Η γεωγραφία της επιχειρηµατικής δραστηριότητας στα σύνορα της Ελλάδας-Αλβανίας-FYROM και Βουλγαρίας: Μια εµπειρική διερεύνηση

Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 10(2): 25-48 Η γεωγραφία της επιχειρηµατικής δραστηριότητας στα σύνορα της Ελλάδας-Αλβανίας-FYROM και Βουλγαρίας: Μια εµπειρική διερεύνηση Λευτέρης Τοπάλογλου Υποψήφιος ιδάκτορας Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδοµίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης, Φον Καραγιάννη 1-3, 50100 Κοζάνη, τηλ.:2461026430, e-mail: ltopalog@prd.uth.gr Περίληψη Η κατάρρευση του πολιτικού και οικονοµικού συστήµατος των χωρών κεντρικού σχεδιασµού µετά το 1989, έφερε στο προσκήνιο µια νέα οικονοµική γεωγραφία στη ΝΑ Ευρώπη. Στο νέο αυτό περιβάλλον νέες συγκρούσεις και αντιθέσεις αλλά και νέες προκλήσεις και ευκαιρίες εµφανίσθηκαν. Ειδικότερα όσον αφορά στην επιχειρηµατική δραστηριότητα, οι γεωγραφικές σταθερές αλλάζουν σε σχέση µε τους οικονοµικούς πόλους και άξονες που είναι προϊόντα µιας άλλης εποχής κλειστών συνόρων. Η σηµαντικότερη πρόκληση σ αυτό το περιβάλλον είναι η διεύρυνση του µεγέθους αγοράς ενός πρώην κατακερµατισµένου πολιτικά και οικονοµικά χώρου. Το παρόν άρθρο αναλύει τις δυναµικές που επηρέασαν το επιχειρηµατικό περιβάλλον στη ΝΑ Ευρώπη την τελευταία κυρίως δεκαετία και παρουσιάζει τα αποτελέσµατα έρευνας που πραγµατοποιήθηκε σε επιχειρήσεις από την Ελλάδα, την Αλβανία, τη FYROM και τη Βουλγαρία. Τα χωρικά επίπεδα της έρευνας αφορούν τόσο στα σύνολα των επιµέρους χωρών όσο και τα γεωγραφικά επίπεδα των πρωτευουσών, των µεγάλων πόλεων και των συνοριακών περιοχών. Τα ζητήµατα που διερευνώνται αφορούν στη γεωγραφική κατεύθυνση, στην τοµεακή σύνθεση και στην ένταση της επιχειρηµατικής δραστηριότητας. Επιχειρείται επίσης η αξιολόγηση σε επίπεδο αντιλήψεων των παραγόντων που επηρεάζουν χωρικά τις επιχειρηµατικές αποφάσεις στη συγκεκριµένη περιοχή της νότιας βαλκανικής. Αξιολογούνται τέλος µέσα από τις καταγεγραµµένες στάσεις και αντιλήψεις οι οικονοµικοί κλάδοι σε συνδυασµό µε τις γεωγραφικές περιοχές των συγκεκριµένων χωρών. Βασικά συµπεράσµατα που εξάγονται είναι ο καθοριστικός ρόλος της γεωγραφίας στην επενδυτική συµπεριφορά καθώς και η εκτίµηση ότι οι πρωτεύουσες των τεσσάρων κρατών και οι µεγάλες πόλεις είναι οι πιο κατάλληλες να υποδεχθούν οικονοµικές δραστηριότητες υψηλής λειτουργικής τάξης. Για τις συνοριακές περιφέρειες µέσα στο νέο περιβάλλον µάλλον συµπληρωµατικού τύπου λειτουργίες επιφυλάσσονται. Λέξεις κλειδιά: ΝΑ Ευρώπη, γεωγραφία, επιχειρηµατικότητα, πρωτεύουσες, σύνορα Φεβρουάριος 2004 Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολη, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Πεδίον Άρεως, 38334 Βόλος, Τηλ: 2421074462, e-mail: regiolab@uth.gr, http://www.prd.uth.gr ιαθέσιµο ηλεκτρονικά στη διεύθυνση: http://www.prd.uth.gr/research/dp/2004/uth-prd-dp-2004-2_gr.pdf

Η γεωγραφία της επιχειρηµατικής δραστηριότητας 27 Εισαγωγή Η κατάρρευση του πολιτικού και οικονοµικού συστήµατος της Ανατολικής Ευρώπης µετά το 1989, έφερε στο προσκήνιο µια νέα πολιτική και οικονοµική γεωγραφία δηµιουργώντας ένα περιβάλλον πολλών θετικών προσδοκιών και πολλών όµως αντιθέσεων. Κατά δεύτερον λόγο, η διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης µε την εντυπωσιακή διεύρυνση που ακολούθησε, συνέβαλε καθοριστικά στη δηµιουργία ενός ενιαίου οικονοµικού χώρου στην Ευρώπη, όπου τα σύνορα χάνουν σταδιακά τον παραδοσιακό τους ρόλο. Τρίτον, η κρίση του φορντικού µοντέλου παραγωγής, η επικράτηση των «ευέλικτων» και σύνθετων συστηµάτων (flexible production system) στην παραγωγική αλυσίδα, η κυριαρχία των υπηρεσιών στη σύνθεση του ΑΕΠ και της απασχόλησης επαναπροσδιορίζουν την κλαδική και τοµεακή γεωγραφία της παραγωγής (Coffey and Bailly 1996. Nakamura, 1985. Πετράκος και Οικονόµου, 1999. Thisse, 2000) Οι τρεις παραπάνω δυναµικές καθορίζουν σε µεγάλο βαθµό όχι µόνο τη νέα γεωγραφία της επιχειρηµατικότητας στη ΝΑ Ευρώπη, αλλά και την αλληλεπίδραση που έχει η τελευταία µε το αστικό σύστηµα. Η µεγέθυνση της αγοράς ενός πρώην κατακερµατισµένου χώρου, δηµιουργεί προϋποθέσεις εσωτερικών και εξωτερικών οικονοµιών κλίµακας, κάτι που σηµαίνει δυνατότητες εξειδίκευσης αλλά και ευνοϊκές συνθήκες συγκέντρωσης στο χώρο. Στο νέο αυτό περιβάλλον όλα δείχνουν ότι υπάρχουν κερδισµένοι και χαµένοι µέσα από τις νέες χωρικές και κλαδικές ιεραρχίες. Οι παράµετροι που επηρεάζουν καθοριστικά τη µορφή της νέας οικονοµικής γεωγραφίας στην Ευρώπη, εκτιµάται ότι είναι η απόσταση από τον πυρήνα των ανεπτυγµένων ευρωπαϊκών χωρών, το µέγεθος της περιφερειακής αγοράς, η µορφή του αστικού συστήµατος, και φυσικά οι «αρχικές συνθήκες» κάθε επιµέρους περιφέρειας. Ειδικότερα στη ΝΑ Ευρώπη, το γεγονός της µεγάλης απόστασης από το ευρωπαϊκό οικονοµικό κέντρο, το αδύναµο πληθυσµιακά και παραγωγικά αστικό σύστηµα, η µικρή σε µέγεθος αγορά και οι δυσµενείς αρχικές συνθήκες, καθιστούν την ενσωµάτωση της περιοχής στο ευρωπαϊκό οικοδόµηµα το λιγότερο προβληµατική (Kratke, 1999. Petrakos, 2001, Cohen, 1998). Από την άλλη όµως, η προσαρµογή των περιφερειών στο εσωτερικό των κρατών δεν προβλέπεται να γίνεται κάτω από τις ίδιες συνθήκες. Οι πρωτεύουσες, οι µεγάλες πόλεις και οι συνοριακές περιοχές αποτελούν ξεχωριστές χωρικές ενότητες µε διαφορετικές αναπτυξιακές δυναµικές αλλά και ανεπάρκειες η κάθε µια. Ένα ενδιαφέρον ερώτηµα που προκύπτει από τα παραπάνω είναι να εξετάσουµε πως συσχετίζονται συγκεκριµένοι οικονοµικοί κλάδοι µε συγκεκριµένες γεωγραφικές ενότητες. Να διερευνήσουµε µε άλλα λόγια την κλαδική γεωγραφία στο εσωτερικό των χωρών της ΝΑ Ευρώπης. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί του εισαγωγικού µέρους, επιχειρείται µια σκιαγράφηση των βασικών χαρακτηριστικών των µεταβατικών χωρών της ΝΑ Ευρώπης µετά το 1989 και Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(2)

