Γνωστική ανάπτυξη Piaget ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΙΙ 2016-17 Κ. Παπαδοπούλου & Λ. Αναγνωστάκη
Jean Piaget (1869-1980) Τα παιδιά προοδεύουν διαμέσου μίας σειράς σταδίων γνωστικής ανάπτυξης που καθένα αντανακλά ένα συγκεκριμένο τρόπο κατανόησης ή οργάνωσης της πραγματικότητας Θεμελιώδης γνωστική μονάδα είναι το σχήμα, μια νοητική δομή που παρέχει ένα υπόδειγμα για την κατανόηση του κόσμου Με την πάροδο του χρόνου και την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον και τα νέα ερεθίσματα τα παιδιά ενισχύουν (αφομοίωση) ή μεταβάλλουν (συμμόρφωση) τα υπάρχοντα σχήματα τους (αυτή η διαδικασία ονομάζεται προσαρμογή)
Τα στάδια νοητικής ανάπτυξης Αισθητηριοκινητική νόηση (0-2 χρ) Προλειτουργική νόηση (σύμβολα, αλλά περιορισμένη προσωπική οπτική) (2 6 χρ) Συγκεκριμένες νοητικές λειτουργίες (όχι αφαιρετικές) (6-12 χρ) Τυπικές νοητικές λειτουργίες (12-19 χρ)
Τα στάδια ανάπτυξης Σταθερή σειρά και διαδοχή Επιμέρους στάδια δεν μπορούν να υπερπηδηθούν ή να παραληφθούν Ποιοτικώς διαφορετικά μεταξύ τους Τα μεταγενέστερα στηρίζονται στα γνωρίσματα των προηγούμενων Οικουμενικά/ Καθολικά
Αισθητηριοκινητική νόηση (0-2 χρ) Τα βασικά σχήματα αισθητηριοκινητικής συμπεριφοράς αρχίζουν ως αντανακλαστικά. Επομένως, συμπεριφορές του βρέφους όπως το κοίταγμα, η οπτική παρακολούθηση, το πιπίλισμα, η λαβή είναι η βάση για τη γνωστική ανάπτυξη Σταδιακά, τροποποιούνται και εξελίσσονται σε πιο περίπλοκες γνωστικές ικανότητες (μέσω της προσαρμογής) Η περίοδος αισθητηριοκινητικής νόησης περιλαμβάνει 6 υποστάδια
Υποστάδια περιόδου αισθητηριοκινητικής νόησης 1ο υπο-στάδιο εξάσκηση αντανακλαστικών: πιπίλισμα, λαβή, κοίταγμα (0-1 μ.) 2ο υπο-στάδιο πρωτογενείς (δηλ. προς μέρη του σώματος του βρέφους) κυκλικές (επαναλαμβανόμενες) αντιδράσεις: επανάληψη πράξεων που είναι ευχάριστες, πχ. εκούσιο πιπίλισμα (1-4 μ.) 3ο υπο-στάδιο δευτερογενείς (δηλ. προς κάποιον/κάτι έξω από το βρέφος) κυκλικές αντιδράσεις: αναδυόμενη επίγνωση των επιδράσεων που έχουν οι πράξεις του βρέφους στο περιβάλλον και επέκταση δράσης που παράγει ενδιαφέρουσες αλλαγές στο (4-8 μ.)
Υποστάδια περιόδου αισθητηριοκινητικής νόησης 4ο υπο-στάδιο συντονισμός δευτερογενών κυκλικών αντιδράσεων: οι πράξεις γίνονται περισσότερο σκόπιμες. Πρώτη μορφή επίλυσης προβλημάτων. Σύντομη αναζήτηση κρυμμένων αντικειμένων (8-12 μ.) 5ο υπο-στάδιο: τριτογενείς (πειραματικές) κυκλικές αντιδράσεις: ενεργής εξερεύνηση μέσω δοκιμής και πλάνης (0 «μικρός επιστήμονας») και ανακάλυψη νέων μέσων με ενεργό πειραματισμό (12-18 μ.) 6 ο υπο-στάδιο: απαρχή συμβολικής αναπαράστασης: εικόνες και λέξεις ως σύμβολα, επινόηση νέων μέσων επίλυσης προβλημάρων μέσω συμβόλων (18-24 μ.)
