Αλµπέρτο Καζαντέι Μάρκο Σαντάγκατα Εγχειρίδιο της σύγχρονης ιταλικής λογοτεχνίας Φοίβος-Βασίλειος Γκικόπουλος Οµότιµος Καθηγητής Α.Π.Θ. Το 1698 ο Τζιοβάννι Κρεσιµπένι δηµοσιεύει το έργο Ιστορία της λαϊκής ποίησης, το 1723 ο Λουντοβίκο Αντόνιο Μουρατόρι αρχίζει τη συγγραφή του Rerum italicorum scriptores, το 1739 ο Φραντσέσκο Κουάντριο γράφει το Περί της ιστορίας και της λογικής του κάθε ποιήµατος και ο Τζιρόλαµο Τιραµπόσκι συγγράφει από το 1772 ως το 1781 τη µνηµειώδη του Ιστορία της ιταλικής λογοτεχνίας. Ένα νέο λογοτεχνικό είδος, µε τους κανόνες και τους κώδικές του, γεννιέται στα ιταλικά γράµµατα. Από τότε πολύ νερό κύλισε στ αυλάκι της Ιστορίας της Ιταλικής Λογοτεχνίας, µέσα από τη σκέψη του Ντε Σάνκτις, του Κρότσε και του Γκράµσι. Μια πλούσια παράδοση που φτάνει ως τις µέρες µας. Ένα αδιαµφισβήτητο όµως δεδοµένο είναι ότι οι περισσότερες Ιστορίες Λογοτεχνίας που κυκλοφορούν, στον ιταλικό χώρο, και όχι µόνο, είναι ανεπαρκείς: δεν αντέχουν σε κριτική ανάλυση, χρησιµοποιούνται µε αβεβαιότητα από τους διδάσκοντες, συχνά δεν γίνονται αποδεκτές από τους διδασκόµενους και δεν συγκινούν τους αναγνώστες. Ακόµη και οι καλύτερες και πιο γνωστές από αυτές, Ναταλίνο Σαπένιο, Αττίλιο Μοµιλιάνο, Λουίτζι Ρούσσο, Μάριο Σανσόνε, έχουν ολοκληρώσει πια τον κύκλο τους: το µοντέλο δεν ήταν εκείνο µιας λόγιας παράδοσης του 18 ου ή 19 ου αιώνα, που βασιζόταν σε µια αργή και υποµονετική συλλογή υλικών και ερευνών, αλλά εκείνο που, µε παιδαγωγικό σκοπό, είχε καθορίσει ο ίδιος ο Ντε Σάνκτις και πολλές άλλες φορές είχε επαναληφθεί: µια γρήγορη σύνθεση που σκοπό είχε την άµεση παρέµβαση στο χώρο του σχολείου της Μέσης Εκπαίδευσης ή ακόµη και στο Πανεπιστήµιο. Είναι γεγονός ότι ο συγγραφέας, συνήθως, είχε πίσω του µια µακρά πορεία προσωπικών µελετών και αναγνώσεων πάνω σε µερικούς από τους πιο σηµαντικούς συγγραφείς ή ακόµη σε πλατιές περιοχές της ιστορίας της λογοτεχνίας (είναι η περίπτωση, για παράδειγµα, του Ναταλίνο Σαπένιο για τον 14 ο αιώνα) και έπαιρνε την απόφαση για το µεγάλο βήµα, διατεθειµένος να διασχίσει γοργά το υπόλοιπο της λογοτεχνικής παράδοσης, για να δώσει µια σύνθεση δικών του, καθώς Φοίβος-Βασίλειος Γκικόπουλος, Αλµπέρτο Καζαντέι Μάρκο Σαντάγκατα 1
