Η επίδραση του οξέος στρες στις παραμέτρους του σπέρματος σε υγιείς άνδρες εθελοντές

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «Ιατρική Ερευνητική Μεθοδολογία» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η επίδραση του οξέος στρες στις παραμέτρους του σπέρματος σε υγιείς άνδρες εθελοντές Γκόλιας Βασίλειος ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Δημήτριος Α. Κούβελας Αναπληρωτής Καθηγητής Φαρμακολογίας Α.Π.Θ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Νοέμβριος 2006

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «Ιατρική Ερευνητική Μεθοδολογία» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η επίδραση του οξέος στρες στις παραμέτρους του σπέρματος σε υγιείς άνδρες εθελοντές Γκόλιας Βασίλειος, Ειδικευόμενος Γενικής Ιατρικής, Π.Γ.Ν.Θ. «ΑΧΕΠΑ» Τριμελής επιτροπή Κούβελας Δημήτριος, Αναπληρωτής Καθηγητής Φαρμακολογίας Α.Π.Θ. Μπένος Αλέξιος, Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Α.Π.Θ. Ταρλατζής Βασίλειος, Καθηγητής Αναπαραγωγής Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 2006 2

Περιεχόμενα Πρόλογος... 4 Περίληψη.... 5 Abstract.... 6 Εισαγωγή... 7 Α. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. Γενικά....... 10 2. Βιβλιογραφική ανασκόπηση..... 14 Β. ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. Σκοπός της έρευνας... 23 2. Μεθοδολογία....... 24 3. Αποτελέσματα..... 30 4. Συζήτηση...... 36 Βιβλιογραφία.... 46 3

Πρόλογος Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Ιατρική Ερευνητική Μεθοδολογία» της Ιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κατά το ακαδημαϊκό έτος 2005-2006. Το πειραματικό πρωτόκολλο και οι εργαστηριακές αναλύσεις πραγματοποιήθηκαν στα εργαστήρια Φαρμακολογίας και Φυσιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Οφείλω να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον κ. Σταμάτη Παπαχαρίτου, Βιολόγο Αναπαραγωγής, του οποίου η πολύτιμη βοήθεια και οι γνώσεις συνέβαλαν ουσιαστικά στην εκπόνηση της παρούσας εργασίας. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την κα. Δωροθέα Καπουκρανίδου, Λέκτορα Φυσιολογίας του Α.Π.Θ., για την καθοριστική συμβολή της στην εκτέλεση σημαντικού μέρους της εργασίας. Αισθάνομαι ιδιαίτερη υποχρέωση να ευχαριστήσω την κα. Εύχαρις Παναγοπούλου, Λέκτορα Υγιεινής και Κοινωνικής Ιατρικής του Α.Π.Θ., για την αμέριστη συμπαράσταση και καθοδήγησή της στο σχεδιασμό του πρωτοκόλλου και την ανάλυση των δεδομένων της εργασίας αυτής. Θα ήθελα επίσης να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στα μέλη της τριμελούς επιτροπής μου, κ. Βασίλειο Ταρλατζή, Καθηγητή Αναπαραγωγής του Α.Π.Θ., και κ. Αλέξιο Μπένο, Αναπληρωτή Καθηγητή Κοινωνικής Ιατρικής του Α.Π.Θ., για την έμπειρη καθοδήγησή και τις πολύτιμες υποδείξεις τους. Τις θερμές μου ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω ιδιαιτέρως στον επιβλέποντα της εργασίας μου, Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Δημήτριο Κούβελα, για το αμέριστο ενδιαφέρον και τη συμπαράστασή του στην προσπάθεια εκπόνησης της εργασίας αυτής, αλλά και σε όλα τα στάδια της επιστημονικής μου κατάρτισης. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τους συμφοιτητές μου, για την υποστήριξη, την εποικοδομητική κριτική, αλλά και την έμπνευση που μου έδωσαν στην αμοιβαία προσπάθειά μας στο μεταπτυχιακό αυτό πρόγραμμα. Τέλος, ευχαριστώ θερμά την οικογένειά μου, για τη συνεχή υποστήριξη και την υπομονή της όλα αυτά τα χρόνια. 4