28 Λευτέρης Τοπάλογλου αναλύονται οι επενδυτικές, εµπορικές και µεταναστευτικές ροές. Επισηµαίνονται οι νέες δυναµικές αλλά και οι ανισότητες στη ενιαία Ευρώπη και εξετάζεται ο ρόλος των πολιτικών έναντι των δυσµενών γεωγραφικών συντεταγµένων. Στο επόµενο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα έρευνας που διενεργήθηκε σε επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στη ΝΑ Ευρώπη και αναλύονται οι αντιλήψεις τους σε σχέση µε τα γεωγραφικά, τοµεακά και κλαδικά χαρακτηριστικά της επιχειρηµατικής δραστηριότητας στην περιοχή. Στο τελευταίο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα βασικά συµπεράσµατα του άρθρου. Η Ακτινογραφία των Μεταβατικών Χωρών της ΝΑ Ευρώπης µετά το 1989 εν υπάρχει αµφιβολία ότι η κατάρρευση των καθεστώτων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης µετά το 1989 και η διαδικασία µετάβασής στους προς την οικονοµία της αγοράς, διαµόρφωσε έναν νέο πολιτικό, οικονοµικό και κοινωνικό χάρτη στην Ευρώπη. Η απάλειψη του «σιδηρού παραπετάσµατος» δηµιούργησε θετικές οικονοµικές προσδοκίες για µια Ευρώπη χωρίς αδιαπέρατα σύνορα, ταυτόχρονα όµως έφερε στο προσκήνιο νέου τύπου ανισότητες και διαχωριστικές γραµµές (Petrakos, 2002. Τοπάλογλου και Ψυχάρης, 2003. Gorzelak and Jalowiecki, 2002). Η διεύρυνση της Ε.Ε. που ακολούθησε, ανέδειξε το ζήτηµα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης σε πρωτεύοντα στόχο σε µια ενωµένη Ευρώπη, καταβάλλοντας όµως το κόστος µιας ολοκλήρωσης χωρίς εµβάθυνση όπως δείχνουν οι τελευταίες εξελίξεις 1, όπου επιχειρείται η συνοχή και η µείωση των ανισοτήτων να µην είναι στο επίκεντρο των ευρωπαϊκών πολιτικών. Παρά το γεγονός ότι η Ανατολική Ευρώπη στην εποχή του ψυχρού πολέµου γινόταν αντιληπτή ως ένας συµπαγής και εν πολλοίς οµοιόµορφος γεωπολιτικός και οικονοµικός χώρος έναντι της ύσης, οι δραµατικές αλλαγές µετά το 1989, ανέδειξαν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις διαφορετικές αφετηρίες των επιµέρους περιφερειακών ενοτήτων της. Στις διάφορες αναλύσεις εντοπίζονται τέσσερις κυρίως γεωγραφικές ενότητες των χωρών µετάβασης της Ανατολικής Ευρώπης µε κριτήρια πολιτικά, οικονοµικά και κοινωνικά: α) Η Ρωσία µε τις χώρες της πρώην σοβιετικής ένωσης 2 β) οι χώρες της Βαλτικής 3 γ) οι χώρες της Κεντρικής Ευρώπης 4 και δ) η ΝΑ Ευρώπη 5. Η κατηγοριοποίηση αυτή, παρά το γεγονός ότι εµπεριέχει σηµαντικό βαθµό αυθαιρεσίας 1 Το πρόσφατο αίτηµα των πλούσιων χωρών της Ε.Ε. προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για µείωση της συµµετοχής τους στον κοινοτικό προϋπολογισµό µαρτυρεί ισχυρές δυναµικές στην κατεύθυνση της απίσχνανσης των πολιτικών συνοχής και αλληλεγγύης 2 Εκτός των Βαλτικών χωρών 3 Λιθουανία, Εσθονία, Λεττονία, 4 Πολωνία, Τσεχία, Σλοβακία, Ουγγαρία, Σλοβενία 5 Βοσνία, Κροατία, Ρουµανία, Σερβία-Μαυροβούνιο, Βουλγαρία, Π.Γ..Μ, Αλβανία ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η γεωγραφία της επιχειρηµατικής δραστηριότητας 29 λόγω των επιµέρους διαφοροποιήσεων, δείχνει εντούτοις πολύ καθαρά ότι µια νέα οικονοµική γεωγραφία δηµιουργείται συνολικά στον ευρωπαϊκό χώρο, επιφέροντας σηµαντικές ανακατατάξεις και νέες χωρικές δυναµικές. Είναι δύσκολο να ισχυριστεί κανείς ότι οι χώρες µετάβασης της ΝΑ Ευρώπης ειδικότερα, εντάχθηκαν µέσα στο παραπάνω περίγραµµα µε όρους ευνοϊκούς για την ανάπτυξή τους. Η προσαρµογή τους στο περιβάλλον της ανοικτής οικονοµίας µέσω της «θεραπείας σοκ» που τελικά επικράτησε ως λογική οικονοµικού και πολιτικού µετασχηµατισµού, οδήγησε όχι σε λίγες περιπτώσεις, σε τραυµατικές εµπειρίες και σε πολύ σοβαρούς κοινωνικούς και παραγωγικούς κραδασµούς. (Petrakos and Totev, 1996). Επιχειρώντας µια σκιαγράφηση των βασικών παραµέτρων που χαρακτηρίζουν τη ΝΑ Ευρώπη µετά το 1989 και τη διαφοροποιούν από τα υπόλοιπα περιφερειακά σχήµατα της Ανατολικής Ευρώπης, θα µπορούσαµε να επισηµάνουµε τα εξής: Πρώτον, τα φαινόµενα του υπέρµετρου εθνικισµού, οι µειονοτικές διαφορές, τα κινήµατα απόσχισης και τελικά οι πολεµικές συγκρούσεις και ο εµφύλιος σπαραγµός που ακολούθησε, έλαβαν χώρα σχεδόν στο σύνολό τους στην ΝΑ Ευρώπη και στην περιοχή του Καυκάσου. Οι συνέπειες αυτών των γεγονότων επηρέασαν καθοριστικά το οικονοµικό περιβάλλον όχι µόνο των χωρών αυτών που βίωσαν τέτοιες εµπειρίες αλλά και των γειτονικών χωρών, υποθηκεύοντας σε µεγάλο βαθµό τις προοπτικές ανάπτυξής τους. Την ίδια ώρα τόσο οι µεταβατικές χώρες της Κεντρικής Ευρώπης όσο και οι χώρες της Βαλτικής, κατάφερναν να περάσουν αναίµακτα το σκόπελο των βίαιων συγκρούσεων. Έχοντας υπόψη τόσο από τη βιβλιογραφία όσο και από εµπειρικές έρευνες ότι η πολιτική σταθερότητα αποτελεί πρωταρχικό παράγοντα όχι µόνο για την προσέλκυση άµεσων ξένων επενδύσεων αλλά και συνολικής ανάπτυξης εν γένει (Bitzenis, 2001, EBRD, 1998) γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι η ΝΑ Ευρώπη επιχειρεί να συναγωνισθεί στον ευρωπαϊκό οικονοµικό στίβο µε άλλες περιοχές, κουβαλώντας βαρίδια εθνικών διχασµών και συρράξεων. εύτερον, οι «αρχικές συνθήκες» περάσµατος από τον κεντρικό σχεδιασµό στην οικονοµία της αγοράς στην ΝΑ Ευρώπη, σε σχέση µε το βαθµό ανάπτυξης, την διάρθρωση της παραγωγής, το επίπεδο των υποδοµών, και το µέγεθος εξωστρέφειας ή εξάρτησης της οικονοµίας, δηµιουργούν ένα ιδιαίτερα αρνητικό µίγµα προοπτικών για τις χώρες αυτές. Συγκεκριµένα τα επίπεδα ανάπτυξης µε όρους κατά κεφαλή ΑΕΠ υστερούν σε µεγάλο βαθµό έναντι των άλλων µεταβατικών χωρών, ενώ η υψηλή εξάρτηση από τον πρωτογενή τοµέα της παραγωγής και της απασχόλησης παραπέµπει σε προκαπιταλιστικές και παρωχηµένες οικονοµικές δοµές. Επιπλέον η απόλυτη σχεδόν έλλειψη εξωστρέφειας µε τον έξω κόσµο που χαρακτήριζε την Αλβανία πριν το 1989, η «σιαµαίου τύπου» παραγωγική και οικονοµική εξάρτηση της Βουλγαρίας από την πρώην Σοβιετική Ένωση και η εµφάνιση της FYROM µέσα από τραυµατικές εµπειρίες κατάτµησης της ενιαίας Γιουγκοσλαβίας, είχαν ως αποτέλεσµα επώδυνες συνθήκες προσαρµογής στο νέο οικονοµικό περιβάλλον. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(2)

30 Λευτέρης Τοπάλογλου Τρίτον, οι δυσµενείς γεωγραφικές συντεταγµένες της ΝΑ Ευρώπης σε σχέση µε τον ευρωπαϊκό οικονοµικό πυρήνα, επιβαρύνουν σε µεγάλο βαθµό τις οικονοµικές ανταλλαγές σε σύγκριση µε τις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης που βρίσκονται σε σαφώς πιο πλεονεκτική θέση. Εάν γίνουν µάλιστα αποδεκτές οι θεωρητικές αναλύσεις των θεµελιωτών της νέας οικονοµικής γεωγραφίας για τον καθοριστικό ρόλο της απόστασης και του µεταφορικού κόστους στη συγκέντρωση των οικονοµικών δραστηριοτήτων στο χώρο, τότε οι προσδοκίες για την κάλυψη του χάσµατος της ΝΑ Ευρώπης σε σχέση µε τις άλλες περιοχές στην Ευρώπη γίνονται λιγότερο αισιόδοξες (Krugman, 2001, Fujita et.al 2003) Τέταρτον, όσον αφορά στις επενδυτικές και εµπορικές ροές, η ΝΑ Ευρώπη θα µπορούσε να χαρακτηριστεί αναµφισβήτητα ως περιοχή χαµηλής επενδυτικής ελκυστικότητας. Εάν συνυπολογισθεί µάλιστα ότι ο όγκος παγκοσµίως των άµεσων ξένων επενδύσεων στην Ανατολική Ευρώπη είναι εξαιρετικά χαµηλός, οι επενδύσεις που τελικά καταλήγουν στην ΝΑ Ευρώπη είναι υποπολλαπλάσιες. Οι εµπορικές συναλλαγές από την άλλη είναι εγκλωβισµένες σε διακλαδικού τύπου σχέσεις κυρίως µε την Ε.