Aισθητηριοκινητική νόηση Περιλαμβάνει τη σταδιακή πρόοδο από τα απλά αντανακλαστικά στις ατομικές συντονισμένες δράσεις (πρωτογενείς κυκλικές αντιδράσεις π.χ. πιπίλισμα δακτύλου) στο ενδιαφέρον για το εξωτερικό περιβάλλον (δευτερογενείς κυκλικές αντιδράσεις) στο σκόπιμο συνδυασμό δράσεων (αρχή σκόπιμης συμπεριφοράς, π.χ. πιέζω ένα κουμπί για να κάνει ένα ήχο)
Αισθητηριοκινητική νόηση Στον χειρισμό αυτών των δράσεων με σκοπό την παραγωγή επιθυμητών αποτελεσμάτων (μικρά πειράματα, εξερεύνηση μέσω δοκιμής και πλάνης)- τριτογενείς κυκλικές αντιδράσεις Στη νοητική αναπαράσταση (εσωτερική εικόνα ενός αντικειμένου ή γεγονότος από το παρελθόν) και, επομένως, στη συμβολική σκέψη. Χρήση νοητικών συνδυασμών και σκέψη πριν την πράξη.
Αισθητηριοκινητική νόηση Συμβολική αναπαράσταση Αναφέρεται στην ικανότητα των παιδιών να οπτικοποιήσουν ή να σκεφτούν με άλλον τρόπο κάτι που δεν είναι πραγματικά παρόν. Αναφέρεται στη χρήση μιας λέξης, εικόνας, χειρονομίας ή άλλου συμβόλου για την αναπαράσταση παρελθόντων ή παρόντων αντικειμένων, γεγονότων, εμπειριών, εννοιών. Προάγγελοι της συμβολικής αναπαράστασης στη βρεφική ηλικία είναι πράξεις όπως π.χ. το να ανοιγοκλείνουν το στόμα πριν φτάσει το κουτάλι ή το μπιμπερό. Απόδειξη της αναπτυσσόμενης ικανότητας για συμβολική αναπαράσταση γύρω στους 11-12 μ. είναι η προσποίηση (ότι κάνουν οικείες πράξεις πχ. τρώνε ). Στη συνέχει χρησιμοποιούν παιχνίδια και άλλα αντικείμενα για παιχνίδια προσποίησης. Γύρω στα 2 χρ. τα παιδιά μπορούν να προσποιηθούν ότι ένα αντικείμενο είναι διαφορετικό απ ότι είναι (πχ. Σκούπα = άλογο) Η γλώσσα είναι το κατεξοχήν σύστημα συμβολικής αναπαράστασης
Αισθητηριοκινητική νόηση Μονιμότητα του αντικειμένου: Η επίγνωση ότι τα αντικείμενα υπάρχουν στο χώρο και στο χρόνο ανεξάρτητα από το εάν τα βλέπουμε ή δρούμε με κάποιον τρόπο πάνω σε αυτά. Πρόκειται για πολύ σημαντικό επίτευγμα, που συνδέεται με τη γνωστική και κοινωνικοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού Η έννοια της μονιμότητας του αντικειμένου διαμορφώνεται σταδιακά κατά το στάδιο της αισθητηριοκινητικής νόησης, μέσα από μια σειρά γνωστικών επιτευγμάτων (πρώτη κατάκτηση 8 μ., δεν ολοκληρώνεται πριν τους 18 μ.) (βλ. Video)
Υποστάδιο 1. 0-1 μ. Αντικείμενο Χώρος Χρόνος Αιτιότητα Αισθητηριοκινητική Ο κόσμος είναι σειρά περίοδος από εικόνες χωρίς μονιμότητα Ατομικός και περιβαλλοντικός συνυπάρχουν αδιαφοροποίητοι Αντίληψη διάρκειας ορισμένων γεγονότων Δεν ξεχωρίζει ποια δραστηριότητά του προκαλεί αντιδράσεις από το περιβάλλον 2. 1-4 μ. «ό,τι δεν φαίνεται δεν υπάρχει» πολλοί διαφορετικοί χώροι, όσοι και αντιληπτικά πεδία Όμως δεν αντιλαμβάνονται τη διαδοχή των γεγονότων 3. 4-8 μ. Αναζητά με το βλέμμα αντικείμενα που μόλις έριξε και ψάχνει για μερικώς κρυμμένα αντικείμενα Συνδυάζονται διάφοροι χώροι και αρχίζει η δόμηση της έννοιας του χώρου, όπως π.χ. ο συνδυασμός όρασης και κίνησης για τη σύλληψη αντικειμένων. Αρχίζουν οι διαδοχικές πράξεις Οι σχέσεις αιτιότητας είναι «μαγικο-φαινομενικές», δεν αναγνωρίζεται η σχέση αιτίου-αποτελέσματος
