ή χαμηλά εισοδηματικά στρώματα. Ο παραπάνω τρόπος δόμησης εφαρμόσθηκε στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, αλλά αντιγράφηκε στη συνέχεια από όλες τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις με γρήγορο ρυθμό. Όλες οι πόλεις υιοθέτησαν την πολυκατοικία για την κάλυψη των στεγαστικών τους αναγκών, ένα υπόδειγμα που ακολουθείται ακόμη και σήμερα σε όλες σχεδόν τις πόλεις. Τα σημάδια γήρανσης αυτού του συστήματος αστικής ανάπτυξης είναι εμφανή, αφού σε πολλές πόλεις έχουν εμφανισθεί σημαντικές «πιέσεις», πολλές των οποίων έφεραν αποτέλεσμα, για μείωση των συντελεστών δόμησης και της αστικής πληθυσμιακής πυκνότητας. Σελ. 3

Τα πρότυπα ανάπτυξης των πόλεων στην Ελλάδα Τα βασικά χαρακτηριστικά της ανάπτυξης των μεγάλων πόλεων κατά τη μεταπολεμική περίοδο στην Ελλάδα είχε τα εξής χαρακτηριστικά: Η πολεοδόμηση των πόλεων συνήθως ακολουθούσε τη δημιουργία ζήτησης για αστική γη και δεν προηγούνταν αυτής. Δεν υπήρχε, δηλαδή, ένα μακροχρόνιος και έγκαιρος σχεδιασμός, ώστε οι πόλεις να κτιστούν σύμφωνα με ένα «όραμα» για το μέλλον τους, το οποίο θα αποτυπώνονταν στα πολεοδομικά τους σχέδια. Η έλλειψη σχεδιασμού και η δημιουργία ικανοποιητικών σε έκταση πολεοδομημένων αστικών οικοπέδων, είχε ως αποτέλεσμα να είναι μικρή η προσφορά αστικής γης, όχι ικανής να καλύψει την υπάρχουσα ζήτηση. Πρόεκυψε η εμφάνιση των αυθαιρέτων κατασκευών στις περιαστικές περιοχές των μεγάλων πόλεων, αφού η αδυναμία απόκτησης οικοπέδων οδηγούσε ένα μέρος των κατοίκων που μετανάστευσαν στις μεγάλες πόλεις να οικοδομήσουν σε περιοχές εκτός Σχεδίου πόλης. Τα παραπάνω οδήγησαν σε μια άναρχη ανάπτυξη των πόλεων, κάτι που απεικονίζονταν στις χρήσεις αστικής γης. Σελ. 4

Ο συντελεστής δόμησης ΣΔ και η πυκνότητα δόμησης των πόλεων Ο ΣΔ είναι ο αριθμός, ο οποίος πολλαπλασιαζόμενος με την επιφάνεια του οικοπέδου, δίνει τη συνολική επιφάνεια όλων των ορόφων των κτιρίων που μπορούν να κατασκευαστούν στο οικόπεδο, σύμφωνα με τις οικείες διατάξεις, Ο συντελεστής δόμησης (ΣΔ), αποτελεί βασικό παράγοντα που καθορίζει την πυκνότητα μιας αστικής περιοχής και μπορεί να διακριθεί σε «καθαρό» και «μικτό». Ο «καθαρός» ΣΔ ισούται με το πηλίκο: (συνολική επιφάνεια ορόφων) / (επιφάνεια οικοπέδου. Ο «μικτός» ΣΔ ισούται με το πηλίκο: (συνολική επιφάνεια ορόφων) /(επιφάνεια γης). Το ποσοστό κάλυψης για δεδομένο συντελεστή δόμησης καθορίζει τις διάφορες μορφές που μπορεί να έχουν οι οικοδομές σε μια πόλη. Σελ. 5

