Περίληψη : Η αρχαία Κερκινίτις βρισκόταν στη χερσόνησο της Κριμαίας και υπήρξε Ιωνική αποικία που ιδρύθηκε πιθανώς τον 6ο π.χ. αι. Καθώς οι γραπτές μαρτυρίες είναι είτε αόριστες είτε ανύπαρκτες, η αρχαιολογική μαρτυρία αποτελεί το βασικό εργαλείο για την ανασύσταση του παρελθόντος της πόλης. Η Κερκινίτις, λοιπόν, αποτέλεσε μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας, και αργότερα προσαρτήθηκε στην Ταυρική χερσόνησο μέχρι την κατάκτησή της από τους Σκύθες τον 2ο αι. π.χ. Η γεωργία και η αλιεία αποτελούσαν τη βάση της οικονομίας της πόλης, ενώ η Ολβία και η Χερσόνησος αποτελούσαν τους βασικούς εμπορικούς της εταίρους. Οι ανασκαφές έριξαν φως σε μερικές πτυχές της θρησκευτικής ζωής και κατέστησαν εφικτή την ασφαλή ανασύσταση του αστικού σχεδιασμού και της οχύρωσης της πόλης. Άλλες Ονομασίες Carcine, Καρκίνα, Καρκινίτις Γεωγραφική Θέση Χερσόνησος της Κριμαίας Ιστορική Περιοχή Κερκινίτις 1.1 Τοποθεσία Είναι εξακριβωμένο ότι η αρχαία Κερκινίτις βρισκόταν στη ΒΔ ακτή της χερσονήσου της Κριμαίας, εντός του δυτικού τμήματος της σύγχρονης πόλης Eupatoria, ενός φημισμένου πρώην Σoβιετικού θερέτρου για παιδιά. Στην πλειονότητά τους, τα ερείπια της αρχαίας πόλης καλύπτονται από σύγχρονα κτίρια. Η Κερκινίτις εκτεινόταν σε ένα τετράγωνο 5.5-6 εκταρίων περίπου, στο άκρο του ακρωτηρίου που βρίσκεται στη δυτική πλευρά του κόλπου της Eupatoria. Το αρχαίο λιμάνι βρισκόταν στη ΒΑ πλευρά της πόλης, στη θέση του σύγχρονου λιμανιού. 1.2 Ονομασία Οι γραπτές πηγές αναφέρονται σε δύο παραλλαγές του ονόματος της πόλης. Οι Έλληνες συγγραφείς της αναφέρουν ως «Καρκινίτις». 1 Οι Ρωμαίοι συγγραφείς αναφέρονται στην «Carcine» ή «Καρκίνα». 2 Τοπικές επιγραφικές πηγές αναφέρονται στην πόλη με το όνομα «Κερκινίτις». 3 Αυτή η μεταγενέστερη εκδοχή μαρτυρούσε μια μετάβαση από την ιωνική στη δωρική διάλεκτο, η οποία συντελέστηκε στα τέλη του 4ου αι. π.χ., προφανώς λόγω της σημαντικής συρροής Δωριέων κατοίκων από την Ταυρική Χερσόνησο. 4 Το όνομα «Καρκινίτις» ενδεχομένως συνδέεται είτε με μια φυσική αφθονία καβουριών στον κόλπο της Eupatoria, είτε με το σχήμα του αρχαίου λιμένα της πόλης. 5 Κάποιες εκδοχές, κατά τις οποίες η πόλη πήρε το όνομά της από μια τοπική φυλή ή τον ιδρυτή της, φαίνεται ότι είναι ανυπόστατες. 1.3 Χρονολογία ιδρύσεως Οι αρχαίες πηγές δεν αναφέρονται στην πιθανή μητρόπολη της αρχαίας Κερκινίτιδος ή στη χρονολογία της ιδρύσεώς της, συνεπώς ο μοναδικός τρόπος να διαπιστωθεί η χρονολογία ιδρύσεως της είναι η εξέταση των αρχαιολογικών ευρημάτων. Το αρχαιολογικό υλικό από τα κατώτερα στρώματα μέχρι σήμερα υποδεικνύει ότι ο ελληνικός οικισμός υπήρχε ήδη στο γ τέταρτο του 6ου αι. π.χ. Στη χρονολογία αυτή αντιστοιχούν και τα πρώιμα εισηγμένα κεραμικά ευρήματα, τα οποία περιλαμβάνουν διακοσμημένες ιωνικές κύλικες και θραύσματα των λεγόμενων Κλαζομενιακών αμφορέων, διακοσμημένα με άνθινα μοτίβα. 6 1.4 Καταγωγή των ιδρυτών Δημιουργήθηκε στις 18/6/2017 Σελίδα 1/6
