1. Τι μας διδάσκουν τα Μαθήματα πιάνου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Τι μας διδάσκουν τα Μαθήματα πιάνου Τι θα λέγατε αν η επιτυχία της ταινίας Μαθήματα πιάνου (The Piano, 1994) σημείωσε τέτοια επιτυχία επειδή μας παρουσίασε, με το μανδύα μιας ρομαντικής ιστορίας του 19ου αιώνα τον εξέχοντα μοντέρνο μύθο του καλού συντρόφου; Ο θεατής διαπιστώνει με ικανοποίηση πως η Άντα καταλήγει να ζει με τον Μπέινς, και όχι με τον Στιούαρτ, που είναι ο νόμιμος σύζυγός της. Αν, λοιπόν, ο θεατής υιοθετεί μια άποψη η οποία θα μπορούσε να θεωρηθεί «ανήθικη» ως προς το σεβασμό στο θεσμό του γάμου, τούτο συμβαίνει επειδή αισθάνεται ότι ο άνδρας που αξίζει στην Άντα είναι ο Μπέινς και όχι ο Στιούαρτ. Το έργο λοιπόν έχει αίσιο τέλος. Ο θεατής, μαγεμένος από την ιστορία της Jane Campion, που υποστηρίζεται έξοχα από τη μουσική του Michael Nyman, δεν θα προσπαθήσει απαραίτητα να κατανοήσει τα κρυφά αίτια της κρίσης του για το έργο. Παρ όλα αυτά, ας μας επιτραπεί να το κάνουμε εμείς για λογαριασμό του, διότι το δίδαγμα που προκύπτει από το έργο δίνει σαφή εικόνα της θέσης που υποστηρίζει το παρόν βιβλίο. Πράγματι, σήμερα η μορφή της ιδιωτικής ζωής που ο καθένας επιλέγει δεν χρήζει διόλου εξωτερικής νομιμοποίησης κοινωνικά σύμφωνης με ένα θεσμό, δεν έχει καν ανάγκη από την ηθική. Η ιδιωτική ζωή συγκροτείται, κυρίως, από την αμοιβαία αναγνώριση των ατόμων που ζουν μαζί και το σεβασμό που τρέφει ο ένας για τον άλλο. Ένας καλός σύντροφος είναι αυτός που ξέρει να βοηθά τον άλλον σύζυγο ή ισοδύναμό του να ανακαλύψει τον εαυτό του, να αναπτύξει τις προσωπικές του ικανότητες και να «ανθίσει». Το ζευγάρι στηρίζεται στην αμοιβαία ολοκλήρωση του άνδρα και της γυναίκας. Και όμως, από την αρχή της ταινίας καταλαβαίνουμε ότι ο Στιούαρτ εθελοτυφλεί εμπρός στις ανάγκες της Άντα. Το πιάνο που αυτή μετέφερε κατά τη μετακόμισή τους δεν είναι ένα συνηθισμένο αντικείμενο. Συμβολίζει γι αυτήν ταυτόχρονα το παρελθόν της και τις ικανότητές της (θα μά-

16 / ΤΟ ΑΤΟΜΟ, ΤΟ ΖΕΥΓΑΡΙ, Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ θουμε αργότερα ότι η Άντα υπήρξε, μάλλον, τραγουδίστρια της όπερας ενώ ο πατέρας της κόρης της, Φλόρας, μουσικός). Το πιάνο αποτελεί το εργαλείο της προσωπικής της έκφρασης. H Άντα δεν το κρύβει στην παραλία, βλέποντας τον άνδρα της να διστάζει να μεταφέρει τέτοιο αντικείμενο, λέει: «Το χρειάζομαι». Λίγο καιρό αργότερα, όταν εκείνος ανακαλύπτει πως η Άντα παίζει πιάνο πάνω σε πλήκτρα ζωγραφισμένα στο τραπέζι (κάτω από το τραπεζομάντιλο), προτιμά να πιστέψει ότι η γυναίκα του «δεν είναι στα καλά της». Σκέφτεται αποκλειστικά με όρους συσσώρευσης κεφαλαίου και γης. Για την οικογένειά του ο Στιούαρτ επιτελεί μόνο τον εκτελεστικό ρόλο, για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Talcott Parsons. Ως προμηθευτής εισοδήματος, θεωρεί πως η σύζυγός του θα έπρεπε να αναλάβει τον εκφραστικό ρόλο, κυρίως με το να τον φροντίζει και να του εκδηλώνει την αφοσίωσή της. Κατ αυτό τον τρόπο, με το να ανταποκρίνεται ο καθένας σε διαφορετικές ανάγκες, η συζυγική συναλλαγή καθίσταται «συμπληρωματική». Αντίθετα, η Άντα απαιτεί από το σύντροφό της να την προσέξει ως άτομο. Επιθυμεί να αναγνωρίζεται γι αυτό που είναι: ένας άνθρωπος που αγαπά το πιάνο και ξέρει να παίζει τόσο καλά ώστε το όργανο αυτό να αποτελεί δομικό στοιχείο της προσωπικότητάς του. Ο γείτονάς τους, Μπέινς, παρόλο που είναι λιγότερο καλλιεργημένος (δεν ξέρει να διαβάζει), το έχει καταλάβει, γι αυτό και προτείνει στον Στιούαρτ να ανταλλάξουν το πιάνο με γη. Επιπλέον, αποκτώντας, εκτός από το πιάνο, και το δικαίωμα να του παραδίδει ιδιαίτερα μαθήματα η Άντα, ο Μπέινς προτείνει στην καθηγήτριά του μια συναλλαγή. Θα της επιστρέψει το πιάνο με τον όρο πως εκείνη θα συναινέσει να του δοθεί προοδευτικά Και οι δυο θα πέσουν στην παγίδα αυτής της συναλλαγής, εκείνος επειδή αντιλαμβάνεται πως κατακλύζεται από πρωτόφαντα συναισθήματα («μια πρωτόγνωρη αίσθηση πόθου») και εκείνη επειδή ανακαλύπτει το σώμα της μέσα από τη συγκίνηση που προκαλεί στον εραστή της. Ερωτευμένος πια, ο Μπέινς τής επιστρέφει το πιάνο. Επιθυμώντας να αγαπηθεί γι αυτό που είναι, αρνείται πλέον να εξαγοράζει την Άντα: «Η συμφωνία μας κάνει εσένα πόρνη κι εμένα δυστυχισμένο. Θα θελα να νοιάζεσαι για μένα, Άντα, είναι όμως αδύνατο». Η εξυπνάδα του Μπέινς τον βοηθά να ανακαλύψει πως η αναγνώριση του άλλου πρέπει να συμβαίνει χωρίς όρους, δηλαδή «χωρίς αντάλλαγμα». Η Άντα θέλει να του απαντήσει. Ξεκολλά με το μαχαίρι ένα από τα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ / 17 πλήκτρα του πιάνου και επάνω του γράφει: «Αγαπητέ Τζορτζ, σου δίνω την καρδιά μου. Άντα Μαγκράθ», υπογράφοντας με το πατρικό της επώνυμο. Προσφέρει ένα μέρος του εαυτού της, το πιάνο, το οποίο συνιστά προέκταση του σώματός της. Αυτό το δώρο είναι μια μετωνυμία του πόθου της και δείγμα της αγάπης της. Η σκηνή αυτή δείχνει έξοχα με ποιον τρόπο, μέσα στη σχέση του ζευγαριού, η αναγνώριση άνευ όρων δεν αποκλείει τη μεταμόρφωση του εαυτού. Δεν πρόκειται όμως για μια αναγνώριση όπως αυτή που αξιώνει ο Στιούαρτ, η οποία είναι συνώνυμο της άρνησης ή, χειρότερα, του ακρωτηριασμού, αφού ο σύζυγος, κόβοντας το δάχτυλο της Άντας, της στερεί το πολυτιμότερο πράγμα που διαθέτει ένας πιανίστας: τα χέρια του. Από τη στιγμή που η Άντα έγινε πάλι ο εαυτός της (όπως αποτυπώθηκε σε αυτό το μήνυμα με την επιστροφή στο πατρικό της επώνυμο), μπορεί να δεχτεί να είναι επίσης κάποια άλλη, κάποια την οποία μεταμορφώνει το ερωτικό βλέμμα. Άρα, προτείνοντας να αποχωριστεί το πιάνο της, είναι διατεθειμένη να αποδείξει