και άλλων ιστορικών της λογοτεχνίας, ερευνών και αναζητήσεων. Είναι επίσης αλήθεια ότι, αναπόφευκτα, κάθε εγχειρίδιο είχε τις καλά φωτισµένες περιοχές του και τις γκρίζες ζώνες του. Παρ όλα αυτά δεν ήταν αυτός ο πιο βαθύς λόγος της κρίσης τους, αν και είναι προφανές ότι αυτό το µοντέλο ατοµικής αναζήτησης ήταν σε κρίση. Η δύναµη εκείνων των έργων λοιπόν, και η σηµερινή τους απόρριψη, βρίσκεται στην ιδεολογία τους, στον γενικό σχεδιασµό της ιστορίας της κουλτούρας και του ιταλικού πολιτισµού και στην αντίληψη περί λογοτεχνίας και των µεθόδων ανάλυσης και κριτικής αποτίµησης των λογοτεχνικών κειµένων πάνω στα οποία βασίζονταν: ιδεολογία και ιστορικός σχεδιασµός φιλευθερο-ριζοσπαστικού τύπου, κροτσιανικές θεωρήσεις και µέθοδοι. Η δοµή τους είχε µια δική τους συνοχή και οµοιογένεια, βρισκόταν σε αρµονία µε τους προσανατολισµούς σχεδόν ολόκληρης της ιστορικής και κριτικής έρευνας της εποχής τους και, εκτός από µερικές µετατοπίσεις του τόνου, δεν είχαν και ιδιαίτερο λόγο ρήξης µε την ιστορική και κριτική έρευνα του παρελθόντος: έτσι, µε άνεση, ήταν σε θέση να συµπεριλάβουν και να συνθέσουν τα αποτελέσµατα και να τα εισάγουν στο σχεδιασµό τους. Μερικοί µπορούσαν να επιµένουν περισσότερο στις ιστορικές πτυχές και στις σχέσεις ανάµεσα στα ποιητικά έργα και την εποχή τους, άλλοι µπορούσαν να θεωρήσουν το υπόβαθρο δεδοµένο και να καταδυθούν σε µια «ανθολογικού» τύπου ανάλυση µεµονωµένων συγγραφέων και έργων. Αλλά, το βασικό σχήµα ήταν πάντα το ίδιο, η αντίληψη της λογοτεχνίας, της ποίησης και της λογοτεχνικής επιστήµης ήταν µεταξύ τους οµοιογενής. Στην ίδια κατηγορία θα έλεγα ότι εντάσσεται ακόµη και η Ιστορία της ιταλικής λογοτεχνίας (1972) των Τζιοβάννι Τζέττο, Ροµπέρτο Αλόντζε, Γκουίντο Μπάλντι και Τζιόρτζιο Ντε Ριέντζο, γραµµένη από περισσότερα χέρια, από έναν «µαέστρο», τον Τζέττο και από µαθητές του, χωρίς να διακρίνεται πίσω της µια οργανική ιστοριογραφική αντίληψη και ούτε µια ακριβής κριτική στάση εκτός από εκείνη του «µαέστρου», του οποίου τα δοκίµια ή τα βιβλία πάνω στον έναν ή τον άλλον συγγραφέα της ιταλικής λογοτεχνίας αντηχούν κάθε φορά που αυτό είναι δυνατό: µια ξαφνική αναζωπύρωση του παλιού µοντέλου, που φαίνεται να ανήκει κοινωνιολογικά περισσότερο στην ιστορία της ακαδηµαϊκής κουλτούρας και της εκδοτικής βιοµηχανίας παρά σ εκείνη της διδακτικής συµβολής. Ακόµη, µια πραγµατική ρήξη στα ιστοριογραφικά σχήµατα και τους παραδοσιακούς ιδεολογικούς προσανατολισµούς, δεν παρατηρήθηκε ούτε στα εγχειρίδια που κυκλοφόρησαν τα επόµενα χρόνια από µαρξιστές µελετητές ή Φοίβος-Βασίλειος Γκικόπουλος, Αλµπέρτο Καζαντέι Μάρκο Σαντάγκατα 2