Για αρκετό καιρό υπήρχαν διαφωνίες ως προς το ποιοί Έλληνες ίδρυσαν την Κερκινίτιδα. Κάποιοι υποστήριξαν τη δωρική καταγωγή των πρώτων οικιστών. 7 Παρά ταύτα, τα αρχαιολογικά ευρήματα από τα πρώιμα στρώματα μαρτυρούν αναμφίβολα ότι η Κερκινίτις εξ αρχής υπήρξε ιωνική αποικία. Ο συλλογισμός αυτός ενισχύεται και από τη χρήση ιωνικού αλφαβήτου στις επιγραφές, από αρχαιολογικές μαρτυρίες σχετικά με τη λατρεία της Εφεσίας Αρτέμιδος, και από τη χρήση ιωνικών αρχιτεκτονικών στοιχείων στα κτίρια. Συνολικά, αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό είναι ότι η προτεινόμενη χρονολογία ιδρύσεως της πόλης ίσως να συνδέεται με τη μαζική μετανάστευση του πληθυσμού από τις ελληνικές πόλεις, ως αποτέλεσμα της Περσικής κατάκτησης της Ιωνίας κατά το γ τέταρτο του 6ου αι. π.χ. 8 2. Ιστορία Η ιστορία της πόλης κατά τον 6ο και 5ο αι. π.χ. παραμένει άγνωστη, καθώς δε γίνεται καμία αναφορά σε αυτή από τις γραπτές πηγές. Παρά ταύτα, κανείς μπορεί να ισχυριστεί ότι η Κερκινίτις προφανώς υπήρξε μέλος της Αθηναϊκής (Δηλιακής) Συμμαχίας, καθώς το όνομά της συμπεριλαμβάνεται στον φορολογικό κατάλογο του 425 π.χ. 9 Επιπλέον, η ανοικοδόμηση των τειχών της πόλης που χρονολογείται στα τέλη το 5ου αι. π.χ. καταδεικνύει κάποια στρατιωτική απειλή εκείνο το διάστημα. Επιγραφές από την Κερκινίτιδα μας διαφωτίζουν σχετικά με την απειλή αυτή, καθώς κάνουν λόγο για καταβολή φόρου στος Σκύθες. 10 Το σημαντικότερο γεγονός στην ιστορία της πόλης ήταν η προσάρτησή της στην Ταυρική Χερσόνησο περίπου στο γ' τέταρτο του 4ου αι. π.χ. Σύμφωνα με τις αρχαιολογικές μαρτυρίες η προσάρτηση αυτή ήταν ειρηνική, εφόσον, παρότι η Κερκινίτις επανακατασκεύασε αρκετά ισχυρά τείχη στα μέσα του ίδιου αιώνα, δεν έχουν αποκαλυφθεί στρώματα καταστροφής εκείνης της περιόδου. Η προσάρτηση αυτή λοιπόν ίσως να ήταν μια στρατιωτική ή πολιτική συμμαχία μεταξύ των δύο πόλεων, αφού η Κερκινίτις συνέχισε να εκδίδει δικά της νομίσματα και προφανώς διατήρησε την αυτονομία της για κάποιο διάστημα. 11 Παρ όλα αυτά, μέχρι τα τέλη του 4ου αι. π.χ. η πόλη ήδη συπεριλαμβανόταν στις Χερσονησιακές κτήσεις της ΒΔ Κριμαίας με τον λεγόμενο "Χερσονησιακό Όρκο". 12 Τόσο το πρωσοπογραφικό υλικό από την πόλη όσο και τα ευρήματα από τη νεκρόπολή της μαρτυρούν ότι κατά το α' μισό του 3ου αι. π.χ. το μέγεθος του δωρικού πληθυσμού αυξήθηκε αισθητά, προφανώς λόγω της συρροής οικιστών από τη Χερσόνησο. Ο 3ος αι. π.