Ε., ενώ οι εµπορικές ανταλλαγές µεταξύ των µεταβατικών χωρών βρίσκονται σε πολύ χαµηλά επίπεδα. Επίσης τα εµπορικά ελλείµµατα και η εξάρτηση των εξαγωγών από λίγους και προβληµατικούς κλάδους είναι κάποια επιπλέον επιβαρηµένα χαρακτηριστικά των µεταβατικών χωρών της ΝΑ Ευρώπης (Panteladis, 2002, Jackson, 2000). Το γεγονός της γειτνίασης των χωρών αυτών µε την Ελλάδα, προσέδωσε σ ένα βαθµό ενδοκλαδικό χαρακτήρα στις εµπορικές συναλλαγές, πριµοδοτώντας την διατήρηση κλάδων και εξειδικεύσεων που διαφορετικά θα έµεναν περισσότερο έκθετες στον ανταγωνισµό (Πετράκος, 2000α). Πέµπτον, οι µεταναστευτικές ροές που ακολούθησαν της κατάρρευσης των ανατολικών καθεστώτων στην ΝΑ Ευρώπη, επηρεάστηκαν σε µεγάλο βαθµό από οικονοµικούς, γεωγραφικούς, δηµογραφικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Με άλλα λόγια η οικονοµική εξαθλίωση των πρώτων ετών της µετάβασης, η γεωγραφική γειτνίαση κυρίως µε την Ελλάδα και την Ιταλία ως χώρες µέλη της Ε.Ε., ο πολύ χαµηλός δείκτης γήρανσης κυρίως στην Αλβανία και η απασχόληση της πλειοψηφίας των µεταναστών κυρίως στις υπηρεσίες παράλληλα µε την εµφάνιση νέων µορφών εργασίας (παράνοµη, προσωρινή, οικιακή κλπ) συνθέτουν τα βασικότερα χαρακτηριστικά των µεταναστευτικών ροών στη ΝΑ Ευρώπη (King, 2000, Lianos et.al 1997, Labrianidis et.al. 2003). Η Ελλάδα ειδικότερα, από χώρα αποστολής µεταναστών στις δεκαετίες 60 και 70, µετατρέπεται σε χώρα υποδοχής µεταναστών, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων προέρχεται από τη ΝΑ Ευρώπη και κυρίως από την Αλβανία. Πρόσφατες µετρήσεις εκτιµούν τον αριθµό των µεταναστών στο ένα δέκατο περίπου του συνολικού πληθυσµού, εκ των οποίων την πλειοψηφία αποτελούν αλβανοί µετανάστες (Kasimisis et.al. 2002). ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η γεωγραφία της επιχειρηµατικής δραστηριότητας 31 Είναι προφανές από την παραπάνω ανάλυση ότι µια νέα διαχωριστική γραµµή διαµορφώνεται µεταξύ της Κεντρικής και ΝΑ Ευρώπης, µε ανισότητες πολύ πιο έντονες από αυτές που εντοπίζονται στους κόλπους της Ε.Ε. Η διαδικασία µετάβασης από τη µια και η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση από την άλλη δηµιουργούν το δίπολο που καθορίζει τους όρους ενσωµάτωσης µέσα στη νέα πραγµατικότητα. Αναµφισβήτητα ο ρόλος της γεωγραφίας µέσα σ αυτό το περιβάλλον είναι καθοριστικός χωρίς να υποβαθµίζονται βέβαια οι ιστορικοί, κοινωνικοί και πολιτιστικοί παράγοντες. Στη νέα οικονοµική γεωγραφία της Ευρώπης, έτσι όπως τουλάχιστον δείχνει να διαµορφώνεται, οι χώρες µετάβασης της ΝΑ Ευρώπης έχοντας σχετικά µικρό µέγεθος αγοράς, µάλλον περιφερειακό ρόλο θα µπορούσαν να διαδραµατίσουν. Το άνοιγµα βέβαια των συνόρων δίνει την ευκαιρία επανασύνδεσης ενός χώρου που έµενε κατακερµατισµένος σε µικρές αγορές και δηµιουργεί στη ΝΑ Ευρώπη ευνοϊκές προϋποθέσεις οικονοµικής συγκέντρωσης, οικονοµιών κλίµακας και εξειδίκευσης. Αναµένεται λοιπόν να εµφανιστούν νέες δυναµικές στο εµπόριο, στις επενδύσεις και στα επιχειρηµατικά δίκτυα στα πλαίσια του νέου καταµερισµού της εργασίας στην Ευρώπη. Μέσα στο παραπάνω πλαίσιο, ο ρόλος επεξεργασµένων, αποτελεσµατικών και κυρίως σταθερών πολιτικών, σαφώς και θα µπορούσε να έχει σηµαντική θέση. Πολιτικές από πλευράς των χωρών της ΝΑ Ευρώπης στην κατεύθυνση προσέλκυσης επενδύσεων (place marketing), εκδηµοκρατισµού, διαφάνειας, εξάλειψης επιχειρηµατικών εµποδίων, επένδυσης στους ανθρώπινους πόρους θα µπορούσαν να συµβάλλουν θετικά. Πολιτικές επίσης ενίσχυσης από την Ε.Ε. ή άλλους διεθνείς οργανισµούς για τη βελτίωση των παραγωγικών, µεταφορικών και τηλεπικοινωνιακών υποδοµών, αναµφίβολα θα στήριζαν σηµαντικά την αναπτυξιακή προσπάθεια των χωρών µετάβασης στη ΝΑ Ευρώπη. Παρόλα αυτά οι περισσότερες έρευνες εντοπίζουν µια αστάθεια επενδυτικών κανόνων και πολιτικού περιβάλλοντος στις χώρες µετάβασης της ΝΑ Ευρώπης και από την άλλη µια αναποτελεσµατικότητα των ευρωπαϊκών πολιτικών ενίσχυσης που κατανέµει την οικονοµική στήριξη µε κριτήρια κυρίως πληθυσµιακά και όχι σύµφωνα µε τις πραγµατικές ανάγκες (Κότιος και Πετράκος, 2000). Παραµένει βέβαια αµφίβολο το κατά πόσο ακόµη και επιτυχηµένες πολιτικές µπορούν ν αλλάξουν άρδην την αναπτυξιακή πορεία χωρών µε δυσµενείς αρχικές και γεωγραφικές συνθήκες. Ο Πετράκος (2000β) µάλιστα υποστηρίζει ότι «η κεντρικότητα στον υπό διαµόρφωση νέο οικονοµικό χώρο της Ευρώπης παρέχει σηµαντικά πλεονεκτήµατα που επηρεάζουν την πορεία, την απόδοση και το επίπεδο ανάπτυξης των οικονοµιών ανεξάρτητα από την άσκηση ή µη ορθών πολιτικών µετάβασης». Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(2)

32 Λευτέρης Τοπάλογλου Γεωγραφικά και Κλαδικά Χαρακτηριστικά της Επιχειρηµατικότητας στη ΝΑ Ευρώπη Στην ανάλυση των γεωγραφικών και κλαδικών χαρακτηριστικών της επιχειρηµατικότητας στη ΝΑ Ευρώπη, µας ενδιαφέρει να εντοπίσουµε τους παράγοντες που επηρεάζουν το ΠΟΥ κατευθύνονται ΠΟΙΟΙ κλάδοι και σε ΠΟΣΟ µεγάλη ένταση. Επιλέχθηκε για το λόγο αυτό η διεξαγωγή έρευνας µε τη µέθοδο ερωτηµατολογίων, απευθυνόµενοι σε επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στην περιοχή. Στόχος της έρευνας ήταν η ανάλυση του τρόπου µε τον οποίο οι ίδιες οι επιχειρήσεις αντιλαµβάνονται την κλαδική και γεωγραφική κατεύθυνση της επιχειρηµατικότητας. Η µεθοδολογία της έρευνας Η ανάλυση βασίστηκε σε δείγµα 59 επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στη ΝΑ Ευρώπη στους κλάδους 1) των κατασκευών, 2) του ιµατισµού, 3) των τροφίµων-ποτών και 4) των µηχανηµάτων-εξοπλισµού. Στόχος της έρευνας ήταν να καταγράψει και να αξιολογήσει τον τρόπο µε τον οποίο οι επιχειρήσεις αντιλαµβάνονται το νέο περιβάλλον που διαµορφώθηκε στη ΝΑ Ευρώπη και ειδικότερα στην Ελλάδα, την Αλβανία, τη FYROM και τη Βουλγαρία. Η προέλευση των επιχειρήσεων που συµπλήρωσαν τα σχετικά ερωτηµατολόγια ήταν από την Ελλάδα (35), την FYROM (12), την Βουλγαρία (4), την Τουρκία (4), την Αλβανία (3) και τη Ρουµανία (1). Τα ερωτηµατολόγιο περιλάµβανε επτά (7) κατηγορίες ερωτήσεων κλειστού τύπου οι κυριότερες από τις οποίες αφορούσαν: α) το γεωγραφικό προσανατολισµό και την ένταση του εµπορίου της Ελλάδας, FYROM, Αλβανίας και Βουλγαρίας σε σχέση µε τρίτους 6 β) τα πλεονεκτήµατα και τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται σε κάθε µια απ αυτές τις χώρες και γ) τον τρόπο µε τον οποίο αντιλαµβάνονται οι επιχειρηµατίες µια άριστη γεωγραφική κατανοµή των κλάδων στη ΝΑ Ευρώπη. Η κλαδική κατανοµή συγκεκριµένα µεταξύ των τεσσάρων χωρών, εξετάστηκε ως προς τέσσερα χωρικά επίπεδα: α) Των πρωτευουσών β) των µεγάλων πόλεων γ) των συνοριακών περιοχών και δ) των άλλων πόλεων. Ειδικότερα όσον αφορά στην κλαδική κατανοµή στις συνοριακές περιοχές, επιχειρήθηκε µια συγκριτική ανάλυσή τους σύµφωνα µε ορισµένα κριτήρια κατηγοριοποίησης όπως α) όλες οι διασυνοριακές ζώνες µεταξύ τους β) οι 6 Εξετάστηκε ο γεωγραφικός προσανατολισµός του εµπορίου ως προς πέντε οµάδες χωρών α) ΝΑ Ευρώπη β) Ευρωπαϊκή Ένωση γ) Κεντρική Ευρώπη δ) Χώρες πρώην ΕΣΣ και Βαλτικής και ε) τρίτες χώρες ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η γεωγραφία της επιχειρηµατικής δραστηριότητας 33 «ευρωπαϊκές διασυνοριακές ζώνες» µε τις «µη ευρωπαϊκές διασυνοριακές ζώνες 7 γ) η «ευρωπαϊκή συνοριακή περιοχή» µε όλες τις άλλες. 