πως είναι έτοιμη να θυσιάσει ένα σύμβολο της αρχικής της ταυτότητας. Στην πραγματικότητα, από εδώ και στο εξής, η ταυτότητά της υπερβαίνει το επίπεδο της μουσικής της ικανότητας, έστω και αν αυτή η ικανότητα συγκροτεί τον κεντρικό της πυρήνα. Τούτο εκφράζεται άψογα με το συμβολισμό της σκηνής του πνιγμού: η Άντα βυθίζεται, δεμένη στο πιάνο. Ελευθερώνεται από αυτό για να σωθεί. Κατά μία έννοια ξαναγεννιέται. Αν η ταινία σταματούσε σε αυτό το σημείο, το αποτέλεσμα θα ήταν ίσως πιο ρομαντικό, αλλά λιγότερο «μοντέρνο», διότι η θυσία ήταν πολύ σημαντική. Ακόμα και αν στην αγάπη δεν λογαριάζουμε τίποτα, η αφοσίωση κάτι το οποίο η Άντα αποδεικνύει δεχόμενη την απώλεια του πιάνου της δεν μπορεί να στηριχτεί, για μεγάλο διάστημα, στην εξαφάνιση των ταυτοτήτων. Η αγάπη που «συγχωνεύει» δύο άτομα σε ένα συνιστά ψευδαίσθηση. Στο τέλος της ταινίας, η Άντα ξαναπαίζει μουσική σε ένα καινούργιο πιάνο, που σίγουρα της έχει δωρίσει ο Μπέινς. Το παρελθόν έχει κατά ένα μέρος ακυρωθεί (όπως το παλιό πιάνο που είναι φορτωμένο με αναμνήσεις), όμως η προσωπική ταυτότητα της Άντα έχει διαφυλαχθεί. Η γυναίκα αυτή παρέμεινε ο εαυτός της με το να γίνει κάποια άλλη, μεταμορφωμένη από την αφοσίωση του Μπέινς και από τις συνέπειες αυτής στον ψυχισμό της.

18 / ΤΟ ΑΤΟΜΟ, ΤΟ ΖΕΥΓΑΡΙ, Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ 2. Η κεντρική θέση της οικογένειας στη συγκρότηση της προσωπικής ταυτότητας 2.1 «Πρέπει να είμαστε τουλάχιστον δύο για να νοούμαστε άνθρωποι» Τα άτομα είναι αλληλοεξαρτώμενα. Αυτό είναι ίσως το μόνο στοιχείο με οικουμενική ισχύ στις κοινωνικές επιστήμες, όπως υπογραμμίζει ο Tzvetan Todorov (1995), παραθέτοντας σχετικό απόσπασμα από τον Hegel: «Πρέπει να είμαστε τουλάχιστον δύο για να νοούμαστε άνθρωποι». Αυτή η εξάρτηση δεν υφίσταται μόνο λόγω του ότι τη στιγμή της γέννησης ο «μικρός άνθρωπος» είναι ατελής, δεν μπορεί να επιβιώσει μόνος του η εξάρτηση συνεχίζεται σε όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ύπαρξης, δεδομένου ότι και ο «μεγάλος άνθρωπος» χρειάζεται τη γνωριμία και την αναγνώριση των άλλων. Η κοινωνικοποίηση, πρωτογενής και δευτερογενής, αποτελεί βασική διαδικασία συγκρότησης της προσωπικής ταυτότητας αλλά και της κοινωνικής ζωής: «Άτομο και κοινωνία δεν συνιστούν όρους που μπορούν να διαχωριστούν». Ο Charles Horton Cooley το επιβεβαιώνει ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα. Εκτιμά ότι το άτομο πρέπει να περάσει από ένα self-feeling σε μια self-consciousness (δηλαδή από μια ακαθόριστη αίσθηση του εαυτού σε μια πραγματική συνειδητοποίηση του εαυτού), με τη διαμεσολάβηση ενός κατοπτρικού εαυτού [looking-glass self]. 1 Το άτομο προσπαθεί να προσαρμοστεί στον τρόπο με τον οποίο τον αντιλαμβάνεται ο άλλος μέσω του καθρέφτη που αυτός ο «άλλος» του δίνει. Την ίδια περίοδο, ο William James, στο βιβλίο του Τhe Principles of Psychology (1904) αναφέρει μια σχετική με τα παραπάνω αρχή: Ο κοινωνικός εαυτός του ανθρώπου είναι η αναγνώριση που αυτός εξασφαλίζει από τους ομοίους του. Δεν είμαστε μόνο αγελαία ζώα, που μας αρέσει να βρισκόμαστε κοντά στους συντρόφους μας, έχουμε επίσης μια έμφυτη κλίση στο να διακρινόμαστε, και να διακρινόμαστε με θετικό πρόσημο, από τα όντα του είδους μας. 1. Γι αυτή την πτυχή της κοινωνικοποίησης, παραπέμπουμε κυρίως στους: de Queiroz και Ziolkovski (1994), Dubar (1991), Cuvillier (1967), Dubet (1995).

ΕΙΣΑΓΩΓΗ / 19 Στο βιβλίο του Mind, Self and Society (1934), ο George Herbert Mead συγκεκριμενοποιεί τον συγκεκριμένο προσανατολισμό: Ο εαυτός, ως αντικείμενο για τον εαυτό, είναι στην ουσία μια κοινωνική δομή και γεννάται μέσα από την κοινωνική εμπειρία [ ]. Το άτομο γνωρίζει τον εαυτό του ως τέτοιο, όχι άμεσα, αλλά μόνο έμμεσα, με το να τοποθετείται ως προς τις διαφορετικές απόψεις που ισχύουν γενικά σε όλη την κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκει. Εντάσσεται στη δική του εμπειρία ως ένας εαυτός ή ένα άτομο, όχι άμεσα ή αμέσως, όχι με το να καθίσταται υποκείμενο για τον ίδιο, αλλά μόνο στο βαθμό που γίνεται πρώτα ένα αντικείμενο γι αυτόν. Ένα τέτοιο αντικείμενο συγκροτείται μόνο υιοθετώντας τη συμπεριφορά του άλλου απέναντί του. Ο εαυτός δομείται μόνο διά μέσου της εξωτερικής επικοινωνίας με τα οικεία πρόσωπα, τους «σημαντικούς άλλους» [significant others]. Σταδιακά, το περιεχόμενο του βλέμματός τους, των κρίσεών τους ή των απαιτήσεών τους διαχωρίζεται από εκείνους και εκείνες που το παρήγαγαν. Οπότε, «στη συνείδησή του, το άτομο ταυτίζεται όχι μόνο με τους σημαντικούς άλλους, αλλά και με μια γενικευμένη έκφραση των άλλων, δηλαδή με μια κοινωνία». Κατά τον George Herbert Mead, όπως και για τους Peter Berger και Thomas Luckmann στο έργο τους The Social Construction of Reality,* το πέρασμα από τους «σημαντικούς άλλους» στον «γενικευμένο άλλο» είναι αποφασιστικής σημασίας για τη διαμόρφωση του εαυτού. Υπό αυτό το πρίσμα, η οικογένεια συνιστά σημαντικό χώρο κοινωνικοποίησης, κυρίως όσον αφορά την αρχική εκπαίδευση. Σε ένα πρώτο στάδιο, το παιδί αρχίζει να εσωτερικεύει το βλέμμα των οικείων του προσώπων. Στη συνέχεια, πρέπει να ταυτιστεί με άλλα άτομα, με ομάδες, με έναν πιο ευρύ κύκλο, ώστε να μπορέσει να οργανώσει την αφαιρετική του ικανότητα και να προκύψει η γέννηση του γενικευμένου άλλου. Ο Émile Durkheim, χωρίς να χρησιμοποιεί αυτούς τους όρους, ακολουθεί ωστόσο μια παρόμοια προσέγγιση στο έργο του L Éducation morale * Ελλ. έκδ.: Πήτερ Λ. Μπέργκερ, Τόμας Λούκμαν, Η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας: Μια πραγματεία στην κοινωνιολογία της γνώσης, Αθήνα: Νήσος, 2003. (Σ.τ.Μ.)