χ. σήμανε μια ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο στην ιστορία όλων των ελληνικών οικισμών της Κριμαίας. Εκδιωγμένοι από τα πρώην εδάφη τους στην περιοχή της στέππας της Νότιας Ρωσίας και Ουκρανίας από άλλα ισχυρά νομαδικά φύλα όπως οι Σαρμάτες, οι Σκύθες διείσδυσαν στην Κριμαία και ενίσχυσαν τις πιέσεις τους στους εκεί ελληνικούς πληθυσμούς που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις οικίες τους και τη γη τους και να μετακινηθούν εντός των τειχών της πόλης. Στα τέλη του γ τετάρτου του 2ου αι. π.χ. η Κερκινίτις έχασε ολόκληρη τη χώρα της. Η εδραίωση των Σκυθών στην περιοχή και η ίδρυση του βασιλείου τους με πρωτεύουσα τη Νεάπολη (σύγχρονη Simpheropol) καθώς και η διαρκής αύξηση της σκυθικής απειλής πιθανώς έτρεψαν τον ελληνικό πληθυσμό της πόλης να την εγκαταλείψει και να μετακινηθεί στη Χερσόνησο. Πλίνθινοι τάφοι του 2ου αι. π.χ. που ανεσκάφησαν στη Χερσόνησο έχουν πολλές ομοιότητες με αυτούς από τη νεκρόπολη της Κερκινίτιδας, γεγονός που καταδεικνύει την παρουσία κάποιων προσφύγων από αυτή την πόλη εκεί. Συνεπώς οι Σκύθες εγκαταστάθηκαν στο χώρο της πρώην ελληνικής Κερκινίτιδος, αλλά, σύμφωνα με τις αρχαιολογικές ενδείξεις, παρέμειναν εκεί μόνο μέχρι τα τέλη του 2ου π.χ. αι., όταν ο Διόφαντος, στρατηγός του βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη ΣΤ, ξεκίνησε τις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών. Παρότι αναφορές για την Κερκινίτιδα έχουν γίνει στους περίπλους της Ρωμαϊκής εποχής, 13 ουδέποτε βρέθηκαν αρχαιολογικά στρώματα που να αποδεικνύουν τη ύπαρξη της πόλης κατά τον 1ο και 2ο μ.χ. αι. Τα Ρωμαϊκά στρατεύματα τα οποία ήταν εγκατεστημένα στη Χερσόνησο εκείνη την εποχή περιλάμβαναν πλοία του στόλου των Μοισίων τα οποία αρμένιζαν κατά μήκος των ακτών και πιθανότατα χρησιμοποιούσαν το πρώην λιμάνι της Κερκινίτιδας για αραξοβόλι. Επιπλέον, δε θα πρέπει να αποκλειστεί η ύπαρξη κάποιων μικρών αλιευτικών οικισμών στο χώρο. Δημιουργήθηκε στις 18/6/2017 Σελίδα 2/6
3. Οικονομία Η γεωργία αποτελούσε τη βάση της οικονομίας της πόλης. Σε αντίθεση με τη Χερσόνησο, στην οποία η οινοποιεία και η καλλιέργεια κηπευτικών αποτελούσαν τα κυριότερα στοιχεία της αγροτικής παραγωγής, οι κάτοικοι της Κερκινίτιδας ασχολούνταν ιδιαίτερα με την καλλιέργεια σιτηρών. Κατάλοιπα αγροικιών τα οποία ανακαλύφθηκαν πλησίον της πόλης, καθώς και ίχνη καταμερισμού της γης, καταδεικνύουν ότι η χώρα, όταν ήταν αυτόνομη, είχε έκταση περίπου 8.000-8.500 εκτάρια. 14 Συνεπώς, η σιτοπαραγωγή επαρκούσε όχι μόνο για την ικανοποίηση των τοπικών αναγκών, αλλά και για τις εξαγωγικές απαιτήσεις. 