Υποστάδιο Αισθητηριοκινητική περίοδος Αντικείμενο Χώρος Χρόνος Αιτιότητα 4. 8-12 μ. Εντοπίζει αντικείμενα που κρύβονται μπροστά του Τα αντικείμενα διατηρούν το σχήμα τους παρά τις μετακινήσεις στο χώρο Διαδοχικές πράξεις με στόχο Αρχίζει να αποδίδει στα εξωτερικά αντικείμενα δική τους βούληση 5. 12-18 μ. Αναζητά αντικείμενα εκεί που τα είδε τελευταία φορά Κατανοεί ότι τα αντικείμενα αλλάζουν θέσεις στο χώρο και μεταξύ τους Αντικειμενικές χρονικές σειρές με την επανάληψη και συστηματοποίηση των πράξεων Πιο αντικειμενικές σχέσεις αιτιότητας μεταξύ των πράξεων του παιδιού και του περιβάλλοντος ή μεταξ αντικειμένων 6. 18-24 μ. Αναζητά αντικείμενα στην τελευταία θέση μετά από διαδοχικές μετακινήσεις και ψάχνει ενεργητικά για το αντικείμενο αν δεν το βρει Προβλέπει τη θέση μέσα στο χώρο και αναπαριστά νοητικά ακόμα και κρυφές μετακινήσεις Χρονικές σειρές αναπαριστώνται νοητικά, ανακαλεί γεγονότα και διαχωρίζει το χρόνο από την υποκειμενική εμπειρία Αντικειμενικές σχέσεις αιτιότητας με τη βοήθεια των αναπαραστάσεων
Αισθητηριοκινητική περίοδος Μίμηση Σύμφωνα με τον Piaget, η μίμηση είναι ένα περίπλοκο σύνολο σχημάτων συμπεριφοράς και, επομένως, τα βρέφη είναι ικανά να μιμηθούν νέες πράξεις μετά τους 9 μήνες. Επίση, η χρονικά διαφοροποιημένη (ή εκ των υστέρων) μίμηση (δηλαδή η μίμηση μιας πράξης που συνέβη πριν από ώρες ή μέρες) απαιτεί ακόμα πιο σύνθετες γνωστικές ικανότητες και μπορεί να επιτευχθεί μετά τους 18 μ. Νέες μελέτες δείχνουν ότι τα βρέφη μπορούν να μιμηθούν αρκετά νωρίτερα απ ότι προέβλεψε ο Piaget. Αν και οι πρώιμες μιμήσεις των εκφράσεων εξαφανίζονται το 2 ο ή 3 ο μήνα, παιδιά 6-7 μηνών μπορούν να μιμηθούν (πχ. τη νοηματική γλώσσα των γονιών του) ενώ χρονικά διαφοροποιημένη μίμηση εμφανίζεται και αυτή αρκετά νωρίς (πριν το έτος).
Αισθητηριοκινητική περίοδος Κυριότερα επιτεύγματα της περιόδου αυτής είναι 1. Ο συντονισμός αισθητηριακών, αντιληπτικών και κινητικών σχημάτων πρώτα στο επίπεδο της συμπεριφοράς και κατόπιν στο επίπεδο της νοητικής δραστηριότητας 2. Στο τέλος της περιόδου αυτής το παιδί αποκτά συνείδηση του εαυτού του ως μιας ξεχωριστής οντότητας σ έναν κόσμο που αποτελείται από σταθερά, εξωτερικά αντικείμενα
Αισθητηριοκινητική περίοδος 3. Δομεί, δηλαδή, την πραγματικότητα με βάση τις έννοιες της μονιμότητας του αντικειμένου, του χώρου, του χρόνου και της αιτιότητας 4. Όλα αυτά οδηγούν σε νέο τρόπο σκέψης, με κύριο χαρακτηριστικό τη δυνατότητα για συμβολική αναπαράσταση
Κριτική 1. Τα ευρήματα σχετικά με τις ικανότητες των βρεφών, μπορούν να ερμηνευτούν και με άλλους τρόπους. π.χ. Η αποτυχία σε δοκιμασίες μονιμότητας του αντικειμένου μπορεί να μην οφείλεται στην μη ύπαρξη των απαραίτητων γνωστικών δομών (σχήμα), αλλά στο ότι οι δοκιμασίες απαιτούν άλλες ικανότητες που δεν έχουν τα παιδιά (πχ. κινητική ικανότητα, μνήμη, ή έχουν εμμονές).