προσανατολισµένους στα αποτελέσµατα της µαρξιστικής θεωρίας και ιστοριογραφίας και προφανώς στραµµένους, τουλάχιστον προγραµµατικά, στο να επισηµάνουν στα εγχειρίδιά τους την ιστορία της εξέλιξης των λογοτεχνικών κινηµάτων σε σχέση µε την οικονοµική και πολιτική ιστορία του ιταλικού λαού στο σύνολό του. Αναφέροµαι κυρίως στα βιβλία του Τζιουζέππε Πετρόνιο, Η λογοτεχνική δραστηριότητα στην Ιταλία (1964 και 1989), ένα δυναµικό, πολεµικό εγχειρίδιο, ηθεληµένα στραµµένο στο να περιγράψει όχι µόνο την ιστορία των λογοτεχνικών προϊόντων αλλά και τη λογοτεχνική δραστηριότητα στην Ιταλία, στις ιστορικές εισαγωγές της Ανθολογίας της ιταλικής λογοτεχνίας (1964) των Άντζελο Τζιάννι, Μάριο Μπαλεστριέρι και Άντζελο Πασκουάλι, και στο Ιστορικό προφίλ της ιταλικής λογοτεχνίας (1972) του Κάρλο Σαλινάρι. Οι προϋποθέσεις που βρίσκονται πίσω από αυτά τα εγχειρίδια είναι πάντα εκείνες του Ντε Σάνκτις και του Κρότσε (ολοκληρωµένες από µερικές σηµαντικές εµπνεύσεις του Γκράµσι), αλλά κι αυτές τείνουν να παραθέσουν στη σύνθετη πραγµατικότητα της ιταλικής πολιτισµικής δραστηριότητας και λογοτεχνικής παραγωγής µέσα στους αιώνες, ένα ιστοριογραφικό σχήµα και µια ερµηνεία «ιδεολογικού» τύπου: εξιστορούν θετικές και αρνητικές στιγµές, καθορίζουν τις γραµµές προόδου, σηµειώνουν κάµψεις, αναγεννήσεις και υπερβάσεις, χωρίς σχεδόν ποτέ να καταφεύγουν στην «επιστηµονική» και αντικειµενική ανάλυση των κινηµάτων ή των καταστάσεων. Πράγµατι, δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι, πέρα από τους αµφίβολους νεοτερισµούς που επιφέρουν, αυτά τα εγχειρίδια καταλήγουν σχεδόν πάντα στο να αφοµοιώσουν πολλές από τις κρίσεις πάνω σε συγγραφείς, έργα ή περιόδους που περιέχονται στα προηγούµενα. Για να παρακολουθήσουµε αληθινές προσπάθειες ρήξης, έπρεπε να περιµένουµε τη συλλογική Ιστορία της ιταλικής λογοτεχνίας του εκδοτικού οίκου Εινάουντι (1982) υπό τη διεύθυνση και την επιµέλεια του καθηγητή Αλµπέρτο Αζόρ Ρόζα. Επιστρέφουµε λοιπόν στο αρχικό µας σηµείο. Οι µεγάλες ιστοριογραφικές συνθέσεις ήταν µέχρι σήµερα, άλλες περισσότερο άλλες λιγότερο, σχετικά ανεπαρκείς, όχι µόνο για εξωτερικούς παράγοντες (π.χ. ισχνότητα και προχειρότητα της εκδοτικής οργάνωσης, ανοµοιογένεια του κοινού στο οποίο απευθύνονταν, βαθιά κρίση του εκπαιδευτικού θεσµού), αλλά και για εσωτερικούς λόγους, ανεπαρκούς τεχνικής και πολιτισµικής προετοιµασίας όχι µόνο των µεµονωµένων µελετητών, αλλά και του λογοτεχνικού περιβάλλοντος στο σύνολό του. Η εντύπωση που δηµιουργείται είναι ότι οι µελετητές της ιστορίας της λογοτεχνίας είχαν χάσει το ενδιαφέρον για τα προβλήµατα της λογοτεχνικής ιστοριογραφίας και έγραφαν Φοίβος-Βασίλειος Γκικόπουλος, Αλµπέρτο Καζαντέι Μάρκο Σαντάγκατα 3