20 / ΤΟ ΑΤΟΜΟ, ΤΟ ΖΕΥΓΑΡΙ, Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ (1925). Κατ αυτόν, το παιδί όταν μεγαλώνει, αλλά και αργότερα ως ενήλικας, έχει ανάγκη από άλλους θεσμούς κοινωνικοποίησης πέρα από την οικογένεια, διότι αυτή είναι πολύ χαλαρή (και άρα ανεπαρκής για τη μάθηση των αφηρημένων κανόνων) και ευμετάβλητη. Σε σχέση με αυτές τις κατευθύνσεις που είναι οικουμενικές, το παρόν βιβλίο τοποθετείται τόσο στην παράδοση της μελέτης της διαδικασίας της κοινωνικοποίησης όσο και στην ανατροπή της. Και αυτό για δύο συμπληρωματικούς λόγους. 2.2 Η λανθάνουσα ταυτότητα ή τα «βάθη του εαυτού μας» Ο πρώτος λόγος σχετίζεται με τον ορισμό του ατόμου στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες. Σύμφωνα με τον Charles Taylor (2006), μπορούμε να «μιλήσουμε για μια ταυτότητα εξατομικευμένη: ιδιαίτερη για το άτομό μου, την οποία και μπορώ να ανακαλύψω μέσα μου». Περάσαμε από μια ηθική αντίληψη, «όπου η επαφή με ορισμένες ηθικές πηγές όπως ο Θεός ή η ιδέα του Καλού θεωρούνταν βασικές για την πληρότητα του όντος. Όμως σήμερα, η πηγή που πρέπει να προσεγγίσουμε βρίσκεται τελικά βαθιά μέσα μας». Αυτός ο τρόπος αντίληψης της ταυτότητας απαιτεί μια μεταστροφή «στον υποκειμενισμό, μια καινούργια μορφή εσωστρέφειας, μέσα στην οποία ερχόμαστε να αναλογιστούμε τους εαυτούς μας ως όντα προικισμένα με εσωτερικότητα». Στο έργο του Sources of the Self,* ο Charles Taylor εξιστορεί αυτή την αλλαγή προσανατολισμού της ταυτότητας: Όχι μόνο δεν πρέπει να προσαρμόσω τη ζωή μου στις απαιτήσεις του εξωτερικού κομφορμισμού, δεν μπορώ καν να βρω ένα μοντέλο ζωής έξω από τον εαυτό μου. Δεν μπορώ να το βρω παρά μόνο μέσα μου. Ο στόχος κάθε ατόμου είναι να κατορθώσει να ανακαλύψει αυτή την προσωπική ταυτότητα, που είναι κρυμμένη βαθιά μέσα του αυτή την ταυτότητα που θα ονομάσουμε «ενδόμυχη». Δεν το κατορθώνει λοιπόν με την εσωτερίκευση των ηθικών κανόνων, δηλαδή με το να μάθει να υποδύεται * Ελλ. έκδ.: Charles Taylor, Πηγές του εαυτού: Η γένεση της νεωτερικής ταυτότητας, Αθήνα: Ίνδικτος, 2007. (Σ.τ.Μ.)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ / 21 προκαθορισμένους ρόλους. Η σύγχρονη αντίληψη του ατόμου υποβαθμίζει τους ρόλους (αυτούς που αναπαριστώνται από το άτομο ως εξωγενώς καθορισμένοι) εξυμνώντας, αντίθετα, την ιδιαιτερότητα και ακόμα περισσότερο την αυθεντικότητα (ως αίσθημα εμπιστοσύνης στον εαυτό του). Αυτή η θεωρία προϋποθέτει λοιπόν μια λανθάνουσα ταυτότητα, μια πίστη σε μια φύση (αγαθή), η οποία αποτελεί πηγή του «εγώ» μας. Αυτός είναι και ο στόχος της κοινωνικοποίησης. Ο Charles Taylor προσθέτει: «Έχω εμπιστοσύνη στον εαυτό μου σημαίνει πως είμαι πιστός στην ιδιαιτερότητά μου, η οποία είναι κάτι που μόνο εγώ μπορώ να εκφράσω και να ανακαλύψω». Η διατύπωση αυτή μπορεί να οδηγήσει σε σύγχυση, επιτρέποντάς μας να πιστέψουμε πως «η εξατομικευμένη ταυτότητα», ο σύγχρονος εαυτός, συγκροτείται αποκλειστικά μέσω ενός εσωτερικού διαλόγου, κάτι που δεν είναι αληθές: Η ανακάλυψή της ιδιαίτερης ταυτότητάς μου δεν σημαίνει πως εγώ τη διαμορφώνω μέσα σε ένα περιβάλλον απομόνωσης, αλλά ότι τη διαπραγματεύομαι μέσω του διαλόγου με τους άλλους, κατά ένα μέρος με το εξωτερικό περιβάλλον και κατά ένα άλλο μέρος με τον εαυτό μου. Η ιδιαίτερη ταυτότητά μου εξαρτάται κατά βάση από τις σχέσεις διαλόγου που διατηρώ με τους άλλους. Οι σύγχρονες κοινωνίες δεν καταργούν την εξάρτηση και την αλληλεξάρτηση, το αντίθετο μάλιστα (Elias, 1987). Αν ο ατομικισμός εκτιμά ελάχιστα τη μορφή του κληρονόμου, δεν προσλαμβάνει με τον ίδιο τρόπο, για παράδειγμα, τον αυτοδημιούργητο άνθρωπο [self-made man]. Η επάρκεια και η απόλυτη επιβεβαίωση του εαυτού που ο τελευταίος επιδεικνύει του αφαιρούν τη δυνατότητα να συνιστά ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Το άτομο χρειάζεται πρόσωπα που έχουν μάθει να αναγνωρίζουν σε αυτόν άλλα πράγματα πέρα από την επιτυχία του, ο ίδιος δε πρέπει να καταφέρει να υιοθετήσει μια τέτοια προσωπική οπτική, η οποία να τον καθιστά ικανό να βλέπει πέρα από τα φαινόμενα που συνδέονται με τις θέσεις. Η λανθάνουσα ταυτότητα του εαυτού μπορεί να έρθει στο φως μόνο επειδή κάποιοι άλλοι την αναγνωρίζουν ως τέτοια, δηλαδή ως καθορισμένη με αυστηρά ατομικούς όρους, και όχι με λογικές τού ανήκειν σε ομάδες και σε τάξεις (ανήκω σε μια ομάδα ανθρώπων, νέων, εργατών κ.λπ.).