15 Η αλιεία αποτελούσε άλλη μια σημαντική απασχόληση. Ο παστός οξύρρυγχος ήταν ένα δημοφιλές εξαγώγιμο προϊόν από τις περιοχές του Βορείου Πόντου προς άλλες περιοχές που κατοικούνταν από Έλληνες. Σε αυτά τα επαγγέλματα μάλιστα αναφέρεται μια επιγραφή από την Κερκινίτιδα. Είναι πολύ σημαντικό να αναφερθεί ότι τα πρώτα νομίσματα της πόλης είχαν ιχθυόμορφα σχήματα, και αργότερα ο εμπροσθότυπος αναπαριστούσε οξυρρύγχους. Επιπλέον, η λιθοτεχνία ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη λόγω των πλούσιων ασβεστολιθικών κοιτασμάτων στα περίχωρα της πόλης. 16 Τέλος, κατά τους 6ο και 5ο αι. π.χ., η Ολβία αποτέλεσε τον κύριο εμπορικό εταίρο της Κερκινίτιδας. Πέρα από τα ευρήματα κεραμικής προερχόμενης από την Ολβία, αυτό διαφαίνεται από την τεχνοτροπία παραγωγής βελών, που θυμίζει την αντίστοιχη της τελευταίας, καθώς και από την έκδοση ιχθυόσχημων χάλκινων νομισμάτων. 17 Όταν η Κερκινίτις ενσωματώθηκε στις Χερσονησιακές κτήσεις, η Χερσόνησος ουσιαστικά διαδραμάτισε το ρόλο του μοναδικού εμπορικού διαμετακομιστικού κέντρου και σταδιακά μετατράπηκε στο βασικό προμηθευτή διαφόρων χειροποίητων αντικειμένων της Κερκινίτιδας. 4. Θρησκεία Μέχρι σήμερα δεν έχουν αποκαλυφθεί ίχνη ναού ή ιερού στην Κερκινίτιδα. Παρά ταύτα, σωζόμενες αναθηματικές επιγραφές σε αγγεία οδηγούν στην υπόθεση ότι πιθανώς υπήρχαν ειδικά δημόσια λατρευτικά κτίρια αφιερωμένα σε διάφορες θεότητες όπως ο Απόλλων, η Αθηνά, η Κυβέλη και η Εφέσια Άρτεμις. 18 Η επιρροή της Χερσονήσου αντανακλάται επίσης στη θρησκευτική ζωή. Κάποια ευρήματα από την Κερκινίτιδα που συνδέονται με οικιακά ιερά υπογραμμίζουν την υιοθέτηση δωρικών λατρειών. Πρωτογενούς σημασίας ανάμεσα σε αυτές τις λατρείες ήταν αυτή του Ηρακλή Σωτήρα. 19 Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί η λατρεία χθονίων θεοτήτων όπως αυτή της Δήμητρας και Κόρης-Περσεφόνης. 5. Πολεοδομικός σχεδιασμός και κτίρια Οι πρώτοι κάτοικοι της Κερκινίτιδας ζούσαν σε υπόσκαφες οικίες. Όμως, στα τέλη του πρώτου τετάρτου του 5ου αι. π.χ., τα πετρόχτιστα κτίρια είχαν ήδη αντικαταστήσει τους πιο πρωτόγονους προκατόχους τους. 20 Ο χώρος της πόλης ακολούθησε ένα προσεκτικά μελετημένο και εξεζητημένο αρχιτεκτονικό σχέδιο και περιλάμβανε περίπου 17-18 παραλληλόγραμμα καθορισμένα οικοδομικά τετράγωνα. Κάθε ένα από αυτά περιλάμβανε 16-17 πετρόχτιστες οικίες, οι οποίες περιλάμβαναν κατά μέσο όρο ένα τετράγωνο 100-115 μ². Οι περισσότερες από αυτές τις οικίες είχαν έναν όροφο, τρία με τέσσερα δωμάτια γύρω από μια εσωτερική αυλή και προορίζονταν για μια οικογένεια. Ο χώρος της πόλης καθοριζόταν από οχυρωματικά τείχη, ενώ μπορούν να ανιχνευθούν τρεις βασικές φάσεις της σταδιακής επέκτασης της πόλης. Τα στάδια αυτά ακολούθησε η κατασκευή νέων οχυρώσεων στο πρώτο μισό του 5ου αι. π.χ., στα τέλη του αιώνα και στο γ' τέταρτο του 4ου αι. π.χ. Δημιουργήθηκε στις 18/6/2017 Σελίδα 3/6