Ιστορίες, Κεφάλαια ιστοριών, Εγκυκλοπαιδικά λήµµατα, Εγχειρίδια, µόνο κατά εκδοτική παραγγελία. Τώρα, αντίθετα, το τοπίο φαίνεται να έχει αλλάξει προς το καλύτερο. Δίπλα στην προσπάθεια του Αζόρ Ρόζα και της οµάδας των συγγραφέων, που καταδεικνύει ένα αγνό ιστοριογραφικό ενδιαφέρον, επιβάλλεται να θυµηθούµε και άλλα παραδείγµατα επιστροφής στην ιστορία της ιταλικής λογοτεχνικής κουλτούρας, πολύ σηµαντικά. Σκέφτοµαι ορισµένες προσπάθειες σύνθεσης στιγµών ή µορφών της λογοτεχνικής ιστορίας, όπως οι µελέτες του Ντιονιζόττι για τον 15 ο και 16 ο αιώνα, εκείνες του Ραϊµόντι για τον 17 ο, το βιβλίο του Μπιγκάτσι για την περίοδο ανάµεσα στη Σκαπιλιατούρα και τον Βερισµό, Το µυθιστόρηµα του 20 ου αιώνα του Ντεµπενεντέττι, το παράδειγµα ιστοριογραφικής δραστηριότητας συγκεντρωµένη σε έναν µόνο συγγραφέα, το κεφάλαιο για τον Βοκκάκκιο του Μουσέττα για την Ιταλική λογοτεχνία του εκδοτικού οίκου Λατέρτσα, όπως και το πολύτοµο έργο των Τσεζεράνι και Ντε Φεντερίτσις Το πραγµατικό και το φαντασιακό που τολµά βαθιές τοµές και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Σηµαντικό είναι επίσης το έργο του Μπαρίλλι Η λογοτεχνική επικοινωνία των σχολικών εκδόσεων Μονταντόρι. Με το τέλος του 20 ου αιώνα και µε την έλευση του 21 ου, παρουσιάζονται στο κοινό που έχει ενδιαφέρον για τις Ιστορίες της ιταλικής λογοτεχνίας, δύο µεγάλες και αξιόλογες προσπάθειες που σκοπό έχουν να καταδυθούν στα προβλήµατα της ιταλικής κουλτούρας προσδίδοντας πολυ-θεµατικές διαστάσεις στα έργα τους. Πρόκειται για το Ιστορικό προφίλ της ιταλικής λογοτεχνίας του Τζιούλιο Φερρόνι (1992) των σχολικών εκδόσεων του οίκου Εινάουντι και τα Τρία βιβλία της λογοτεχνίας των Σαντάγκατα, Καρόττι, Καζαντέι, Ταβόνι στον εκδοτικό οίκο Λατέρτσα (2009). Εκείνο που επιχειρείται στο Εγχειρίδιο της Σύγχρονης Ιταλικής λογοτεχνίας των Καζαντέι - Σαντάγκατα, είναι η χάραξη µιας ιστορικής γραµµής και σ αυτή την προσπάθεια το έργο έχει πολλές αρετές. Βασίζεται σε µια στιβαρή γενική οργανωτική δοµή, έτσι ώστε κάθε κεφάλαιο να αρχίζει µε µια ιστορική εισαγωγή, να συνεχίζει µε µια ανάλυση της περιόδου και της παρουσίας των ιταλών διανοουµένων και µε την εξέταση των συγγραφέων και των λογοτεχνικών έργων. Εκείνο που πρέπει να σηµειώσουµε είναι η οξυδέρκεια µε την οποία θεσµοθετούνται οι σχέσεις ανάµεσα στα διαφορετικά στοιχεία, ο χειρισµός της κριτικής και της διαλογικής σκέψης, η ικανότητα µε την οποία συνυπάρχουν, διαδοχικά, οικονοµικές αναλύσεις, κοινωνιολογικά συµπεράσµατα, έρευνες σε υφολογικό επίπεδο ή πάνω στις σχέσεις συγγραφέα-κοινού, Φοίβος-Βασίλειος Γκικόπουλος, Αλµπέρτο Καζαντέι Μάρκο Σαντάγκατα 4