8 Αν και το δείγµα των επιχειρήσεων δεν είναι πολύ µεγάλο, εντούτοις τα συµπεράσµατα που συνάγονται από την έρευνα είναι αρκετά ενδιαφέροντα εκτιµώντας ότι συµβάλλουν θετικά στη συζήτηση που διεξάγεται τελευταία τόσο στο χώρο της επιστήµης όσο και της οικονοµίας σχετικά µε τη γεωγραφία της επιχειρηµατικότητας στη ΝΑ Ευρώπη. Ο γεωγραφικός Προσανατολισµός και ένταση Εµπορίου Στον Πίνακα 1 περιγράφονται ο γεωγραφικός προσανατολισµός καθώς και η ένταση του εµπορίου (εισαγωγές-εξαγωγές) ανά κατηγορία χώρας (µέλος Ε.Ε.- µη µέλος Ε.Ε.). Συγκεκριµένα η κατηγοριοποίηση χωρών του Πίνακα 1 αφορά την Ελλάδα ως τη µοναδική χώρα µέλος της Ε.Ε. στην περιοχή από τη µια πλευρά και την Αλβανία, FYROM και Βουλγαρία από την άλλη, ως µη µέλη της Ε.Ε. Οι παρατηρήσεις που θα µπορούσαν να γίνουν από το σχετικό Πίνακα είναι: Πρώτον, η περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελούν αδιαµφισβήτητα τους βασικούς γεωγραφικούς προσανατολισµούς του εµπορίου τόσο στις εισαγωγές (0,72) όσο και στις εξαγωγές (0,63) και των τεσσάρων χωρών. Τα στοιχεία αυτά υπογραµµίζουν από τη µια τον καθοριστικό ρόλο της γεωγραφίας και της απόστασης στις εµπορικές συναλλαγές και από την άλλη την ισχυρή επίδραση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης όχι µόνο εντός των συνόρων της Ε.Ε. αλλά και στην περίµετρο των συνόρων της. εύτερον, οι εισαγωγές των ελληνικών επιχειρήσεων πραγµατοποιούνται κυρίως από την Ε.Ε. (0,33). Η υπεροχή µάλιστα της Ε.Ε. γίνεται εµφανέστερη όταν παρατηρούµε τις αντίστοιχες εισαγωγές υψηλής έντασης (0,65). Σηµαντικές επίσης εµφανίζονται οι εισαγωγές από τρίτες χώρες (0,27) υποδηλώνοντας µάλλον προϊόντα ή πρώτες ύλες µεγάλης κοστολογικής διαφοράς. Οι εισαγωγές από τη ΝΑ Ευρώπη ανέρχονται σε σηµαντικό µέγεθος (0,25), το οποίο όµως εστιάζεται κυρίως σε εισαγωγές χαµηλής (0,50) και όχι υψηλής έντασης (0,09). Τρίτον, οι εισαγωγές των τριών µεταβατικών χωρών εµφανίζουν µια σαφή προτίµηση στην ΝΑ Ευρώπη (0,71) σε σχέση µε την Ε.Ε. (0,17). Θα πρέπει βέβαια να σηµειωθεί ότι στην επεξεργασία που έγινε, η Ελλάδα συµπεριλήφθηκε στη γεωγραφική περιοχή της ΝΑ Ευρώπης µε αποτέλεσµα να εµφανίζονται περισσότερο µειωµένες οι εισαγωγές 7 Η ανάλυση αυτή αφορά από τη µια τις διασυνοριακές ζώνες Ελλάδας-Αλβανία, Ελλάδας-FYROM, Ελλάδας- Βουλγαρίας και από την άλλη τις διασυνοριακές ζώνες που δεν είναι όµορες µε την Ε.Ε., δηλαδή Αλβανία- FYROM, FYROM-Βουλγαρία 8 Η ανάλυση αυτή από τη µια µεριά περιλαµβάνει µόνο την ελληνική πλευρά των συνόρων ως κοµµάτι της Ε.Ε. και από την άλλη όλες τις άλλες συνοριακές ζώνες Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(2)

34 Λευτέρης Τοπάλογλου από την Ε.Ε. Αξίζει επίσης να επισηµανθεί ότι οι εισαγωγές από την Ε.Ε. αφορούν κυρίως σοβαρούς όγκους συναλλαγών (0,30) και πολύ λιγότερο εισαγωγές χαµηλής έντασης (0,06). Το στοιχείο αυτό παραπέµπει σε περαιτέρω διερεύνηση των χαρακτηριστικών των εµπορικών σχέσεων της Ε.Ε. µε τις τρεις µεταβατικές χώρες. Τέταρτον, ο προσανατολισµός των εξαγωγών των ελληνικών επιχειρήσεων εµφανίζει µια εικόνα σχεδόν αντίστροφη των αντίστοιχων εισαγωγών µε σαφή υπεροχή της ΝΑ Ευρώπης (0,55) ενώ ακολουθούν οι τρίτες χώρες (0,14) οι χώρες της Βαλτικής και της πρώην ΕΣΣ (0,13), η Ε.Ε. (0,10) και οι χώρες της Κεντρικής Ευρώπης (0,07). Μια πιο προσεκτική όµως παρατήρηση στις επιδόσεις υψηλής έντασης των εξαγωγών, µας οδηγεί στο συµπέρασµα ότι η Ε.Ε. (0,21) αποτελεί έναν ισχυρό προορισµό εξαγωγικού εµπορίου. Από τα πιο πάνω δεδοµένα φαίνεται ότι η ΝΑ Ευρώπη αποτελεί πλέον τα τελευταία χρόνια έναν προνοµιακό γεωγραφικό χώρο για τις ελληνικές εξαγωγές, ενώ παράλληλα οι εξαγωγές προς την Ε.Ε. αφορούν κυρίως σοβαρούς όγκους εµπορίου. Πέµπτον, οι εξαγωγές των τριών µεταβατικών χωρών φαίνεται να προσανατολίζονται κυρίως µε βάση τη γεωγραφική εγγύτητα της ΝΑ Ευρώπης (0,50) και κατά δεύτερο λόγο φαίνεται να επηρεάζονται από τις παραδοσιακές σχέσεις προ της µετάβασης µε τις χώρες της πρώην ΕΣΣ και της Βαλτικής (0,15). Οι χαµηλές εξαγωγικές επιδόσεις προς Ε.Ε. (0,09) προφανώς υποδεικνύουν τον ελλειµµατικό χαρακτήρα των εµπορικών συναλλαγών εις βάρος των τριών µεταβατικών χωρών παρά το γεγονός ότι οι εξαγωγές υψηλής έντασης εµφανίζονται αυξηµένες (0,21). Πλεονεκτήµατα και Ευκαιρίες ανά Χώρα O Πίνακας 2 αναφέρεται στον τρόπο µε τον οποίο γίνονται αντιληπτά τα πλεονεκτήµατα και οι ευκαιρίες ανά χώρα. Τα ζητήµατα που µας ενδιαφέρουν να διερευνήσουµε είναι α) ποια είναι η γεωγραφία των πλεονεκτηµάτων και των ευκαιριών µεταξύ των τεσσάρων χωρών και β) ποιες επενδυτικές ευκαιρίες εµφανίζει η κάθε χώρα ξεχωριστά. Μελετώντας τα στοιχεία του Πίνακα 2 ως προς το κριτήριο πλεονέκτηµα ανά χώρα, µπορούµε να κάνουµε τις παρακάτω παρατηρήσεις: Η διαφάνεια στην Ελλάδα (0,71) υπερτερεί αισθητά ως πλεονέκτηµα σε σύγκριση µε την FYROM (0,16), τη Βουλγαρία (0,10) ενώ το επενδυτικό τοπίο στην Αλβανία (0,03) δείχνει ότι µάλλον στερείται διαφάνειας. Η έλλειψη σοβαρού ανταγωνισµού υπερτερεί ως κίνητρο στην Αλβανία (0,41) ενώ ακολουθούν η FYROM (0,32) και η Βουλγαρία (0,22). Στην Ελλάδα (0,04) αντίθετα, υπάρχει η αίσθηση ενός έντονου ανταγωνισµού. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η γεωγραφία της επιχειρηµατικής δραστηριότητας 35 Η ύπαρξη µειονοτήτων γίνονται αντιληπτές ως ευκαιρία στην Αλβανία (0,35) και στην Ελλάδα (0,26) ενώ ακολουθούν η Βουλγαρία (0,21) και η FYROM (0,18). To γεγονός µάλιστα της ύπαρξης αλβανικής µειονότητας στη FYROM και ελληνικής µειονότητας στην Αλβανία ερµηνεύει σ ένα βαθµό την θετική αντίληψη περί µειονοτήτων ως ευκαιρία. Στο ζήτηµα της πολιτικής σταθερότητας διαπιστώνεται µια σαφής υπεροχή της Ελλάδας (0,60), µε τη Βουλγαρία (0,28) να ακολουθεί σε µεγάλη απόσταση. Η FYROM (0,09) και η Αλβανία (0,03) ακολουθούν, υπογραµµίζοντας εύγλωττα το µέγεθος του προβλήµατος πολιτικής σταθερότητας στις αντιλήψεις των επιχειρηµατιών. Τόσο η πολιτισµική εγγύτητα όσο και η φιλόξενη υποδοχή των επενδυτικών δραστηριοτήτων ως πλεονεκτήµατα φαίνεται να κατανέµονται σχεδόν ισοµερώς στην Ελλάδα (0,29), (0,28) στη Βουλγαρία (0,29), (0,29) στη FYROM (0,23), (0,27) και στην Αλβανία (0,18), (0,16). Το εύρηµα αυτό επιβεβαιώνει την αντίληψη για ύπαρξη ενός ενιαίου χώρου στη ΝΑ Ευρώπη µε κοινές συµπεριφορές και πολιτισµικά χαρακτηριστικά σε σχέση µε τον υπόλοιπο κόσµο. Ο βαθµός που οι σχέσεις της κάθε χώρας µε την Ε.Ε. γίνονται αντιληπτές ως πλεονέκτηµα φαίνεται ότι αποτελούν συνάρτηση των πραγµατικών σχέσεων της Ε.Ε. µε την κάθε χώρα ξεχωριστά. Στο πλαίσιο αυτό η Ελλάδα (0,57) φυσικά προηγείται ως πλήρες µέλος της Ε.Ε. η Βουλγαρία (0,29) ως «χώρα υπό ένταξη» έρχεται δεύτερη ενώ ακολουθούν η FYROM (0,13) και η Αλβανία (0,01) σε πολύ µεγάλη απόσταση. Η σταθερότητα των επενδυτικών κανόνων γίνεται σε µεγάλο βαθµό αντιληπτή στην Ελλάδα (0,68) µε την FYROM (0,16) και τη Βουλγαρία (0,13) ν ακολουθούν. Στην Αλβανία (0,02) τα ευρήµατα του Πίνακα 2 απλά υπογραµµίζουν την αστάθεια των επενδυτικών κανόνων στις αντιλήψεις των επιχειρηµατιών. Η ύπαρξη άλλων οµοειδών επιχειρήσεων εντοπίζεται ως πλεονέκτηµα αρχικά στην Ελλάδα (0,38) και στη συνέχεια στη Βουλγαρία (0,29), στη FYROM (0,23) και στην Αλβανία (0,14). Τα ευρήµατα αυτά δείχνουν ότι η ύπαρξη οµοειδών επιχειρήσεων (clusters), αποτελούν σηµαντικό κίνητρο επιχειρηµατικής στρατηγικής. Οι υποδοµές µεταφορών και τηλεπικοινωνιών υψηλού επιπέδου γίνονται αντιληπτές ως ευκαιρίες κυρίως στην Ελλάδα (0,55), (0,53) και σε µικρότερο βαθµό στη Βουλγαρία (0,26), (0,26). Στην FYROM (0,17), (0,16) και πολύ περισσότερο στην Αλβανία (0,02), (0,05), οι µεταφορικές υποδοµές αντιµετωπίζονται ως επενδυτικό αντικίνητρο. Η χαλαρή εργατική και περιβαλλοντική νοµοθεσία εντοπίζονται ως πλεονεκτήµατα κυρίως στην Αλβανία (0,34) στην FYROM (0,32) και στη Βουλγαρία (0,28). Στην Ελλάδα (0,06) αντίθετα η εργατική και περιβαλλοντική νοµοθεσία εκλαµβάνεται ότι κινείται σ ένα πολύ αυστηρό πλαίσιο. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(2)

36 Λευτέρης Τοπάλογλου Μελετώντας τα στοιχεία του Πίνακα 2 ως προς το κριτήριο χώρα ανά πλεονέκτηµα, παρατηρούµε τα εξής: Η πολιτισµική εγγύτητα και η φιλόξενη υποδοχή της δραστηριότητας γίνονται αντιληπτά ως τα βασικά πλεονεκτήµατα στη FYROM, Αλβανία και Βουλγαρία, ενώ στον αντίποδα βρίσκονται η διαφάνεια και η ύπαρξη σταθερών επενδυτικών κανόνων. Αντίθετα το σκηνικό στην Ελλάδα, αναδεικνύει την πολιτική σταθερότητα και τις προνοµιακές σχέσεις µε την Ε.Ε. στις δύο πρώτες θέσεις ενώ τις δύο τελευταίες θέσεις καταλαµβάνουν τα «πλεονεκτήµατα» της έλλειψης σοβαρού ανταγωνισµού και της χαλαρής εργατικής και περιβαλλοντικής νοµοθεσίας. Η καταγεγραµµένη αυτή διάταξη σε επίπεδο αντιλήψεων αποτυπώνει ουσιαστικά τα δύο διαφορετικά «περιβάλλοντα» επενδυτικών ευκαιριών στη Νοτιοανατολική Ευρώπη τη διαχωριστική γραµµή της οποίας «χαράσσουν» η πολιτική σταθερότητα και Ευρωπαϊκή Ένωση. Ειδικότερα στη FYROM, τα πλεονεκτήµατα που ξεχωρίζουν είναι η φιλόξενη υποδοχή της δραστηριότητας (0,16), η πολιτισµική εγγύτητα (0,14), η έλλειψη σοβαρού ανταγωνισµού (0,14), η ύπαρξη άλλων οµοειδών επιχειρήσεων (0,11), η χαλαρή εργατική και περιβαλλοντική νοµοθεσία (0,11), και οι τηλεπικοινωνιακές υποδοµές (0,07). Αντίστοιχα καταγράφονται ότι έχουν αδύνατη παρουσία τα πλεονεκτήµατα των µεταφορικών υποδοµών (0,06), της προνοµιακής σχέσης µε την Ε.Ε. (0,05) και της ύπαρξης µειονοτήτων (0,05). Τις τελευταίες θέσεις όπως προαναφέρθηκε καταλαµβάνουν η πολιτική σταθερότητα (0,04) και η διαφάνεια (0,02). Στην Αλβανία στα κίνητρα προσέλκυσης επενδύσεων καταγράφονται η έλλειψη ανταγωνισµού (0,25), η χαλαρή εργατική και περιβαλλοντική νοµοθεσία (0,17), η πολιτισµική εγγύτητα (0,15), η ύπαρξη µειονοτήτων (0,13), η φιλόξενη υποδοχή της δραστηριότητας (0,13) και η ύπαρξη άλλων οµοειδών επιχειρήσεων (0,10). Αντίθετα υστέρηση εντοπίζεται από τους επιχειρηµατίες στις τηλεπικοινωνιακές υποδοµές (0,07), στην πολιτική σταθερότητα (0,02), στις προνοµιακές σχέσεις µε την Ε.Ε. (0,01), στους σταθερούς επενδυτικούς κανόνες (0,01) στις µεταφορικές υποδοµές (0,01) µε τελευταία τη διαφάνεια (0,01). Η Βουλγαρία εµφανίζει µια διαφοροποιηµένη εικόνα σε σχέση µε τις προηγούµενες χώρες καταγράφοντας ως βασικά πλεονεκτήµατα την πολιτισµική εγγύτητα (0,14), την φιλόξενη υποδοχή της δραστηριότητας (0,14), την ύπαρξη άλλων οµοειδών επιχειρήσεων (0,12), τις προνοµιακές σχέσεις µε την Ε.Ε. (0,10), τις τηλεπικοινωνιακές υποδοµές (0,09) και την πολιτική σταθερότητα (0,09). Ως µεσαίου βαθµού πλεονεκτήµατα γίνονται αντιληπτά η χαλαρή εργατική και περιβαλλοντική νοµοθεσία (0,08), η έλλειψη σοβαρού ανταγωνισµού (0,08), και οι µεταφορικές υποδοµές. Στις τελευταίες θέσεις εµφανίζονται η ύπαρξη µειονοτήτων (0,05), οι σταθεροί επενδυτικοί κανόνες (0,03) και η διαφάνεια (0,01). ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η γεωγραφία της επιχειρηµατικής δραστηριότητας 37 Στην Ελλάδα το τοπίο των αντιλήψεων περί επενδυτικών ευκαιριών φέρνει στις πρώτες θέσεις την πολιτική σταθερότητα (0,14) ενώ ακολουθούν οι προνοµιακές σχέσεις µε την Ε.Ε. (0,13), οι τηλεπικοινωνιακές (0,13) και µεταφορικές υποδοµές (0,11), οι σταθεροί επενδυτικοί κανόνες (0,10) και η πολιτισµική εγγύτητα (0,10). Ισχνά εµφανίζονται τα πλεονεκτήµατα της ύπαρξης άλλων οµοειδών επιχειρήσεων (0,09), της φιλόξενης υποδοχής της δραστηριότητας (0,09) και της διαφάνειας (0,06). Ακολουθούν στις τελευταίες θέσεις η ύπαρξη µειονοτήτων (0,04), η έλλειψη σοβαρού ανταγωνισµού (0,01) και η χαλαρή εργατική και περιβαλλοντική νοµοθεσία (0,01). Κλαδική Κατανοµή ανά χωρικό επίπεδο Στον Πίνακα 3 αναλύονται η κλαδική κατανοµή ανά κατηγορία κλάδου (µεταποίησηυπηρεσίες) σύµφωνα α) µε το κριτήριο της γεωγραφικής θέσης (Σύνορα- Πρωτεύουσες- Μεγάλες Πόλεις-Άλλες Πόλεις) β) µε το κριτήριο του διαχωρισµού της διασυνοριακής ζώνης των τριών µεταβατικών χωρών συµπεριλαµβανοµένων και των ελληνικών συνόρων «ευρωπαϊκή διασυνοριακή ζώνη» έναντι των υπολοίπων συνόρων των τριών µεταβατικών χωρών «µη διασυνοριακή ζώνη» γ) µε το κριτήριο των ευρωπαϊκών ή µη συνοριακών περιοχών ή διαφορετικά της ελληνικής συνοριακής περιοχής έναντι των υπολοίπων συνόρων των τριών χωρών και δ) µε το κριτήριο της χώρας ως σύνολο. Ως προς το κριτήριο της γεωγραφικής θέσης, παρατηρούµε