Αραιά δομημένη ή πυκνή και συνεκτική πόλη; Πλεονεκτήματα αραιά δομημένης πόλης: 1. Είναι φιλικότερη προς το φυσικό περιβάλλον, δίνει τη δυνατότητα στους κατοίκους να απολαμβάνουν το φυσικό φως και τον καθαρό αέρα. 2.Επιτρέπει τον εμπλουτισμό των μη δομημένων, ακάλυπτων ιδιωτικών και κοινόχρηστων χώρων με χαμηλό ή υψηλό πράσινο, δημιουργώντας συνθήκες «ωραίας θέας» σε όλες τις περιοχές της πόλης, βελτιώνει και αναδεικνύει την αισθητική της πόλης. 3.Η χαμηλή πυκνότητα αυξάνει τους διαθέσιμους ελεύθερους χώρους (αναψυχή, κίνηση πεζών, στάθμευση αυτοκινήτων, κ.λ.π.) και ελαχιστοποιεί ή μειώνει το κόστος χρήσης τους. 4.Επίλυση προβλημάτων όπως η κυκλοφοριακή συμφόρηση, η υποβάθμιση της ποιότητας του αέρα λόγω της ρύπανσης, η υποβάθμιση της ποιότητας των υπόγειων υδάτων, η διαχείριση των απορριμμάτων, κ.λ.π. 5. Η ένταση των κοινωνικών προβλημάτων είναι μικρότερη στις πόλεις με χαμηλή πυκνότητα. Η αραιά δομημένη πόλη ευνοεί τη λειτουργία της «γειτονιάς», δημιουργώντας προϋποθέσεις για κοινωνικότητα και επικοινωνία. Μειώνονται η παραβατικότητα, οι κοινωνικές εντάσεις και οι ακραίες συμπεριφορές είναι λιγότερες σε σχέση με τις πυκνά δομημένες αστικές περιοχές. 6.Ευνοεί την κατασκευή νέων υποδομών, με χαμηλότερο κόστος σε σχέση με τις πυκνοδομημένες περιοχές. Η κατασκευή έργων σε μια πόλη είναι ευκολότερη όταν η πυκνότητα του πληθυσμού και των δραστηριοτήτων της είναι μικρότερη. Σελ. 6

Αραιά δομημένη ή πυκνή και συνεκτική πόλη; Πλεονεκτήματα πυκνοδομημένης πόλης: 1. Μειώνει τις αποστάσεις μεταξύ των χρήσεων γης και συνεπώς, το μήκος και το χρόνο των ημερησίων μετακινήσεων πληθυσμού και οχημάτων. 2. Η συγκέντρωση χρήσεων γης περιορίζει τη χρήση των αυτοκινήτων, ευνοώντας την πεζή μετακίνηση και τη χρήση ποδηλάτων στον αστικό χώρο. 3. Δημιουργεί προϋποθέσεις για την εντατικότερη χρήση των δημόσιων αστικών μέσων μεταφοράς. 4. Η κατανάλωση λιγότερου αστικού χώρου αυξάνει την πυκνότητα των γραμμών των συγκοινωνιακών δικτύων και καθιστά τη δημόσια συγκοινωνία ανταγωνιστική με το ιδιωτικό αυτοκίνητο. 5. Επιτρέπει την πύκνωση των κατοικιών πλησίον των χώρων συγκέντρωσης της εργασίας, όπως είναι τα υπουργεία, δημόσιες υπηρεσίες, τράπεζες, νοσοκομεία, κ.λ.π. καθιστώντας τους χώρους αυτούς πιο προσιτούς στους εργαζόμενους και υο κοινό που τους επισκέπτεται, μειώνοντας έτσι το συνολικό κόστος μετακίνησής στους. 6. Επιτρέπει τη χωροθέτηση ποικίλων χρήσεων και αστικών λειτουργιών με συμπληρωματική δράση σε κοντινές μεταξύ τους αποστάσεις μειώνοντας το κόστος λειτουργίας και βελτιώνοντας του επίπεδο της παραγωγικότητάς τους. Σελ. 7