1. Εκατ., χωρ. 184; Ηροδ. 4.55. 2. Plin. NH 4.84-85; Pomp. Mel. 2.4; Πτολ. Γεωγρ. 3.5.13. 3. IOSPE I 2, 352, 401. 4. Виноградов, Ю.Г., Щеглов, А.Н., «Образование территориального Херсонесского государства», Эллинизм (Москва 1991) σελ. 333. 5. Кутайсов, В.А., Керкинитида (Симферополь 1992) σελ. 55. 6. Кутайсов, В.А., Керкинитида (Симферополь 1992) σελ. 44-47. 7. Дашевская, О.Д., «О происхождении названия городакеркинитиды», ВДИ 2 (1970) σελ. 125. 8. Кутайсов, В.А., «Керкинитида и Западный Крым в 6 в. до н.э. 4 в. н.э.», Stratum plus 3 (2001-2002) σελ. 356. 9. См.: IG, I2, 63; Meritt B.D., West A.B., The Athenian Assessment of 425 BC (Ann Arbor 1934) σελ. 69, 87-88; Meritt, B.D., Wade-Gery, H.T., McGregor M.F., The Athenian Tribute Lists I (Cambridge 1939), A9, 165; Meiggs R., Lewis D. A Selection of Greek Historical Inscriptions (Oxford 1969) σελ. 199; Кутайсов, В.А., «Керкинитида и Западный Крым в 6 в. до н.э. 4 в. н.э.», Stratum plus 3 (2001-2002) σελ. 362; Avram, A., Hind, J., Tsetskhladze, G., The Black Sea Area, in Hansen M. G., - Nielsen, Th. H. (εκδ.), An Inventory of Archaic and Classical Poleis (Oxford 2004) σελ. 928. 10. Соломоник, Э.И., «Два античных письма из Крыма», ВДИ 3 (1987) σελ. 122-125. 11. Кутайсов, В.А., Керкинитида (Симферополь 1992) σελ. 366-369. 12. IOSPE I 2, 401. 13. Αρρ. Περιπλ. 30.5. 14. Кутайсов, В.А., Керкинитида в античную эпоху (Киев 2004) σελ. 38. 15. Кутайсов, В.А., Керкинитида в античную эпоху (Киев 2004) σελ. 26. 16. Кутайсов, В.А., Керкинитида в античную эпоху (Киев 2004) σελ. 43-45; Соломоник, Э.И., «Два античных письма из Крыма», ВДИ 3 (1987) σελ. 121. 17. Kutajsov, V.A., Cast Money and Coins of Cercinitis of the Fifth Century BC, Ancient Civilizations from Scythia to Siberia 2/1 (1995) σελ. 39-61. 18. Кутайсов, В.А., Керкинитида в античную эпоху (Киев 2004) σελ. 85-86. 19. Кутайсов, В.А., Керкинитида в античную эпоху (Киев 2004) σελ. 91-93. 20. Кутайсов, В.А., Керкинитида в античную эпоху (Киев 2004) σελ. 99-100. Βιβλιογραφία : Кутайсов B.A., Керкинитида, Симферополь 1992 Δημιουργήθηκε στις 18/6/2017 Σελίδα 4/6
Кутайсов B.A., Керкинитида в античную эпоху, Киев 2004 Boardman J., "Greek Archaeology on the Shores of the Black Sea", AR, 9, 1962-1963, 34-51 Stolba V.F., Bilde P.G., Surveying the Greek Chora. The Black Sea Region in a Comparative Perspective, Aarhus 2006, Black Sea Studies 4 Kutajsov V.A., "Cast Money and Coins of Cercinitis of the Fifth Century BC", Ancient Civilizations from Scythia to Siberia, 2/1, 1995, 39-61 Stolba V.F., "Coinage of Cercinitis and some problems of Chersonese-Cercinitian relations in the 4th-3rd centuries B.C.", Drevnee Prichernomor'e, I, 1990, 141-155 Stolba V.F., "The Oath of Chersonesos and the Chersonesean Economy in the Early Hellenistic Period.", Archibald, Z. H., Davies, J. K., Gabrielsen, V. (eds.), Making, Moving and Managing. The New World of Ancient Economies, 323-31 BC., Oxford 2005, 298-321. Дашевская О.