έρευνες πάνω στην ιστορία των λογοτεχνικών ειδών κλπ., για να ξεπεραστούν οι παραδοσιακές ερµηνείες και να δοθούν στον αναγνώστη νέες ερµηνείες και νέες κρίσεις για πολλούς δηµιουργούς ή στιγµές της ιταλικής λογοτεχνικής ιστορίας. Πράγµατι, το έργο αυτό καταφέρνει να κατασκευάσει το «πλέγµα», αν όχι της σύγχρονης ιταλικής λογοτεχνικής ιστορίας στο σύνολό της, σίγουρα όµως των πιο σηµαντικών θεσµικών στιγµών της, µέσα από µια επίπονη διαδικασία απελευθέρωσης από όλα τα προηγούµενα ιδεολογικά σχήµατα (προοδευτικά ή συντηρητικά), τον εντοπισµό όλων των ιδεολογικών θέσεων των ιταλών διανοουµένων και τη σχέση τους (πολλές φορές καθυστερηµένη και εκτός στόχου) µε τα πραγµατικά κοινωνικά κινήµατα και την κατάσταση και τα σχέδια της κυρίαρχης τάξης. Το «πλέγµα» αυτό υπάρχει, και είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον, παρά τις όποιες τεχνικές ελλείψεις, που είναι αναπόφευκτα κοινές σε όλα τα µεγάλα και σηµαντικά έργα. Μέσα σ αυτό το στιβαρό σχήµα, εισάγονται παρενθέσεις δοκιµιακού τύπου, ιδεολογικές θεωρήσεις συνδεµένες µε την κοινωνιολογία της λογοτεχνίας, την ιστορία της ποιητικής, την ιστορία της φόρµας και των λογοτεχνικών ειδών, τη σχέση του λογοτεχνικού έργου µε τα ιδεολογικά επίπεδα, σηµασιολογικά ή φορµαλιστικά, και από την άλλη µεριά η προσωπικότητα του κάθε συγγραφέα, µε την ψυχολογία του και την ιδεολογία του, µε την ποιητική του και τις δηµιουργικές ικανότητές του, καθώς και το κοινό των αναγνωστών µε τους θεσµούς και το βαθµό υποδοχής των έργων, µε τις προσδοκίες του και τις αντιδράσεις του γούστου. Στο έργο αυτό εκείνο που παρατηρείται µε µια πρώτη µατιά, είναι η σφαιρική αντίληψη για την Ιστορία της Σύγχρονης Ιταλικής Λογοτεχνίας, που πηγάζει από τη θέληση των συγγραφέων να πάρουν συγκεκριµένη θέση όχι µόνο στο λογοτεχνικό γίγνεσθαι, αλλά και στα κοινωνικά, πολιτισµικά, πολιτικά, οικονοµικά και θεσµικά γεγονότα που διαχρονικά εξελίσσονται στον ιταλικό, αλλά πολλές φορές και στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο. Η έκδοσή του στα ελληνικά από τον εκδοτικό οίκο University Studio Press, η εξαιρετική µετάφραση και επιµέλεια, αποτελούν ένα σηµαντικό εγχείρηµα που έρχεται να καλύψει ένα κενό για τους αναγνώστες και µελετητές που έχουν ενδιαφέρον για τα ιταλικά γράµµατα. Φοίβος-Βασίλειος Γκικόπουλος, Αλµπέρτο Καζαντέι Μάρκο Σαντάγκατα 5