Αραιά δομημένη ή πυκνή και συνεκτική πόλη; Η σχέση πυκνότητας πληθυσμού, κατανάλωσης ενέργειας και μεταφορικού κόστους Πυκνότητα δόμησης (Πληθυσμός και θέσεις εργασίας ανά 10.000 Μ 2 ) Κατανάλωση ενέργειας για μετακινήσεις ανά έτος (MJoules/κάτοικο) Κόστος μετακινήσεων (% ΑΕγχΠ) <25 55.000 12.4 25 έως 50 20.200 11.1 50 έως 100 13.700 8.6 >100 12.200 5.7 Οι 10 πιο πυκνοκατοικημένοι Δήμοι της Ελλάδας Περιγραφή Πληθυσμός 2011 Πυκνότητα πληθυσμού ανά Μ 2 Δ. Καλλιθέας 100.641 21.192 Δ. Νέας Σμύρνης 73.076 20.736 Δ. Αθηναίων 664.046 17.042 Δ. Θεσσαλονίκης 325.182 16.855 Δ. Νέας Ιωνίας 67.134 15.185 Δ. Πειραιώς 163.688 15.065 Δ. Γαλατσίου 59.345 14.740 Δ. Κορυδαλλού 63.445 14.672 Δ. Αγίου Δημητρίου 71.294 14.405 Δ. Δάφνης Υμηττού 33.628 14.309 Σελ. 8

Αραιά δομημένη ή πυκνή και συνεκτική πόλη Τα βασικότερα χαρακτηριστικά των συμπαγών πόλεων είναι τα εξής: Οι τιμές των πυκνοτήτων για κατοικία και εργασία είναι υψηλές συγκρινόμενες με τις αραιοκατοικημένες πόλεις, ενώ αναπτύσσονται μικτές χρήσεις γης εντός των ίδιων περιοχών, δηλαδή σε μικρή γεωγραφική κλίμακα. Υπάρχουν αυξημένες κοινωνικές και οικονομικές αλληλεπιδράσεις, οι οποίες οφείλονται κυρίως στις μικρές αποστάσεις και τη συνύπαρξη πολλών δραστηριοτήτων εντός σχετικά περιορισμένου αστικού χώρου. Η δομή του αστικού χώρου είναι συνεχής και διακρίνεται από συνεκτικότητα. Η αστική διάχυση είναι περιορισμένη και η αστική ανάπτυξη γεωγραφικά συγκεντρωμένη και οροθετείται από σαφή όρια. Για την αποφυγή της δημιουργίας περιβαλλοντικών προβλημάτων είναι αναγκαία η ύπαρξη κατάλληλων και επαρκών αστικών υποδομών αποχέτευσης, ύδρευσης και πολλαπλών μέσων μαζικής μεταφοράς. Υπάρχει η δυνατότητα και η ευκολία πρόσβασης στις διάφορες αστικές περιοχές, κάτι που προϋποθέτει υψηλό βαθμό συνεκτικότητας των οδών. Οι αστικές επιφάνειες έχουν υψηλό ποσοστό κάλυψης, όμως διατίθενται ταυτόχρονα επαρκείς για την πραγματοποίηση των κοινωνικών αναγκών και ποιοτικοί ανοικτοί χώροι. Σελ. 9

Αραιά δομημένη ή πυκνή και συνεκτική πόλη Από την ανάλυση προκύπτει η δυσκολία επιλογής των κατάλληλων όρων δόμησης και πυκνότητας που θα πρέπει να έχει μια πόλη που σχεδιάζουμε. Ποιο είναι το «άριστο» μέγεθος της πυκνότητας; Δεν υπάρχει ένας συγκεκριμένος και γενικά αποδεκτός καθορισμός της έννοιας συμπαγείς πόλεις. Οι υποστηρικτές του προτύπου συγκλίνουν σε μια πόλη με σχετικά υψηλές πυκνότητες πληθυσμού και δραστηριοτήτων, με μεικτές χρήσεις γης, που διαθέτει ένα αποδοτικό και πυκνό σύστημα μεταφορικών συστημάτων. Από τους ερευνητές προτείνονται ως αρχές για το βιώσιμο αστικό σχεδιασμό, η χωροθέτηση των αστικών χρήσεων σε κοντινές αποστάσεις εντός του αστικού ιστού και η αξιοποίηση των «αστικών κενών» με νέες αστικές λειτουργίες. Μια βιώσιμη πόλη πρέπει να ικανοποιεί τις βασικές ανάγκες των κατοίκων της και να μην τους ωθεί σε μετακίνηση ή μετεγκατάσταση στα προάστια για αναζήτηση καλύτερων συνθηκών ζωής. Η βιωσιμότητα της πόλης συναρτάται με την περιβαλλοντική της βιωσιμότητα, την επιτυχή ανάμιξη των αστικών χρήσεων, ώστε να καταστεί πιο σύνθετη, πιο πλούσια και πιο ζωντανή σε όλες τις περιόδους της ημέρας, την ελαχιστοποίηση των αστικών μετακινήσεων και τη βελτιστοποίηση του κόστους διαβίωσης. Σελ. 10