22 / ΤΟ ΑΤΟΜΟ, ΤΟ ΖΕΥΓΑΡΙ, Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ 2.3 Η οικογένεια στο επίκεντρο της διαδικασίας αποκάλυψης του εαυτού Το γεγονός ότι αυτή η εξατομικευμένη ταυτότητα αναγνωρίζεται σε προσωπικό επίπεδο απαιτεί έναν συγκεκριμένο τύπο σχέσεων με τον άλλο. Αυτό είναι το δεύτερο σημείο απόκλισης από το οικουμενικό σχήμα της κοινωνικοποίησης. Οι «προσωπικές» και συναισθηματικές σχέσεις είναι απαραίτητες για να βοηθήσουν τον εαυτό του παιδιού ή του ενήλικα να αποκαλυφθεί. Αντίθετα, υπό μια οικουμενική οπτική κοινωνικοποίησης, σύμφωνα με την οποία στις σύγχρονες κοινωνίες η ανάπτυξη του ανθρώπινου όντος συντελείται σε δύο στάδια αυτό της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης με τους σημαντικούς άλλους της οικογένειας και αυτό της δευτερογενούς κοινωνικοποίησης με λιγότερο οικείους άλλους, και μάλιστα γενικευμένους άλλους υπό μορφή θεσμών, η αναζήτηση του πάντοτε ημιτελούς εαυτού απαιτεί συνεχώς δεσμούς με τα πολύ οικεία πρόσωπα. Γι αυτόν το λόγο, η σύγχρονη οικογένεια, περισσότερο ως χώρος (αρκετά) σταθερών προσωπικών και συναισθηματικών σχέσεων, παρά ως θεσμός βρίσκεται στον πυρήνα της συγκρότησης της εξατομικευμένης ταυτότητας. 2 Αυτή είναι η θέση του παρόντος βιβλίου. Η οικογένεια κατάλαβε πως έπρεπε να μεταμορφωθεί ώστε να εξασφαλίσει, να προσπαθήσει να εξασφαλίσει, αυτή την κεντρική λειτουργία παραγωγής της ταυτότητας. Από την ίδια την ιστορική της εξέλιξη, είναι σε θέση να το κάνει διότι διαθέτει έναν τρόπο λειτουργίας την αγάπη η οποία (ιδεατά) προϋποθέτει τη δωρεά και την ανιδιοτέλεια. Η αγάπη και η στοργή επιτρέπουν τη δημιουργία δεσμών εμπιστοσύνης, εμπιστοσύνης η οποία, σύμφωνα με την έκφραση του Anthony Giddens (2001), «δεν είναι δεδομένη, αλλά έχει προκύψει από μια διεργασία, και αυτή η διεργασία σημαίνει έναν αμοιβαίο μηχανισμό αποκάλυψης του εαυτού». 3 2. Το έργο του Dubar La Socialisation (1991) τοποθετείται υπέρ της οικουμενικής αντίληψης της κοινωνικοποίησης εκχωρώντας μικρή ή καμία θέση στην οικογένεια ως προς τη δευτερογενή κοινωνικοποίηση, στοιχείο που υπονοεί την υποτίμηση της βοήθειας των πολύ οικείων (υποσύνολο των σημαντικών άλλων) στη συγκρότηση της ταυτότητας. 3. Κατά τον Giddens στο βιβλίο του The Transformation of Intimacy (Ελλ. έκδ. Η μεταμόρφωση της οικειότητας, Αθήνα: Πολύτροπον, 2005 [Σ.τ.Μ.]), η σεξουαλικότητα σε μια σταθερή σχέση συνιστά σημαντικό χρόνο διότι επιτρέπει την «απογύμνω-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ / 23 Με δεδομένη την αντίληψη της μοντέρνας ατομικότητας, η οικουμενική λειτουργία των σημαντικών άλλων προσλαμβάνει ακόμα μεγαλύτερη σημασία. Είναι η οικογένεια (ως το πιο κοινό πλαίσιο δημιουργικότητας και ως χώρος διατήρησης των ιδιωτικών δεσμών και των δεσμών αφοσίωσης) εκείνη η οποία αναλαμβάνει κατά ένα μεγάλο μέρος αυτή την ειδική λειτουργία της αποκάλυψης των λανθανουσών ταυτοτήτων. Για το λόγο αυτόν, αντίθετα από τα φαινόμενα και τις απαισιόδοξες συζητήσεις, η οικογένεια δεν είχε ποτέ τόση σπουδαιότητα. Μέσα από τις σχέσεις μεταξύ των συντρόφων (ή των ισοδυνάμων τους), 4 μέσα από τους πολύ κοντινούς ενήλικες και από τις σχέσεις μεταξύ γονέων και παιδιών, δύναται να δημιουργηθεί η κατάλληλη ατμόσφαιρα ώστε ο εαυτός να μπορέσει να πραγματωθεί μέσω της τριπλής του αναζήτησης: της ανακάλυψης των κρυφών του ικανοτήτων, της ενότητας και της σταθερότητας. Επ αυτού η Caroline Bongrand στο έργο της Le Souligneur* δίνει ένα ρομαντικό παράδειγμα. Μια νέα γυναίκα πιστεύει ότι ανακάλυψε στη βιβλιοθήκη μηνύματα με αποδέκτη εκείνη, τα οποία συνθέτονται από επιλεγμένες φράσεις σημειωμένες στα μυθιστορήματα με ένα μαρκαδόρο. Μια μέρα αποφασίζει να απευθυνθεί στον μυστηριώδη αλληλογράφο της, αφήνοντας ένα σημείωμα μέσα σε ένα από τα βιβλία: Θα σας πω ποια είμαι Ναι, είμαι νέα ναι, είμαι ρομαντική ναι, είμαι καστανή ναι, είμαι μόνη. Η ζωή με φοβίζει πολύ, δεν ξέρω καλά καλά πού πηγαίνω, πού θα με οδηγήσουν όλες αυτές οι συνήθειες, όλες αυτές οι πράξεις νιώθω σαν να μην υπάρχω, και όμως υπάρχω, αφού δεν το ονειρεύτηκα αυτό το μελάνι πάνω στο χαρτί. Πιστεύω πως η αλήθεια είναι ότι δεν θα μπορέσω ποτέ να είμαι επαρκής για τον εαυτό μου. Είμαι σαν αυτούς που θα αποκαλούσαμε ατελείς, και για να είμαι πλή- ση» του σώματος και του ψυχικού μας κόσμου, και το να αφεθούμε στο βλέμμα του άλλου αυξάνοντας τις πιθανότητες της αυτοανακάλυψης. Η συμπεριφορά του Μπέινς στο έργο Μαθήματα πιάνου μπορεί να επανεξεταστεί υπό αυτό το πρίσμα. 4. Στη λογική της αποκάλυψης του εαυτού που συμβαίνει στους κόλπους των σχέσεων εμπιστοσύνης, η θεσμοθέτηση της σχέσης δεν είναι το πιο ορθό κριτήριο (αυτό δεν σημαίνει ότι είναι ασήμαντο βλέπε τον Επίλογο), τουλάχιστον όχι ορθότερο από όσο είναι το κριτήριο της ετεροφυλοφιλίας. * Ελλ. έκδ.: Καρολίν Μπονγκράν, Ο υπογραμμιστής, Αθήνα: Φυτράκη, 1999. (Σ.τ.Μ.)