ότι: Πρώτον, στα σύνορα, γίνεται εµφανής η υπεροχή της µεταποίησης (0,59) έναντι των υπηρεσιών (0,41). Σε σχέση µε τις άλλες γεωγραφικές περιοχές, ειδικότερα ο κλάδος του φασόν (0,53) δείχνει να συγκεντρώνει τις περισσότερες προτιµήσεις. Αξιοσηµείωτη είναι επίσης η θέση της ελαφριάς (0,39) και βαριάς (0,36) βιοµηχανίας σε σχέση µε τις πρωτεύουσες και τις µεγάλες πόλεις. Ως προς την κατανοµή των κλάδων στα σύνορα, τις περισσότερες προτιµήσεις συγκεντρώνουν οι κλάδοι του φασόν (0,23), της ελαφριάς βιοµηχανίας (0,22) του λιανικού (0,14) και του χονδρικού (0,12) εµπορίου. εύτερον, οι κλάδοι της κατηγορίας των υπηρεσιών προσανατολίζονται εµφανώς τόσο στις πρωτεύουσες (0,64) όσο και στις µεγάλες πόλεις (0,64) αντιστρέφοντας την εικόνα των συνοριακών περιοχών σε σχέση µε τη µεταποίηση. Εάν µάλιστα οι πρωτεύουσες συνυπολογισθούν προσθετικά µε τις µεγάλες πόλεις, τότε συγκεντρώνουν πάνω από τα τρία τέταρτα των υπηρεσιών συνολικά. Οι κλάδοι τεχνολογίας αιχµής, συµβούλων επιχειρήσεων και τραπεζών, δείχνουν στον Πίνακα 3 να είναι οι κλάδοι που υπερέχουν στις πρωτεύουσες και στις µεγάλες πόλεις έναντι των άλλων γεωγραφικών περιοχών. Στην κατανοµή των κλάδων στις πρωτεύουσες, υπερέχουν ο τραπεζικός κλάδος (0,15), το χονδρικό εµπόριο (0,15), οι σύµβουλοι επιχειρήσεων (0,14), το λιανικό εµπόριο (0,14) και η τεχνολογία αιχµής (0,12). Μια σηµαντική διαφοροποίηση που παρουσιάζουν οι µεγάλες πόλεις εντοπίζεται στον κλάδο των κατασκευών (0,45) και του τουρισµού Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(2)

38 Λευτέρης Τοπάλογλου (0,39) όπου συγκεντρώνουν µεγαλύτερο βαθµό προτίµησης έναντι των πρωτευουσών, ενώ µειωµένης ελκυστικότητας εµφανίζονται οι κλάδοι της τεχνολογίας αιχµής, των τραπεζών και των συµβούλων επιχειρήσεων. Στις άλλες πόλεις µόνο ο κλάδος του τουρισµού (0,20) και των κατασκευών (0,13) δείχνει να κινεί το ενδιαφέρον µιας επενδυτικής δραστηριότητας. Ως προς το κριτήριο της «ευρωπαϊκής διασυνοριακής ζώνης» σε σχέση µε την υπόλοιπη συνοριακή περιοχή, διαπιστώνεται ότι η διασυνοριακή ζώνη µε την Ε.Ε. δείχνει να υπερέχει εντυπωσιακά ως χώρος επενδυτικών ευκαιριών έναντι των άλλων συνόρων των τριών µεταβατικών χωρών, τόσο σε κάθε κλάδο ξεχωριστά όσο φυσικά και στο σύνολο της µεταποίησης και των υπηρεσιών. Ιδιαίτερα ξεχωρίζουν οι κλάδοι της τεχνολογίας αιχµής (0,91), των συµβούλων επιχειρήσεων (0,78), των τραπεζών (0,77) και της βαριάς βιοµηχανίας (0,77). Ως προς το κριτήριο των ευρωπαϊκών (ΕΕ) ή µη συνοριακών περιοχών, ο Πίνακας 3 µας παρέχει τις εξής πληροφορίες: Πρώτον, οι ελληνικές συνοριακές περιοχές φαίνονται περισσότερο εξειδικευµένες στις υπηρεσίες (0,48) έναντι των υπολοίπων συνοριακών περιοχών (0,38) ενώ αντίστροφη είναι η εικόνα στη µεταποίηση (0,52) και (0,62) αντίστοιχα. εύτερον, ειδικότερα στον κλάδο του φασόν οι ευκαιρίες φαίνεται ότι είναι µεγαλύτερες στις συνοριακές περιοχές που δεν ανήκουν στην Ε.Ε. (0,27) έναντι των ελληνικών περιοχών στα σύνορα (0,15). Κλαδική Κατανοµή ανά συνοριακή περιοχή Στον Πίνακα 4 αποτυπώνεται η κατανοµή δέκα κλάδων ανά κατηγορία κλάδου (µεταποίηση-υπηρεσίες) στις δέκα συνοριακές περιοχές ξεχωριστά. Τα ζητήµατα προς διερεύνηση είναι α) εάν η «ευρωπαϊκή διασυνοριακή ζώνη» (Ελλάδας-Αλβανία, Ελλάδα- FYROM, Ελλάδα-Βουλγαρία), εµφανίζει διαφοροποιήσεις σε σχέση µε τη «µη ευρωπαϊκή διασυνοριακή ζώνη» (Αλβανία-FYROM, FYROM-Βουλγαρία). β) Εάν τα ελληνικά σύνορα ως σύνορα της Ε.Ε. έχουν διαφορετικά κλαδικά χαρακτηριστικά σε σχέση µε τα σύνορα των τριών µεταβατικών χωρών και γ) εάν η ιεραρχία των κλάδων στις συνοριακές περιοχές συνολικά, παρουσιάζει κάποια ενιαία συµπεριφορά. Ως προς το πρώτο ζήτηµα, διαπιστώνεται ότι η υπεροχή των «ευρωπαϊκών διασυνοριακών ζωνών είναι αδιαµφισβήτητη τόσο συνολικά όσο και κατά κατηγορία κλάδου. Συγκεκριµένα στη µεταποίηση η ζώνη Ελλάδας-Βουλγαρίας (0,30) συγκεντρώνει το µεγαλύτερο ενδιαφέρον ενώ ακολουθούν η ζώνη Ελλάδας-FYROM (0,28) και Ελλάδας Αλβανίας (0,16). Στις υπηρεσίες προηγείται η ζώνη Ελλάδας- ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η γεωγραφία της επιχειρηµατικής δραστηριότητας 39 FYROM (0,26) και ακολουθούν η ζώνες Ελλάδας-Βουλγαρίας (0,25) και Ελλάδας- Αλβανίας (0,16). Τα παραπάνω δείχνουν ότι η «ευρωπαϊκές διασυνοριακές ζώνες» πλεονεκτούν εµφανώς έναντι των «µη ευρωπαϊκών» συνόρων. Ως προς το δεύτερο ζήτηµα εξετάζοντας την «κλαδική διάρθρωση» των προτιµήσεων στις ελληνικές συνοριακές περιοχές και των περιοχών της απέναντι πλευράς, διαπιστώνεται µια ελαφρά υπεροχή της Ελλάδας στις υπηρεσίες (0,36) έναντι των τριών άλλων συνοριακών ζωνών (0,33) και ένα σαφές προβάδισµα της απέναντι πλευράς στη µεταποίηση (0,57) έναντι της Ελλάδας (0,27). Ειδικότερα ο κλάδος του φασόν φαίνεται ως υπόθεση της απέναντι πλευράς (0,51) έναντι των ελληνικών συνόρων (0,21). Θα µπορούσε λοιπόν να ισχυρισθεί κανείς ότι τα ελληνικά σύνορα δε παρουσιάζουν κάποιο ιδιαίτερο επενδυτικό ενδιαφέρον σε αντίθεση µε την απέναντι πλευρά που δείχνει µια αξιοσηµείωτη ελκυστικότητα. Το τρίτο εύρηµα που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι οι πέντε πρώτοι κλάδοι µεταξύ των δέκα σε σειρά προτίµησης είναι ίδιοι και στις δέκα συνοριακές περιοχές 9. Συγκεκριµένα προηγείται το φασόν (0,23) και ακολουθούν η ελαφρά βιοµηχανία (0,22), το λιανικό εµπόριο (0,14), το χονδρικό εµπόριο (0,12) και η βαριά βιοµηχανία (0,12). Τα δεδοµένα αποτελούν σοβαρή ένδειξη δηµιουργίας ενός ενιαίου περιβάλλοντος κλαδικών ευκαιριών στις συνοριακές περιοχές συνολικά. Κλαδική Κατανοµή ανά πρωτεύουσες και µεγάλες πόλεις Ο Πίνακας 5 εµφανίζει την κλαδική κατανοµή ανά κατηγορία κλάδου (µεταποίησηυπηρεσίες) στις πρωτεύουσες και στις µεγάλες πόλεις των τεσσάρων χωρών. Τα θέµατα που µας ενδιαφέρουν είναι α) η συνολική εικόνα των πρωτευουσών και των µεγάλων πόλεων όσον αφορά στη µεταποίηση και στις υπηρεσίες β) οι κλάδοι που υπερέχουν σε κάθε εξεταζόµενη περιοχή και γ) εάν υπάρχουν ενιαία χαρακτηριστικά επενδυτικών ευκαιριών στις πρωτεύουσες και στις µεγάλες πόλεις. Ως προς το πρώτο θέµα στις πρωτεύουσες η µεταποίηση εµφανίζεται µοιρασµένη, µε τη Σόφια να προηγείται (0,28) και τα Τίρανα (0,22) να αποτελούν το άλλο άκρο, ενώ στις υπηρεσίες η Αθήνα δείχνει να ελκύει το µεγαλύτερο ενδιαφέρον (0,29) µε τα Τίρανα στην τελευταία θέση. Μεταξύ των µεγάλων πόλεων οι ελληνικές πόλεις ελκύουν το µεγαλύτερο ποσοστό των υπηρεσιών (0,50) και της µεταποίησης. Είναι προφανές ότι η συµµετοχή της Θεσσαλονίκης στον πίνακα των προτιµήσεων συνέβαλλε καθοριστικά και ανέδειξε το ειδικό βάρος της Θεσσαλονίκης στην ευρύτερη περιοχή. 9 Για την ακρίβεια µόνο στη συνοριακή περιοχή FYROM-Αλβανίας εντοπίζεται µια µικρή διαφοροποίηση όπου ο κλάδος Βαριά Βιοµηχανία εµφανίζεται έκτος αντί πέµπτος Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(2)