Κριτική 2. Υποτίμηση του συναισθηματικού παράγοντα στην ανάπτυξη της νόησης. O Piaget δεν ασχολήθηκε συστηματικά με τη μελέτη του θέματος αυτού. Παρ όλα αυτά, υπάρχουν διάσπαρτες αναφορές στη συναισθηματική πλευρά των νοητικών λειτουργιών σε διάφορα έργα του. Ο Piaget θεωρούσε ότι το συναίσθημα και η νόηση αποτελούν αδιαχώριστες πλευρές κάθε αισθητηριοκινητικής ή συμβολικής πράξης. Δεν υπάρχει συμπεριφορά που να προέρχεται μόνο από το συναίσθημα χωρίς γνωστική συνιστώσα, ούτε και το αντίστροφο. Το συναίσθημα όμως, δεν δημιουργεί νέες δομές όπως κάνει η νόηση.
Κριτική 3. Νεότερα δεδομένα από την έρευνα με νεογέννητα και βρέφη δείχνουν ότι τα βρέφη έχουν σημαντικές ικανότητες, όπως αντιληπτικές προσδοκίες, ενώ μεγάλο μέρος της συμπεριφοράς και της δραστηριότητάς τους είναι βασισμένη στην αλληλεπίδραση. Αντιληπτικές κατηγορίες και προσδοκίες: ακόμα και πολύ μικρά βρέφη έχουν την ικανότητα για αντιληπτική ανάλυση (διαχωρίζουν και οργανώνουν πληροφορίες, εντοπίζουν διαφορές και ομοιότητες: π.χ. διακρίνουν πρόσωπα και φωνές ανδρών και γυναικών, καταλαβαίνουν τη διαφορά όταν κοιτάζουν 2 ή 3 αντικείμενα, εκπλήσσονται από κάτι απροσδόκητο). Δεν έχουν βέβαια οργανωμένη εννοιολογική γνώση, αλλά χρησιμοποιούν αντιληπτικές ενδείξεις και τις εμπειρίες τους. Ο Piaget έδωσε μεγάλη σημασία στις ενέργειες και τις πράξεις των βρεφών πάνω σε αντικείμενα. Τα βρέφη όμως δεν μαθαίνουν μόνο ενεργώντας, αλλά και παρατηρώντας, αφού είναι ικανά να επιλέγουν, να ταξινομούν και να οργανώνουν τις αισθητηριακές πληροφορίες.
Κριτική 4. Ο ρόλος του κοινωνικού περιβάλλοντος. Συνήθης κριτική στη θεωρία του Piaget είναι ότι εστιάστηκε αποκλειστικά στο άτομο και δεν ασχολήθηκε με το κοινωνικό περιβάλλον της ανάπτυξης του παιδιού. Ο Piaget δεν ασχολήθηκε συστηματικά με το να διερευνήσει και να εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο το κοινωνικό περιβάλλον συμμετέχει στην ατομική ανάπτυξη. Αναγνώρισε όμως τη συμβολή του και έδωσε σημασία στις σχέσεις με συνομηλίκους που χαρακτηρίζονται από ισοτιμία και αμοιβαιότητα. Η επιρροή του κοινωνικού περιβάλλοντος προσδιορίζεται ως προς τη διαπροσωπική συναλλαγή. Οι κοινωνικές διεργασίες όμως, σύμφωνα με τον Piaget, υπακούουν στις ίδιες αρχές οι οποίες διέπουν τη λειτουργία σε ατομικό επίπεδο, δηλαδή υπάρχει ένα οικουμενικό σύνολο αρχών που διέπουν τη νοημοσύνη, όπως και αν εκφράζεται.