24 / ΤΟ ΑΤΟΜΟ, ΤΟ ΖΕΥΓΑΡΙ, Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ρης, ολόκληρη, για να ζήσω πραγματικά, έχω ανάγκη από ένα άλλο εγώ, από κάποιον που ξέρει να κάνει αυτό που εγώ δεν ξέρω αυτό τον καιρό, και μάλιστα, γενικά: να μ αγαπήσει (υπογραμμισμένο από τον François de Singly). Μέσα σε λίγες γραμμές, αυτή η γυναίκα εκφράζει την πίστη της προς τον αυθεντικό εαυτό και προς έναν άλλο πολύ οικείο, που ξέρει να τον αναγνωρίσει. Η σύγχρονη οικογένεια συνεχίζει να συμβάλλει στη βιολογική και κοινωνική αναπαραγωγή της κοινωνίας, αλλά αυτή η λειτουργία συνυπάρχει με μια άλλη, το ίδιο σημαντική, τη λειτουργία της αποκάλυψης του εαυτού του παιδιού και μετέπειτα ενήλικα. Στην ταξινόμηση που πραγματοποιήθηκε από τον Charles Taylor (1994), μεταξύ των λειτουργικών θεσμών και των θεσμών ταυτοποίησης, η οικογένεια τοποθετείται στη δεύτερη κατηγορία: «Μεταξύ του άνδρα και της γυναίκας, μεταξύ γονέων και παιδιών, δομείται με το πέρασμα του χρόνου η ταυτότητα του κάθε μέλους. Οι ανταλλαγές είναι εκείνες που διαμορφώνουν το πού αυτοί ανήκουν». Η οικογένεια δεν ακολουθεί το γενικό ρεύμα της «μετατόπισης» των θεσμών προς τη σφαίρα των υπηρεσιών. Έχει μια εκ προοιμίου πιο ταυτοποιητική διάσταση. Είναι ο χώρος μέσα στον οποίο οι ενήλικες και τα παιδιά, οι άνδρες και οι γυναίκες διαμορφώνουν εκείνη τη μορφή εσωτερικότητας που μας οδηγεί στο να αντιλαμβανόμαστε τους εαυτούς μας ως όντα προικισμένα με εσωτερικότητα (Taylor, 2006), και ο οποίος δημιουργεί το αίσθημα της αυθεντικότητας, δηλαδή «το να είμαι ανθρώπινο ον με τον δικό μου τρόπο», χωρίς να μιμούμαι τον τρόπο των άλλων. Οι σχέσεις μεταξύ των φύλων και μεταξύ των γενεών εντός της ιδιωτικής σφαίρας πρέπει να υποστηρίζουν αυτό το σχέδιο της αποκάλυψης. Οι απαιτήσεις της ατομικιστικής κοινωνίας είναι τέτοιες, που το άτομο ωθείται να ζήσει υπό το καθεστώς διαρκούς εκπαίδευσης. Ο ενήλικας, όπως το παιδί, ουδέποτε ολοκλήρωσε την αυτοσυγκρότησή του. Όταν ρωτάμε «ενήλικες» (με την επίσημη έννοια) αν έχουν πραγματικά ενηλικιωθεί, στην πλειονότητά τους αρνούνται να παραδεχτούν ότι μπορούν να θεωρήσουν τους εαυτούς τους, και να θεωρηθούν από τρίτους, «ολοκληρωμένα» 5 όντα. Σήμερα το άτομο θεωρεί τον εαυτό του ημιτελή χρει- 5. Βλέπε τη στήλη «Être adulte» του περιοδικού La Vie.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ / 25 άζεται λοιπόν τη βοήθεια των πολύ οικείων για να ανακαλύψει τα θαμμένα βαθιά μέσα του αποθέματα. Αυτό το αίτημα έχει παιδαγωγική χροιά και μάλιστα σχεδόν θεραπευτική (με την ετυμολογική έννοια) στη σύγχρονη οικογένεια. 6 Τα παιδιά δεν είναι τα μόνα που χρήζουν προσωπικής φροντίδας, οι ενήλικες έχουν εξίσου ανάγκη από τους πολύ οικείους, ικανούς να τους βοηθήσουν να είναι ο εαυτός τους. Οι βασικοί άξονες του μοντέλου του «καλού συντρόφου» μοιάζουν λοιπόν με αυτούς του «καλού γονέα». Ωστόσο, παραμένουν τρεις θεμελιώδεις διαφορές μεταξύ συζυγικών σχέσεων και σχέσεων αγωγής. Το παιδί έχει μικρότερη ικανότητα να στηρίξει τον άλλο, είναι απασχολημένο με την αυτοδιαμόρφωσή του. Γι αυτό έχει μεγαλύτερη ανάγκη για ασφάλεια από τον ενήλικα, την οποία μπορεί να του εγγυηθεί ένα σταθερό περιβάλλον. Εντωμεταξύ, πρέπει να κατορθώσει να εγκαταλείψει την οικογένεια καταγωγής του αυτός είναι ο στόχος του άρα χρειάζεται όλο και λιγότερο τα πρώτα οικεία του πρόσωπα, έτσι ώστε να κατορθώσει να επιλέξει τις δικές του προσωπικές σχέσεις. Η σχέση με το χρόνο εντός της συζυγικής σχέσης και εντός της σχέσης αγωγής διαφέρει. 3. Δύο προνομιακοί αφυπνιστές: ο σύντροφος και ο γονέας Τα έργα, φιλοσοφικά ή κοινωνιολογικά κυρίως αυτά του Giddens, του Taylor, του Berger, για το άτομο και τη νεωτερικότητα είναι συναρπαστι- 6. Η πρόσφατη ιστορία της δυτικής οικογένειας μπορεί σχηματικά να χωριστεί σε τρεις περιόδους. Στην «παραδοσιακή» οικογένεια, αυτό που ενδιαφέρει πρώτα απ όλα είναι η οικονομική κληρονομιά της οικογένειας. Από τα μέσα του 18ου αι., και κυρίως στα τέλη του 19ου αι., εγκαθίσταται σταδιακά η λογική της στοργής. Στην περίοδο μεταξύ του Α Παγκοσμίου πολέμου (στη Γαλλία 1914-1918) και της δεκαετίας του 1960, κυριαρχεί η πρώτη περίοδος της μοντέρνας οικογένειας, που χαρακτηρίζεται από τρία στοιχεία: την ισχυρή συνάφεια μεταξύ της συζυγικής αγάπης και του θεσμού του γάμου, την ανάδειξη της κατανομής της εργασίας μεταξύ των συντρόφων και την παιδεία που έχει ως στόχο τη μεταμόρφωση του παιδιού μέσω της επιβολής των ηθικών αξιών. Στη συνέχεια, από το 1965 έως το 1968, ξεκινά η δεύτερη περίοδος της μοντέρνας οικογένειας, που εδώ αποκαλούμε «σύγχρονη οικογένεια». Οι σχέσεις μεταξύ των συντρόφων μεταβάλλονται κυρίως με την ανάδειξη της γυναικείας μισθωτής εργασίας και τη θέση του διαζυγίου αλλά το ίδιο συμβαίνει και σε εκείνες μεταξύ γονέων και παιδιών: η «πλύση εγκεφάλου» και η αυταρχική επιβολή παραχωρούν τη θέση τους στην ανάπτυξη του παιδιού.