Αραιά δομημένη ή πυκνή και συνεκτική πόλη Άλλοι ερευνητές, σε μια διαφορετική κατεύθυνση, υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να εκτιμηθεί και να διερευνηθεί η οικονομική και κοινωνική βιωσιμότητα και η ενεργειακή αποτελεσματικότητα της μετατροπής της προαστιακής διάχυσης σε συμπαγείς ενότητες. Η αναζήτηση ενός γενικού και μάλλον αφηρημένου υποδείγματος βιώσιμης πόλης, είναι χρήσιμη μόνο όταν το υπόδειγμα έχει τη δυνατότητα προσαρμογής στις γεωγραφικές, κοινωνικές, οικονομικές και ιστορικές συνθήκες κάθε πόλης. Οι ιδιαίτερες συνθήκες που χαρακτηρίζουν κάθε πόλη επιβάλλουν την ανάγκη ύπαρξης διαφορετικής προσέγγισης για κάθε πόλη και όχι την απλή εφαρμογή ενός γενικού προτύπου. Το «άριστο» μέγεθος της πυκνότητας μιας πόλης συναρτάται με διάφορους παράγοντες, όπως η γεωμορφολογία, το μέγεθος της πόλης, το είδος των αστικών χρήσεων, το επίπεδο της τεχνολογίας στις μεταφορές και την επικοινωνία, τις γενικότερες περιβαλλοντικές και κλιματολογικές συνθήκες. Σε μια δυναμική θεώρηση, το άριστο μέγεθος θα ποικίλλει ανάλογα με το έτος αναφοράς και συνεπώς, δεν μπορεί να δώσει ένα ορισμένο τύπο αναφοράς, με βάση τον οποίο να αξιολογηθούν τα πρότυπα ανάπτυξης των πόλεων. Δεν πρέπει να αγνοείται το γεγονός της μεταβολής της σημασίας ορισμένων μειονεκτημάτων / πλεονεκτημάτων της συμπαγούς πόλης, λόγω της βελτίωσης ορισμένων υποδομών. Π.χ. η κατασκευή του Μετρό στην Αθήνα μετέβαλε τις αποστάσεις και το χρόνο μετακίνησης των ακραίων συνοικιών προς το κέντρο, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση του παράγοντα «απόσταση» στο επίπεδο διαβίωσης των κατοίκων των συνοικιών αυτών. Σελ. 11

Σχέση συντελεστή δόμησης και αξίας οικοπέδων Αξία οικοπέδου V V max Περιβαλλοντική αξία Συνολική αξία Αξία εκμετάλλευσης Η σχέση συντελεστή δόμησης και αξίας οικοπέδου προσδιορίζεται από δυο κύριες συνιστώσες: (α) Την αξία συνολικής εκμετάλλευσης του οικοπέδου και (β) την ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος. Δυο είναι οι συνιστώσες, οι οποίες προσδιορίζουν τη συνολική αξία του οικοπέδων και σχετίζονται με το συντελεστή δόμησης. Η 1 η συνιστώσα είναι η συνολική εκμετάλλευση του οικοπέδου που προκύπτει από τη συνολική επιφάνεια των ορόφων, η οποία προφανώς συνδέεται θετικά με το συντελεστή δόμησης ΣΔ. Η 2 η συνιστώσα είναι η ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος, η οποία προφανώς υποβαθμίζεται όσο αυξάνεται η πυκνότητα και ο συντελεστής δόμησης.. ΣΔ Opt Συντελεστής δόμησης Η συνολική αξία προκύπτει από την άθροιση των δυο συνιστωσών. Η καμπύλη αυτή εμφανίζει τοπικό μέγιστο, το οποίο αντιστοιχεί στη βέλτιστη τιμή του ΣΔ. Η τιμή opt είναι διαφορετική από πόλη σε πόλη και εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Σελ. 12