40 Λευτέρης Τοπάλογλου Αναφορικά µε το ζήτηµα της ιεραρχίας των κλάδων, στην Αθήνα φαίνεται να έχουν επενδυτικό ενδιαφέρον οι κλάδοι τεχνολογίας αιχµής (0,32), του λιανικού εµπορίου (0,27), των συµβούλων επιχειρήσεων (0,28), των τραπεζών (0,30) και του τουρισµού (0,38). Στα Σκόπια εντοπίζεται υπεροχή µόνο στην ελαφρά βιοµηχανία (0,29) ενώ στα Τίρανα αναδεικνύεται ο δυναµικός κλάδος των κατασκευών (0,29). Στη Σόφια αντίστοιχα ξεχωρίζουν η βαριά βιοµηχανία (0,31), το φασόν (0,32) και το χονδρικό εµπόριο (0,26). Τα ευρήµατα αυτά σκιαγραφούν σε µεγάλο βαθµό το νέο τοπίο κλαδικού καταµερισµού στην ευρύτερη περιοχή, όπου η Αθήνα δείχνει να ελκύει τους πιο δυναµικούς κλάδους. Στις µεγάλες πόλεις ξεχωρίζει η σαφής υπεροχή της Θεσσαλονίκης στους κλάδους τεχνολογίας αιχµής (0,48), των τραπεζών (0,37), του φασόν (0,32), του χονδρικού (0,30) και λιανικού εµπορίου (0,29). Οι κλάδοι αυτοί θα µπορούσαµε να πούµε ότι θέτουν και το νέο χάρτη κλαδικών εξειδικεύσεων στα πλαίσια του νέου ρόλου της Θεσσαλονίκης. Στις βουλγαρικές µεγάλες πόλεις ξεχωριστό ενδιαφέρον προκαλούν οι κλάδοι της βαριάς βιοµηχανίας (0,45), του τουρισµού (0,32) και της ελαφριάς βιοµηχανίας. Οι µεγάλες πόλεις των άλλων χωρών δεν φαίνεται να προκαλούν κάποιο ιδιαίτερα σοβαρό επενδυτικό ενδιαφέρον. Ως προς το θέµα των ενιαίων κλαδικών χαρακτηριστικών, είναι αξιοσηµείωτο ότι και στην περίπτωση των πρωτευουσών 10, οι πέντε πρώτοι προτιµούµενοι κλάδοι µεταξύ των δέκα είναι ίδιοι και στις πέντε πρωτεύουσες, επιβεβαιώνοντας τον ισχυρισµό ότι το αστικό και διοικητικό σύστηµα παίζει καθοριστικό ρόλο στη διάρθρωση και ιεραρχία των κλάδων. Αντίθετα η εικόνα της σειράς προτίµησης των κλάδων στις µεγάλες πόλεις δεν εµφανίζει καµιά ενιαία συµπεριφορά, παραπέµποντας προφανώς στο εντελώς ξεχωριστό προφίλ των µεγάλων πόλεων της κάθε χώρας. Συµπεράσµατα Τα γεωγραφικά και κλαδικά χαρακτηριστικά της επιχειρηµατικής δραστηριότητας στην ΝΑ Ευρώπη, σ ένα πολύ µεγάλο βαθµό καθορίστηκαν από τις ιδιαίτερες συνθήκες µετάβασης µετά το 1989 των πρώην σοσιαλιστικών κρατών, την συντελούµενη ευρωπαϊκή διεύρυνση και ολοκλήρωση και από την αµφισβήτηση του παραδοσιακό «φορντικό» µοντέλο παραγωγής στα πλαίσια του παγκόσµιου καταµερισµού εργασίας. Μέσα στο νέο αυτό πλαίσιο, αν και δηµιουργούνται θετικές προσδοκίες για το µέλλον, οι προϋποθέσεις ανταγωνιστικής ενσωµάτωσης της περιοχής στο διεθνές σύστηµα δεν είναι ιδιαίτερα ευνοϊκές. Εθνικές συγκρούσεις και διχασµοί, «βεβαρηµένες» αρχικές συνθήκες και «προβληµατικές» γεωγραφικές συντεταγµένες, συνθέτουν ένα αρνητικό µίγµα προσαρµογής της ΝΑ Ευρώπης στο νέο περιβάλλον, όπου κάνουν την εµφάνισή 10 Όπως εντοπίσθηκε αντίστοιχα και στις δέκα συνοριακές περιοχές ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η γεωγραφία της επιχειρηµατικής δραστηριότητας 41 τους νέες διαχωριστικές γραµµές και ανισότητες, που αναµφισβήτητα επηρεάζουν την επιχειρηµατικότητα. Αναφορικά µε τις εµπορικές ροές, αναδεικνύεται ο καθοριστικός ρόλος της γεωγραφίας και της εγγύτητας τόσο όσον αφορά στην κατεύθυνση όσο και στην ένταση του εµπορίου. Η µεταβατικές χώρες της ΝΑ Ευρώπης καθίστανται προνοµιακό πεδίο ενδοκλαδικού τύπου εµπορικών ανταλλαγών µε την Ελλάδα, γεγονός που δίνει µια «παράταση ευκαιρίας» επιβίωσης ευαίσθητων εξειδικεύσεων και κλάδων στην περιοχή. Παρόλα αυτά η Ε.Ε. αποτελεί το βασικό εµπορικό εταίρο κυρίως στο σκέλος των εισαγωγών, υπογραµµίζοντας την αδύναµη κλαδική διάρθρωση και τον ελλειµµατικό χαρακτήρα των εµπορικών ανταλλαγών της ΝΑ Ευρώπης. Το τελευταίο συµπέρασµα σε συνδυασµό µε τις συµφωνίες εµπορικής και οικονοµικής συνεργασίας της Ε.Ε. µε τις µεταβατικές χώρες της ΝΑ Ευρώπης, µας επιτρέπει να ισχυριστούµε ότι η συντελούµενη ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, ασκεί σηµαντικές επιρροές και στην άµεση περίµετρο των «ευρωπαϊκών συνόρων». Οι αντιλήψεις των επιχειρήσεων σχετικά µε τα πλεονεκτήµατα των τεσσάρων χωρών της ΝΑ Ευρώπης, ανέδειξαν την ύπαρξη δύο διαφορετικών τοπίων επενδυτικών ευκαιριών στην περιοχής, της Ελλάδας από τη µια και των τριών µεταβατικών χωρών από την άλλη. Η πολιτική σταθερότητα και η σχέση µε την Ε.Ε., είναι τα στοιχεία που σηµατοδοτούν την «ειδοποιό διαφορά» µεταξύ των δύο πλευρών. Το επίπεδο ανάπτυξης των οικονοµικών, κοινωνικών και δηµοκρατικών θεσµών, είναι θα µπορούσαµε να πούµε η «ύλη» που συνθέτει το διαφορετικό επενδυτικό περιβάλλον ανάµεσα στην Ελλάδα και τις τρεις χώρες σε µετάβαση. Παρόλα αυτά, τα πλεονεκτήµατα της φιλόξενης υποδοχής των οικονοµικών δραστηριοτήτων και της πολιτιστικής εγγύτητας εµφανίζονται διάχυτα σ ολόκληρη την περιοχή, διαφοροποιώντας την ΝΑ Ευρώπη έναντι του υπόλοιπου κόσµου. Η γεωγραφική, τοµεακή και κλαδική κατανοµή της επενδυτικής δραστηριότητας µέσα από την έρευνα, εµφανίζει ενιαία χαρακτηριστικά, γεγονός που µας επιτρέπει στην εξαγωγή χρήσιµων συµπερασµάτων. ιαπιστώνεται αρχικά µια εµφανής συγκέντρωση του τοµέα των υπηρεσιών στις πρωτεύουσες και στις µεγάλες πόλεις, ενώ ταυτόχρονα στις συνοριακές περιφέρειες, ο τοµέας που υπερέχει είναι αυτός της µεταποίησης. Οι κλάδοι επίσης του τοµέα των υπηρεσιών αλλά και των δυναµικών µεταποιητικών κλάδων, δείχνουν σαφή «προτίµηση» στις πρωτεύουσες και στις µεγάλες πόλεις, ενώ τα σύνορα εκτιµώνται ως περισσότερο κατάλληλα να φιλοξενήσουν φθίνοντες και σχετικά προβληµατικούς µεταποιητικούς κλάδους (Dimitrov et.al, 2002). Ο νέος αυτός τοµεακός και κλαδικός χάρτης αποτυπώνει αντίστοιχα και το νέο καταµερισµό εργασίας στη ΝΑ Ευρώπη, όπου ο ρόλος των συνοριακών περιοχών φαίνεται µάλλον συµπληρωµατικός αν όχι περιθωριακός. Από την έρευνα διαπιστώθηκε ότι οι «ευρωπαϊκές διασυνορικές ζώνες» προσελκύουν τους περισσότερους και πιο δυναµικούς κλάδους έναντι των «µη ευρωπαϊκών Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(2)