26 / ΤΟ ΑΤΟΜΟ, ΤΟ ΖΕΥΓΑΡΙ, Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ κά και μας εμπνέουν. Ωστόσο, τις περισσότερες φορές παραμένουν θεωρητικά. Η πρωτοτυπία αυτού του βιβλίου έγκειται στο γεγονός ότι εδώ αντιπαρατίθενται τα θεωρητικά αυτά επιτεύγματα σε πλήθος εμπειρικών ερευνών, οι οποίες βασίστηκαν σε εκατοντάδες συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν με την αρωγή των φοιτητών μου. Τα λόγια των ανδρών και των γυναικών, των ενηλίκων και των νέων, οι οποίοι αναφέρονται στον τρόπο με τον οποίο επιχειρούν να συγκροτήσουν την προσωπικότητά τους και να βοηθήσουν τους πολύ οικείους τους να τη διαμορφώσουν συνάδουν με την έννοια του εαυτού: ο εαυτός, όντας κατοπτρικός, αναπτύσσεται κατά τη συνομιλία τόσο με τον άλλο όσο και με τον ίδιο τον εαυτό μας. Η συνέντευξη αποτελεί ένα προνομιακό υποστηρικτικό πλαίσιο προκειμένου να αντιληφθούμε αυτές τις διαδικασίες, μας επιτρέπει να ανακαλύψουμε τον πολυδιάστατο τρόπο με τον οποίο τα άτομα συλλαμβάνουν το ζήτημα της ταυτότητας. Είναι «μοντέρνα» όσον αφορά τη μεγάλη αξία που αποδίδουν στο ενδόμυχο εγώ τους, σε αυτό του συντρόφου τους ή του παιδιού τους. 7 Εντούτοις, δεν εγκαταλείπουν εντελώς τις αναφορές στα σύμβολα μιας ταυτότητας που συνδέεται με την κοινωνική θέση. Αυτό αποδεικνύει εξίσου η ανάλυση της αλλαγής του επωνύμου (Lapierre, 1995): παρόλο που το επώνυμο είναι πολύ λιγότερο προσωπικό από το όνομα, χρησιμεύει στον ίδιο βαθμό για την κατασκευή του εαυτού. Οι μελέτες που παρουσιάζονται αναφορικά με τις σχέσεις μεταξύ συντρόφων και εκείνες μεταξύ γονέων και παιδιών θα μας επιτρέψουν, στα τέσσερα κεφάλαια που ακολουθούν, να διευκρινίσουμε το πώς πραγματοποιείται «υπό πίεση» η δόμηση της ταυτότητας. Το παρόν βιβλίο στηρίζεται σε πλούσιο υλικό από τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο, γεγονός που ίσως προκαλέσει έκπληξη. Ωστόσο, στο φαντασιακό δεν αναπτύχθηκαν και αναπτύσσονται (συχνά νωρίτερα) οι κοινωνικοί κανόνες των σχέσεων με τους οικείους; Ο έρωτας και το μυθιστόρημα συνιστούν αδιαχώριστες μορφές (Luhmann, 1982). Η λογοτεχνία εδώ έχει δύο χρήσεις. Η πρώτη σε όλη την πορεία του βιβλίου είναι απεικονιστική. Από τη στιγμή που ο κοινωνιολόγος έχει κατορθώσει 7. Η σύγχρονη κοινωνία προσπαθεί να δημιουργήσει τα λεγόμενα «μοντέρνα» άτομα, νέους και ενήλικες, που να αντιστοιχούν στη ζήτηση της «μοντέρνας» (ή «ατομικιστικής») κοινωνίας: άτομα που πιστεύουν στην ύπαρξη μιας φύσης βαθιάς, προσωπικής, που πρέπει να αναδείξουν.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ / 27 να κατασκευάσει έναν ιδεότυπο αυτού που ζητά να κατανοήσει, μπορεί με τον τρόπο που υιοθετεί ο Max Weber στο διάσημο κείμενό του για τον Benjamin Franklin (2010) να εντοπίσει στα μυθιστορήματα ή στα κινηματογραφικά έργα τα αποσπάσματα που συμπυκνώνουν σε λίγες γραμμές αυτό που ένας μεγάλος αριθμός ατόμων τού έχει αφηγηθεί στη διάρκεια των συνεντεύξεων. Το φαντασιακό παράγει, περισσότερο από την πραγματικότητα, ιδεοτυπικές μορφές. Η δεύτερη χρήση είναι διαφορετική. Προκειμένου να ακολουθήσουμε ένα συλλογισμό κατ αναλογία, αντί να δανειστούμε στοιχεία από ένα άλλο επιστημονικό πεδίο (όπως η γλωσσολογία για τον στρουκτουραλισμό), αντλούμε υλικό από τη δεξαμενή των λογοτεχνικών μύθων. Στο πρώτο μέρος τοποθετούμεθα «σαν» οι σύγχρονες συζυγικές σχέσεις να λειτουργούσαν σύμφωνα με το μοντέλο του Πυγμαλίωνα. Οι μοντέρνοι άντρες και οι μοντέρνες γυναίκες δεν ζητούν να προσαρμοστούν σε αυτό το μοντέλο, μάλιστα μπορούν να το αγνοήσουν. Παρ όλα αυτά, οι συμπεριφορές τους μπορούν να μελετηθούν με τη βοήθεια ενός τέτοιου θεωρητικού μοντέλου, το οποίο μας επιτρέπει να συλλάβουμε καλύτερα τον ιδιάζοντα χαρακτήρα αυτών των συμπεριφορών. Είναι δύσκολο να αντιληφθούμε τις σχέσεις μεταξύ των γιαγιάδων και των παππούδων μας με αυτή την προοπτική! Η συζυγική τους ζωή δεν μπορεί να ερμηνευθεί υπό το πρίσμα της αποκάλυψης του εαυτού. Σε αυτό το πρώτο κεφάλαιο αρχικά θα εγκύψουμε και πάλι στο μύθο του Πυγμαλίωνα μέσα από το έργο Μεταμορφώσεις του Ovidius και από τις, πιστές ή μη, διασκευές του στο θεατρικό έργο του George Bernard Shaw Pygmalion (Πυγμαλίων), καθώς και στο μυθιστόρημα του F. Scott Fitzgerald Tender is the Night (Τρυφερή είναι η νύχτα)*. Οι σχέσεις μεταξύ του Πυγμαλίωνα και της Γαλάτειας στην πρώτη περίπτωση, μεταξύ του καθηγητή και της Ελάιζα στη δεύτερη, και μεταξύ του Ντικ και της Νικόλ στην τρίτη θα μας επιτρέψουν να επεξεργαστούμε έναν ιδεότυπο των συζυγικών ανταλλαγών στις σύγχρονες κοινωνίες. Καθένας πρέπει να βοηθά τον άλλο να ανακαλύψει τον εαυτό του, αναλαμβάνοντας δράση εντός της σχέσης. Στη συνέχεια, χάρη στα μυθιστορήματα της Anita Brookner, της Alison Lurie, του David Lodge και μιας σειράς αμερικανι- * Ελλ. έκδ.: F. S. Fitzgerald, Τρυφερή είναι η νύχτα, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 2000. (Σ.τ.Μ.)