Д, "О происхождении названия города Керкинитиды»", ВДИ, 2, 1970, 121-125 Кутайсов B.A., "Керкинитида и Западный Крым в 6 в. до н.э. 4 в. н.э", Stratum plus, 3, 2001-2002, 356-362 Δικτυογραφία : The Chora of Kerkinitis http://www.pontos.dk/publications/books/publications/books/bbs4-files/bss4_08_kutajsov.pdf The Odessa Virtual Museum of Numismatic http://www.museum.com.ua/en/istor/tavria/tavria.htm Γλωσσάριo : εμπροσθότυπος, ο Η όψη του νομίσματος που φέρει την πιο σημαντική απεικόνιση. Λόγω αμφιβολιών, πολλοί νομισματολόγοι προτιμούν να χρησιμοποιούν τον όρο για την όψη που τυπώθηκε από την κάτω μήτρα. ιωνικός ρυθμός, ο Αρχιτεκτονικός ρυθμός που γεννήθηκε στην Ιωνία και αναπτύχθηκε στη Μικρά Ασία και τα νησιά κατά τον 6ο αι. π.χ. Ο κίονάς του έχει σύνθετη βάση, οι ραβδώσεις του κορμού απολήγουν σε ταινία, το κιονόκρανο είναι ορθογώνιο και χαρακτηρίζεται από τις έλικες, κύριο γνώρισμα του ρυθμού. Ο θριγκός του αποτελείται από τριταινιωτό επιστύλιο, ενιαία ζωφόρο, που συχνά φέρει ανάγλυφες παραστάσεις, και γείσο. Ο ιωνικός ρυθμός χαρακτηρίζεται για τη ραδινότητα των αναλογιών του σε σχέση με το δωρικό. κύλικα, η Βασικό αγγείο πόσεως των αρχαίων. Αποτελείται από ευρύ και ρηχό σώμα, το οποίο στηρίζεται σε λεπτό στέλεχος που απολήγει σε πόδι. Έχει πάντα οριζόντιες λαβές διαταγμένες συμμετρικά, συχνά αναδιπλωμένες. Ο εσωτερικός επίπεδος κυκλικός πάτος του αγγείου χρησιμοποιούνταν ως επιφάνεια ζωγραφικής διακόσμησης. Υπάρχουν πολλοί τύποι κυλίκων: τύπου κωμαστών, τύπου Σιάννων, τύπου Α (οφθαλμωτές), τύπου Β, τύπου Γ, τύπου Kassel, τύπου Droop. περίπλους, ο Από το ρήμα περιπλέω. Αντίστοιχη λατινική ονομασία circum-navigatio. Για τους Φοίνικες, τους Έλληνες και τους Ρωμαίους χρησίμευε ως οδηγός για θαλάσσια ταξίδια. Περιλάμβανε λιμάνια, ακτογραμμές και τις κατά προσέγγιση αποστάσεις μεταξύ τους, καθώς και άλλες πληροφορίες τις οποίες ο πλοίαρχος χρειαζόταν κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. χώρα, η Η αγροτική περιοχή (χωριά και καλλιεργήσιμες εκτάσεις) που περιέβαλλε μια πόλη και ήταν άμεσα συνδεδεμένη με αυτή διοικητικά και οικονομικά. Δημιουργήθηκε στις 18/6/2017 Σελίδα 5/6
Πηγές Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Φυσική Ιστορία, 84 85. Κλαύδιος Πτολεμαίος, Γεωγραφία, 3.5.13 Αρριανός, Περίπλους Ευξείνου Πόντου, 30.5 Δημιουργήθηκε στις 18/6/2017 Σελίδα 6/6