42 Λευτέρης Τοπάλογλου συνοριακών ζωνών» (Resmini, 2001, Stiler and Niebuhr, 2002). Το εύρηµα αυτό υποδηλώνει τις ισχυρές αλληλεπιδράσεις και δυναµικές που αναπτύσσονται στις όµορες µε την Ε.Ε. διασυνοριακές περιοχές µε την Ε.Ε., λόγω γειτνίασης. Οι ευρωπαϊκές συνοριακές πολιτικές από την άλλη βελτίωσης των υποδοµών και ενθάρρυνσης της διασυνοριακής συνεργασίας, δηµιουργούν ένα ευνοϊκό περιβάλλον για επιχειρηµατική δράση, που εξηγεί σ ένα βαθµό το δυναµισµό των «ευρωπαϊκών διασυνοριακών ζωνών» (E.C., 2001). To γεγονός ότι το αστικό σύστηµα και των τεσσάρων χωρών χαρακτηρίζεται από το µοντέλο της κυρίαρχης πόλης (core-periphery pattern) αιτιολογεί σε µεγάλο βαθµό τη συγκέντρωση των δυναµικών κλάδων και ειδικότερα των υπηρεσιών στις πρωτεύουσες (Petrakos and Economou, 2002). Τόσο όµως το αστικό σύστηµα όσο και η αστική συγκέντρωση, επηρεάζουν σε µεγάλο βαθµό την κλαδική γεωγραφία. Συγκρινόµενες οι τέσσερις πρωτεύουσες µεταξύ τους δεν είναι τυχαίο ότι η Αθήνα ως το µεγαλύτερο µητροπολιτικό κέντρο, προσελκύει κυρίως τους κλάδους τεχνολογίας αιχµής, τραπεζών και συµβούλων επιχειρήσεων ενώ οι άλλες πρωτεύουσες εξειδικεύονται σε κλάδους όπως η βιοµηχανία και οι κατασκευές. Τέλος ένα σηµαντικό εύρηµα της έρευνας ήταν ότι οι πέντε πρώτοι κλάδοι µεταξύ δέκα διασυνοριακών ζωνών ήταν ίδιοι 11. Αντίστοιχα οι πέντε πρώτοι προτιµώµενοι κλάδοι και στις τέσσερις πρωτεύουσες ήταν κοινοί 12. Η διαπίστωση αυτή µας επιτρέπει να µιλάµε για δύο ξεχωριστές γεωγραφικές ενότητες µε ενιαία κλαδικά χαρακτηριστικά η κάθε µια όπου τα µεν σύνορα εξειδικεύονται σε κλάδους έντασης εργασίας οι δε πρωτεύουσες σε κλάδους έντασης τεχνολογίας και γνώσης. Ο νέος λοιπόν χάρτης κλαδικών εξειδικεύσεων που διαµορφώνεται, φαίνεται ότι καθορίζει και σε µεγάλο βαθµό τη γεωγραφία της επιχειρηµατικής δραστηριότητας στην ΝΑ Ευρώπη. Βιβλιογραφία BITZENIS, A. (2001), The determinants on FDI in transition countries; Incentives and barriers based on a questionnaire research: in case of Boulgaria, 1989-2000, in Proceedings of the international Conference Restructuring, Stability and Development in Southeastern Europe, Volos: University of Thessaly, SEED Center COFFEY, W. and BAILLY, A. (1996), Economic restructuring: a conceptual framework, in LEVER W. and BAILLY A. (eds) The spatial impact of economic changes in Europe, pp. 13-37, Adlershot: Avebury 11 Οι πέντε αυτοί κλάδοι ήταν ο κλάδος του φασόν, της ελαφράς και βαριάς βιοµηχανίας, και του λιανικού και χονδρικού εµπορίου 12 Οι κλάδοι αυτοί ήταν των τραπεζών, των συµβούλων επιχειρήσεων, της τεχνολογίας αιχµής και του λιανικού και χονδρικού εµπορίου ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τµήµα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η γεωγραφία της επιχειρηµατικής δραστηριότητας 43 COHEN, P. (1998), Boundaries and Boundary-Consciousness: Politicizing Cultural Identity in Anderson, M.-Bort, E. (ed.) The frontiers of Europe, Printer, Λονδίνο DIMITROV, M., PETRAKOS, G., TOTEV, S., TSIAPA, M. (2002), Cross-Border Cooperation in Southeastern Europe: The enterprise s Point of View, Eastern European Economies, 41 (5). E.C. (2001), Communication from the Commission on the impact of enlargement on regions bordering candidate countries. Community action for border regions, Brussels, COM 437 final EBRD, (1998), Transition Report European Bank for Reconstruction and Development FUJITA M. and THISSE (2003), Globalization and the evolution of the supply chain: who gains and who looses? Centre for Economic Policy Research, Discussion Paper No 4152 GORZELAK G. and JALOWIECKI B. (2002), European Boundaries: Unity or Division of the Continent?, Regional Studies, Vol. 36 (4), pp. 409-419. JACKSON M. (2000), Intra-Balkan trade and economic cooperation: Past lessons for the future in PETRAKOS G. and TOTEV S. (eds) The development of the Balkan Region, London: Ashgate KASIMIS, C., ZAKOPOULOU, E., PAPADOPOULOS, A., (2002), Migrants in rural Greece, 7 th Panhellenic Conference of the rural economy agency 21-22 November, 2002, University of Patra- University of Ioannina KING, R. (2000), Southern Europe in the changing global map of migration in King, R., LAZARIDIS, G., and TSARDANIDIS, C., (eds) Eldorado or fortress? Migration in Southern Europe, MacMillan Press: London KRATKE S. (1999), Regional Integration or Fragmentation? The German-Polish Border Region in a New Europe, Regional Studies, Vol. 33, No 7, pp. 631-641 KRUGMAN, P. (1991), Increasing returns and economic geography, Journal of Political Economy, Vol. 99, 99-183 KΟΤΙΟΣ Α. και ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. (2000), Οι εµπορικές σχέσεις των Βαλκανίων στο ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. (επιµ.) Η ανάπτυξη των Βαλκανίων, Βόλος: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας LABRIANIDIS, L., LYBERAKI, A., TINIOS, P., and HATZIPROKOPIOU, P. (2003), Inflow of migrants and outflow of FDI: Aspects of interdependence between Greece and the Balkans, Journal of Ethnic and Migration Studies, (to be published) LIANOS, P., SARRIS, A., KATSELI, L. (1997), Illegal Immigration and Local Labour Markets: The case of Northern Greece, International Migration, Vol. 34, pp. NAKAMURA, R. (1985), Agglomeration economies and urban manufacturing industries: a case of Japanese cities, Journal of Urban Economics, Vol. 17, pp. 108-124 PANTELADIS, G. (2002), Geography and Integration. The case of Greece as a future image for the transition countries of the Balkans in KOTIOS, A. and PETRAKOS G., (eds) Restructuring and Development in Southeastern Europe, Volos: South and European Development Center, University of Thessaly Press PETRAKOS, G. (2001), Fragmentation and conflict or integration and cooperation in the Balkans? Strategies of development, in PETRAKOS G., and TOTEV S., (eds.) The development of the Balkan Region, Aldershot: Ashgate, pp. 219-234 PETRAKOS, G. (2002), The Balkans in the New European Economic Space: Prospect of Adjustment and Policies of Development in KOTIOS, A. and PETRAKOS, G., (eds) Restructuring and Development in Southeastern Europe, Volos: South and European Development Center, University of Thessaly Press PETRAKOS, G. and ECONOMOU, (2002), The spatial aspects of development in South-eastern Europe, Discussion Paper Series, 8 (3): pp. 37-66, University of Thessaly, Department of Planning and Regional Development ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. (2000α), Οι εµπορικές σχέσεις των Βαλκανίων στο ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. (επιµ.) Η ανάπτυξη των Βαλκανίων, Βόλος: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. (2000β), Η νέα γεωγραφία της ανάπτυξης στην Ευρώπη και η θέση των Βαλκανίων στο ΠΕΤΡΑΚΟΣ, Γ. (επιµ.) Η ανάπτυξη των Βαλκανίων, Βόλος: Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2004, 10(2)