28 / ΤΟ ΑΤΟΜΟ, ΤΟ ΖΕΥΓΑΡΙ, Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ κών προπολεμικών ταινιών (δεκαετιών 1930-1940), θα εξετάσουμε κάποια προβλήματα που τίθενται αναφορικά με τη δόμηση του εαυτού στο πλαίσιο σχέσεων συναισθηματικής εξάρτησης, κυρίως αυτά που συνδέονται με την αλλαγή της διαδικασίας ταυτοποίησης (Strauss, 1959). Ο εαυτός δεν είναι σταθερός. Όταν τροποποιείται, τι κάνουμε με το σύντροφο; Αυτή η προνομιακή σχέση είναι ικανή να αλλάξει ώστε να συνοδεύσει τις μεταμορφώσεις των δύο συντρόφων; Πώς να συμβιβάσουμε την πίστη στον εαυτό μας (που είναι ασταθής) με τη διατήρηση του δεσμού; Το δεύτερο κεφάλαιο αποτελεί μια κοινωνιολογική δοκιμή του μύθου του Πυγμαλίωνα. Παρουσιάζει μια ανάλυση του βλέμματος που ανταλλάσσουν ο άνδρας και η γυναίκα σε τρία ζευγάρια. Θα δούμε πώς ο άνδρας μπορεί να επιτελέσει ρόλο αφυπνιστή των ικανοτήτων της συντρόφου του, ώστε αυτή να μπορέσει να επενδύσει ως άτομο στην επαγγελματική της ζωή. Επικυρώνοντας την ταυτότητα των συντρόφων τους, αυτοί οι Πυγμαλίωνες αυτοπραγματώνονται. Θα παρατηρήσουμε επίσης και άλλους τύπους συζυγικών σχέσεων. Ορισμένοι σύντροφοι θα τους ονομάσουμε «οι Σύζυγοι» βοηθούν στη συγκρότηση της γυναικείας ταυτότητας προβάλλοντας περισσότερο έναν ορισμό ταυτότητας κοινωνικής θέσης. Άλλοι οι Τζέντλεμεν υποδύονται κάποιες φορές τον Πυγμαλίωνα βοηθώντας τη σύντροφό τους να αυτοπραγματωθεί μέσα από την επαγγελματική διάσταση της ταυτότητάς της. Αυτό το πράττουν με την ελπίδα ανταπόδοσης, αναζητώντας δηλαδή να επωφεληθούν από ένα τέτοιο βλέμμα, από μια τέτοια υποστήριξη. Σε σχέση με αυτή την αντίληψη της οικογένειας που συγκροτεί την ταυτότητα θα μελετηθεί εξίσου η κατασκευή του εαυτού του παιδιού. Το πρώτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο οι γονείς θα έπρεπε να παρέμβουν για να βοηθήσουν το παιδί να ανακαλύψει τον εαυτό του. Αρχικά διακρίνουμε τους «ψυχολογικούς» κανόνες που περιβάλλουν τη νέα εκπαίδευση στην οικογένεια. Στη συνέχεια, βασισμένοι σε πολλές έρευνες με συνεντεύξεις και με ερωτηματολόγια, αναλύουμε ορισμένους από τους τρόπους με τους οποίους ενεργούν οι γονείς, κυρίως όταν πρέπει να αντιμετωπίσουν την επιλογή ενός πρότυπου γυμνασίου ή ενός «νέου σχολείου», την εκπαίδευση των διδύμων, τον ορισμό των παιδαγωγικών τους στόχων, το δίλημμα ανάμεσα στην ίση μεταχείριση και τη διαφοροποιημένη προσοχή απέναντι στα παιδιά τους.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ / 29 Η αρχή της προσωπικής ανάπτυξης και της αποκάλυψης ενός ενδόμυχου εαυτού δεν αποτελεί το μοναδικό εκπαιδευτικό διακύβευμα. Αυτό συνυπάρχει με τη μέριμνα για την επιτυχία του παιδιού στο σχολείο. Ενίοτε προκύπτουν εντάσεις μεταξύ αυτών των δύο απαιτήσεων. Για να χρησιμοποιήσουμε τους όρους του Basil Bernstein (1991), οι μοντέρνοι γονείς ονειρεύονται να δημιουργήσουν μια οικογένεια η οποία συμφιλιώνει έναν προσανατολισμό «προσωπικό» τον οποίο κάθε παιδί ορίζει σύμφωνα με τα ιδιαίτερα προτερήματά του και έναν προσανατολισμό «θέσης» ο οποίος ορίζει το παιδί σύμφωνα με κάποιο κοινωνικό υπόβαθρο (μια θέση στις ομάδες φύλου, ηλικίας, σχολικού θεσμού). Όμως, αντίθετα με τον Bernstein και άλλους κοινωνιολόγους, θα υποθέσουμε πως όλες (ή σχεδόν όλες) οι οικογένειες ασπάζονται τις δύο αρχές. Αυτό που τις διακρίνει είναι οι μορφές αλληλεπίδρασής τους και κυρίως τα μέσα που αυτές διαθέτουν για την υλοποίησή τους. Το δεύτερο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους, βασιζόμενο στα δεδομένα άλλων corpus συνεντεύξεων με γονείς και εφήβους, θα εξετάσει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο άνδρας στις προσωπικές του υποχρεώσεις ως πατέρας. Ο νέος του ρόλος ορίζεται κυρίως με την εις άτοπον απαγωγή: δεν θα πρέπει να είναι ούτε αυταρχικός πατέρας ούτε φίλος. Επίσης οι ψυχαναλυτές τού ζητούν να μη συμπεριφέρεται ως μητέρα. Πώς λοιπόν να εκφράσει αυτή την επιθυμία προσέγγισης των παιδιών του; Η σύγκριση αφενός μεταξύ του ρόλου του πατέρα και του ρόλου της μητέρας (που υλοποιείται από τους γονείς) και αφετέρου μεταξύ του ρόλου του πατέρα και του ρόλου του πατριού (που υλοποιείται από τους εμπλεκόμενους νέους) θα αναδείξει τις διαφορές μεταξύ των τριών αυτών θέσεων. Στην περίπτωση αυτή, θα ανακαλύψουμε επίσης την ύπαρξη εντάσεων στους κόλπους των σύγχρονων οικογενειών. Ο πατέρας, χωρίς να γίνεται αυταρχικός, πρέπει να είναι αυτός που θέτει τα όρια μεταξύ του ιδιωτικού και του δημοσίου, μεταξύ αυτού που επιτρέπεται και αυτού που απαγορεύεται. Πρέπει να είναι ο εαυτός του και συγχρόνως να αντιπροσωπεύει ορισμένους περιορισμούς, ορισμένα όρια. Το συμπέρασμα προτείνει μια άποψη περί σύγχρονου ατομικισμού. Πώς το νέο ή το ενήλικο άτομο κατορθώνει να πεισθεί ότι είναι ο εαυτός του, συνάπτοντας σχέσεις αλληλεξάρτησης με τους οικείους του; Αυτό το επιτυγχάνει αναζητώντας δύο ισορροπίες οι οποίες εν μέρει επικοινωνούν στο επίπεδο των σχέσεων με τους άλλους, μεταξύ του «συνδέομαι

30 / ΤΟ ΑΤΟΜΟ, ΤΟ ΖΕΥΓΑΡΙ, Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ με» και «αποσυνδέομαι από» στο επίπεδο της ιδιαίτερής του ταυτότητας μεταξύ του «ενδόμυχου εαυτού» [soi intime] και του «κανονιστικού εαυτού» [soi statutaire]. Στην πραγματικότητα, αν η αποθέωση του προσωπικού και αυθεντικού εαυτού υποτιμά τους ρόλους, τις θέσεις και τον κανόνα στην τάξη των αναπαραστάσεων, στην τάξη των πρακτικών, αυτή συναρθρώνεται με τη λογική της θέσης και του στάτους. Ετούτη η διπλή άρθρωση μεταξύ αυτονομίας και εξάρτησης ως προς τους πολύ οικείους και μεταξύ του ενδόμυχου εγώ και των δεικτών της κοινωνικής θέσης είναι προβληματική. Είναι πιθανόν να προκαλέσει κρίσεις κατά τις οποίες ο πολλαπλός εαυτός (προσδιορισμένος στην περίπτωσή μας από αυτές τις δύο διαστάσεις) 8 δεν γνωρίζει πλέον πώς να συνθέσει τα στοιχεία του με τη βοήθεια των πολύ οικείων του προσώπων, ενώ θεωρεί ότι η κανονιστική διάσταση είναι η πλέον βαρύνουσα και ακυρώνει την αποκάλυψη ορισμένων προσωπικών του ικανοτήτων. 