Περίληψη Η επίδραση του οξέος στρες στις παραμέτρους του σπέρματος σε υγιείς άνδρες εθελοντές Σκοπός: Η διερεύνηση της επίδρασης του οξέος στρες στις παραμέτρους του σπέρματος σε υγιείς άνδρες εθελοντές. Μέθοδος: Από 16 υγιείς άνδρες εθελοντές συλλέχθηκαν δύο δείγματα σπέρματος, το πρώτο μετά από μια διαδικασία πρόκλησης οξέος στρες στο εργαστήριο και το δεύτερο υπό συνθήκες ηρεμίας στο σπίτι του καθενός. Το πρωτόκολλο πρόκλησης οξέος στρες στηρίχθηκε στο στρες της αναμονής του Trier Social Stress Test (TSST). Το υποκειμενικό στρες μετρήθηκε με την κλίμακα αυτοαναφερόμενου στρες Perceived Stress Scale (PSS). Ως βιοχημικός δείκτης του στρες χρησιμοποιήθηκε ο ποσοτικός προσδιορισμός της κορτιζόλης σιέλου. Αποτελέσματα: Ο όγκος του δείγματος σπέρματος ήταν σημαντικά αυξημένος στο δείγμα μετά το οξύ στρες σε σχέση με το δείγμα στο σπίτι (p<0,05), ενώ το ph του δείγματος μετά το οξύ στρες ήταν σημαντικά χαμηλότερο από το ph του δείγματος στο σπίτι (p<0,05). Ο βαθμός της κινητικότητας ήταν μεγαλύτερος στο δείγμα μετά το οξύ στρες από ό,τι στο δείγμα στο σπίτι, πλησιάζοντας το όριο της στατιστικής σημαντικότητας (p= 0,059). Δεν παρατηρήθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές στις υπόλοιπες παραμέτρους του σπέρματος (συγκέντρωση, % κινητικότητα και ποσοστό των φυσιολογικών μορφών των σπερματοζωαρίων) ανάμεσα στα δύο δείγματα. Συμπεράσματα: Η έκθεση σε οξύ στρες φαίνεται να βελτιώνει κάποιες από τις παραμέτρους του σπέρματος, πιθανώς λόγω της αύξησης των εκκρίσεων του προστάτη αδένα. Λέξεις κλειδιά: οξύ στρες, σπέρμα, παράμετροι σπέρματος, ποιότητα σπέρματος. 5

Abstract The effect of acute stress on seminal parameters in healthy male volunteers Objectives: The investigation of the effect of acute stress on seminal parameters in healthy male volunteers. Methods: Semen samples were collected twice, from each of 16 healthy male volunteers. The first sample was collected after an acute stress inducing protocol in the laboratory and the second one in a non-stress environment, at home. The acute stress inducing protocol was based on the anticipatory stress response of the Trier Social Stress Test (TSST). The perceived stress was assessed using the Perceived Stress Scale (PSS). Determination of the salivary cortisol levels was used, as a biochemical stress marker. Results: Acute stress evoked a significant increase in the semen volume compared to the volume of the sample at home (p<0,05). The semen s ph was significantly lower after acute stress than the semen ph at home (p<0,05). The grade of motility was higher in the sample after acute stress than the grade of motility in the sample at home, approaching statistical significance (p=0,059). No statistically significant differences were observed in the other semen parameters (sperm concentration, % motility and percentage of normal forms of spermatozoa) between the two samples. Conclusion: Exposure to acute stress seems to improve certain semen parameters, possibly due to an increase in prostatic secretions. Key words: acute stress, semen, sperm, seminal parameters, semen quality. 6