4. Αρσενικός και θηλυκός Πυγμαλίων Πρoτού ανακαλύψουμε πώς μια γυναίκα ή ένας άνδρας, μέσα από τη διεργασία των σχέσεων, υποστηρίζουν το σύντροφό τους ή το παιδί τους προκειμένου να συγκροτήσει την ταυτότητά του, θα κάνουμε ακόμα δύο παρατηρήσεις: Πρέπει να χειριστούμε με προσοχή τη γλώσσα των ρόλων και της ταυτότητας, όπως υπογραμμίζει ο Jean-Claude Kaufmann (1994). Από τη θέση των κοινωνικών δρώντων, οι ρόλοι γίνονται αντικείμενο κριτικής διότι εμφανίζονται αντίθετοι στην επιβεβαίωση ενός αυθεντικού εαυτού ή, σε κάθε περίπτωση, έχουν μετατοπιστεί αναφορικά με την επιβεβαίωση αυτή. Για παράδειγμα, πώς να κατανοήσουμε τις συζητήσεις περί αμφιφυλοφιλίας, οι οποίες επιβεβαιώνουν πως «δεν ερωτευόμαστε έναν άνδρα ή μια γυναίκα, αλλά ένα πρόσωπο»; 9 Αυτό δεν συνεπάγεται ότι η κοι- 8. Για άλλες απόψεις σχετικά με τον «πολλαπλό εαυτό» [soi multiple], βλέπε τα γραπτά των Elster (1985) και Douglas (1990). 9. Elle, 9 Οκτωβρίου 1995. Το άρθρο του Alain David (Le Monde, 20 Σεπτεμβρίου 1995), το οποίο υποστηρίζει τη χορήγηση πιστοποιητικών ελεύθερης συμβίωσης σε ομοφυλόφιλα ζευγάρια, στηρίζεται σε μια παρόμοια επιχειρηματολογία: «Η οικογένεια λοιπόν δεν μπορεί πλέον να ισχυριστεί ότι θεμελιώνεται σε φυσι-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ / 31 νωνιολογία παραιτείται από τη χρήση της έννοιας του ρόλου για να αντιληφθεί τη λειτουργία των ατομικιστικών κοινωνιών ή ότι περιορίζει αυτή την έννοια αποκλειστικά στην κανονιστική διάσταση της ταυτότητας. Στην πραγματικότητα, η κατασκευή της εξατομικευμένης ταυτότητας δεν πραγματοποιείται χωρίς ρυθμιστικά σημεία αναφοράς η πίστη στον «ενδόμυχο εαυτό» είναι το πρώτο στοιχείο! Το παρόν βιβλίο μορφοποιεί αυτές τις αρχές και άρα επεξεργάζεται μια θεωρία του ρόλου της ενδόμυχης ταυτότητας. Ο πλούτος του υλικού δεν επιτρέπει, ωστόσο, να αντιληφθούμε όλες τις διαδικασίες κοινωνικοποίησης του εαυτού στους κόλπους των σύγχρονων οικογενειών. Γι αυτόν το λόγο, προχωρήσαμε σε ορισμένες επιλογές. Ο άνδρας, ως σύντροφος και ως πατέρας, κατέχει σημαντική θέση στο βιβλίο. Γιατί; Κατ αρχάς διότι μετά από τη μελέτη της συζυγικής ζωής υπό γυναικεία οπτική στο έργο μου Fortune et infortune de la femme mariée (1987), χρειάστηκε να αναθεωρήσω τις απόψεις μου επιλέγοντας εκείνες των ανδρών. Στη συνέχεια, κυρίως διότι μου φάνηκε προκλητικό να διαστρέψω κοινωνιολογικά έναν λογοτεχνικό μύθο αυτόν του Πυγμαλίωνα στο πλαίσιο της μελέτης του κεντρικού θέματος του βιβλίου, που είναι η αποκάλυψη του εαυτού. Αυτή η σχέση μεταξύ ενός ατόμου που κοιτάζει κάποιον με έναν ιδιαίτερο τρόπο, τον οποίο επίσης κοιτάζει κάποιος άλλος, και που έτσι μπορεί να αντιληφθεί καλύτερα τον εαυτό του, οικοδομείται κατ εικόνα της σχέσης μεταξύ ενός άνδρα και μιας γυναίκας. Υπάρχει λοιπόν αρχικώς μια αμφισημία, η οποία κατά συνέπεια θα μπορούσε να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα πως ο άνδρας έχει μια αυτόνομη ταυτότητα, ενώ στη γυναίκα, η οποία δημιουργείται από το βλέμμα του Πυγμαλίωνα, η ταυτότητα αυτή είναι εξαρτημένη. Οι κίνδυνοι ενός ερμηνευτικού εκτροχιασμού υπάρχουν, είναι όμως λίγοι, στο μέτρο που οι πιο μοντέρνες εκδοχές του Πυγμαλίωνα επιμένουν για το αντίθετο ως προς την εξάρτηση του άνδρα και ως προς τις πιθανότητες ανεξαρτησίας της Γαλάτειας. Μια νουβέλα του Manuel Vázquez Montalbán «Las Cenizas de Laura» στο Tres Historias de Amor (1987) κούς δεσμούς, αλλά προϋποθέτει τη συμπληρωματική ώθηση μιας αγάπης, προϊόντος συναίνεσης. Ελεύθερα, δηλαδή χωρίς αναφορά σε κανέναν προκαταρκτικό όρο, όπως αυτόν της βιολογικής διαφοράς μεταξύ ανδρών και γυναικών, ο οποίος να είναι ίσως ο τελευταίος που αποτυπώνει τις προκαταλήψεις μας» (υπογραμμισμένο από τον F.d.S.).

32 / ΤΟ ΑΤΟΜΟ, ΤΟ ΖΕΥΓΑΡΙ, Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ αποκαλύπτει επίσης αυτόν το μηχανισμό. Ο ντετέκτιβ Καρβάλιο, στη διάρκεια των παρακολουθήσεών του, εντοπίζει μια παντρεμένη γυναίκα που πλήττει («Μια νέα ελκυστική μητέρα, η οποία έχει ήδη εγκαταλείψει τον εαυτό της με το να αποδεχτεί πως σύντομα θα είναι μια νέα, πρώην νέα, γυναίκα, αφοσιωμένη στις οικιακές εργασίες και στη ρουτίνα ενός νοικοκυριού»). Την πλησιάζει και δημιουργείται μια σχέση. Αφυπνίζει όχι μόνο τις αισθήσεις αυτής της γυναίκας, αλλά και την απωθημένη επιθυμία της για γνώση (ως κορίτσι δεν την ενθάρρυνε η οικογένειά της). Ο Καρβάλιο, προοδευτικά, το συνειδητοποιεί: Έχω την εντύπωση πως ενδιαφέρεσαι περισσότερο για τα βιβλία μου παρά για μένα. Η Λάουρα τον φιλάει στο στόμα. Μου χάρισες πολλά. Μου ξανάδωσες την επιθυμία να δημιουργήσω, μ έκανες να γνωρίσω τον εαυτό μου. Είσαι ο Πυγμαλίωνάς μου. Λίγες ημέρες αργότερα, ο σύζυγος καταλαμβάνει τους εραστές εξαπίνης. Η Λάουρα επωφελείται αυτού του γεγονότος για να διακόψει τη σχέση, όπως αναφέρει ο Καρβάλιο: «Μου είπε ότι την είχα βοηθήσει να καταλάβει πως δεν ήταν ζωή αυτή που ζούσε. Θα έφευγε να ζήσει μόνη της με το παιδί, για να δουλέψει και να σπουδάσει». Ο Πυγμαλίωνας προσωποποιεί τη διεργασία της αποκάλυψης του εαυτού. Διεργασία η οποία, στους κόλπους μιας σχέσης εξάρτησης, απελευθερώνοντας αυτό το προσωπικό δυναμικό, μπορεί να βοηθήσει τον άλλο να δομήσει έναν πιο αυθεντικό εαυτό. Στην πραγματικότητα με δεδομένη την ανάγκη αμοιβαιότητας των βλεμμάτων και την ικανότητα για φροντίδα και προσοχή που ιστορικά έχουν εσωτερικεύσει οι γυναίκες μπορούν επίσης να γίνουν Πυγμαλίωνες. Αυτό που γοητεύει στο μύθο είναι αυτή καθαυτή η αντιστροφή, ο ανάποδος κόσμος, το γεγονός ότι είναι ο άνδρας αυτός που ξέρει να κοιτάζει με αγάπη και να περιβάλλει με στοργή τη σύντροφό του. Πιστεύουμε ότι η σεξουαλική διάσταση είναι δευτερεύουσα. Το πιο σημαντικό έγκειται στο βλέμμα και στην πρόσληψή του. Στα μάτια της καρδιάς.