Εισαγωγή Το στρες είναι ένα από τα πιο σοβαρά κοινωνικά προβλήματα, με σημαντική επίπτωση στην υγεία των ανθρώπων. Ενοχοποιείται για πλήθος παθήσεων, όπως η στεφανιαία νόσος 1, παθολογικές καταστάσεις του γαστρεντερικού συστήματος 2 και άλλα. Οριζόμενος από τον Selye το 1946, ο όρος «στρες» (stress) περιλαμβάνει ποικιλία οργανικών αντιδράσεων, που προκαλούνται από επικίνδυνα ή δυνητικώς επικίνδυνα ερεθίσματα. Πολλά από αυτά τα ερεθίσματα προέρχονται από το περιβάλλον, άλλα δημιουργούνται από την αντίδραση του ατόμου σε περιβαλλοντικούς παράγοντες και άλλα είναι ψυχογενή και μπορεί να είναι το αποτέλεσμα της αντίληψης του ατόμου για το περιβάλλον 3. Ωστόσο, παρά την εμπλοκή του στρες ως ανεξάρτητου παράγοντα στην σοβαρότητα ή την εξέλιξη πολλών παθήσεων, ο πιθανός ρόλος του στρες στην ποιότητα του σπέρματος έχει προσελκύσει μικρό αριθμό ερευνητικών προσπαθειών. Ο επιπολασμός των υπογόνιμων ζευγαριών κυμαίνεται στο 10-15% του συνόλου των ζευγαριών 4. Το ψυχολογικό στρες έχει προταθεί ως αίτιο της ανεξήγητης υπογονιμότητας 5. Ενώ η επίδραση του ψυχολογικού στρες στις γυναίκες έχει μελετηθεί αρκετά 6,7, σχετικώς λίγα είναι γνωστά για την επίδραση του στρες στους άνδρες. Η ανδρική υπογονιμότητα αντιστοιχεί στο 40% περίπου όλων των προβλημάτων υπογονιμότητας 8. Οι μηχανισμοί, μέσω των οποίων το στρες θα μπορούσε να επηρεάσει τις παραμέτρους του σπέρματος, δεν είναι ξεκάθαροι. Η βασική φυσιολογία θεωρεί το στρες ως κατάσταση του αυτόνομου νευρικού συστήματος, το οποίο αλληλεπιδρά και με τον άξονα υποθαλάμος υπόφυση επινεφριδία, και μέσω αυτών στις γονάδες. Η επίδραση του χρόνιου στρες μπορεί να επηρεάσει τα επίπεδα των ορμονών του φύλου στην κυκλοφορία και επομένως και τη σπερματογένεση 9. Επιπλέον, η εκσπερμάτιση βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο του αυτόνομου νευρικού συστήματος, τόσο στο επίπεδο της εξόδου των σπερματοζωαρίων από την επιδιδυμίδα, όσο και στο επίπεδο των εκκρίσεων των επικουρικών γεννητικών αδένων 10. 7

Υπό το πρίσμα των παραπάνω δεδομένων, η παρούσα εργασία επιχειρεί να εντοπίσει την πιθανή επίδραση του οξέος στρες, όπως αυτό προκαλείται πειραματικά, στις παραμέτρους του σπέρματος. 8

ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 9

1. Γενικά 1.1 Φυσιολογία των σπερματοζωαρίων Το σπέρμα είναι η ρευστή μάζα, η οποία εκτοξεύεται από την ουρήθρα κατά την εκσπερμάτιση του άνδρα. Πρόκειται για εναιώρημα σπερματοζωαρίων μέσα σε ένα υγρό, το σπερματικό πλάσμα. Το σπερματικό πλάσμα προέρχεται από τη ανάμειξη των εκκρίσεων του όρχεος και της επιδιδυμίδας, καθώς και των επικουρικών αδένων του γεννητικού συστήματος, κυρίως του προστάτη και των σπερματοδόχων κύστεων. Η σύσταση του σπέρματος δεν είναι ομοιογενής, αλλά ποικίλλει ανάλογα με την ποσοτική συμμετοχή της κάθε μιας από τις τρεις κύριες πηγές, δηλαδή του ορχεο-επιδιδυμικού συστήματος, του προστάτη και των σπερματοδόχων κύστεων. Τα σπερματοζωάρια έχουν μήκος περίπου 60μm. Ο πυρήνας περιέχεται στην κεφαλή τους. Η κεφαλή περιβάλλεται από την καλύπτρα, στην οποία βρίσκεται και το ακρόσωμα. Στο φυσιολογικό σπέρμα το 90-95% των σπερματοζωαρίων εμφανίζουν ακρόσωμα μετά την εκσπερμάτιση. Στον αυχένα του σπερματοζωαρίου υπάρχουν τα δύο κεντροσωμάτια, στο συνδετικό τμήμα της ουράς τα μιτοχόνδρια, και στο κύριο τμήμα της περιέχεται το κεντρικό ή αξονικό νημάτιο. Εκτός από τα ώριμα σπερματοζωάρια, στο σπέρμα βρίσκονται και μη ώριμα κύτταρα, όπως οι σπερματίδες και σπάνια κάποιες άλλες πρόδρομες μορφές τους. Αντίθετα, συχνή είναι η ανίχνευση, σε περιπτώσεις φλεγμονών, επιθηλιακών κυττάρων, λευκοκυττάρων ή ερυθρών αιμοσφαιρίων. 1.2 Σπερμοδιάγραμμα Για τη διερεύνηση κάποιου πιθανώς υπογόνιμου άνδρα, μετά τη λήψη του ιστορικού και τη φυσική εξέταση, ακολουθεί ο εργαστηριακός έλεγχος. Η σημαντικότερη εργαστηριακή εξέταση είναι η ανάλυση του σπέρματος (σπερμοδιάγραμμα). Ωστόσο, η ανάλυση και η εκτίμηση των παραμέτρων του σπέρματος δεν μπορεί να αποδείξει ή να ποσοτικοποιήσει τη γονιμότητα ενός άνδρα. Φυσικά, όταν τα χαρακτηριστικά του σπέρματος, και ειδικότερα των 10

σπερματοζωαρίων, δεν πλησιάζουν τις τιμές αναφοράς, οι πιθανότητες για σύλληψη, αν και δεν μηδενίζονται, μειώνονται 11. Μακροσκοπική εξέταση Χρώμα: Το μίγμα των τελικών εκκρίσεων, της εκσπερμάτισης, αποτελεί ιξώδες ομογενές υγρό με γαλακτώδη σύσταση και λευκωπό αδιαφανές χρώμα. Στην περίπτωση που η συγκέντρωσή του είναι ιδιαίτερα χαμηλή, όπως μετά από συχνή σεξουαλική δραστηριότητα, το χρώμα του είναι περισσότερο διαφανές, ενώ είναι δυνατό να εμφανίζει καφεοειδές χρώμα, εξαιτίας της ύπαρξης ερυθροκυττάρων (αιμοσπερμία). Οσμή: Η οσμή του φυσιολογικού σπέρματος περιγράφεται ως παρόμοια με αυτή του βρασμένου κάστανου. Όταν όμως παρατηρείται ατροφία του προστάτη, η οσμή αυτή απουσιάζει, ενώ σε περιπτώσεις φλεγμονής του, υπάρχει χαρακτηριστική δυσοσμία. Ρευστοποίηση: Το σπέρμα, αμέσως μετά την εκσπερμάτιση, γίνεται περισσότερο ιξώδες και αποκτά κολλώδη υφή. Η επαναρευστοποίησή του φυσιολογικώς λαμβάνει χώρα σε χρονικό διάστημα 60 λεπτών, αλλά συνήθως ολοκληρώνεται στα πρώτα 15 λεπτά. Τα ένζυμα που προκαλούν την πήξη εκκρίνονται από τις σπερματοδόχους κύστεις, ενώ η πρωτεϊνάση που εκκρίνεται από τον προστάτη συντελεί στη ρευστοποίησή του. Κάθε δείγμα σπέρματος θα πρέπει να ελέγχεται μετά τη ρευστοποίησή του. Όγκος: Ο όγκος της εκσπερμάτισης, μετά από περίοδο αποχής τουλάχιστον 2 ημερών, φυσιολογικώς είναι μεγαλύτερος από 2 ml. Το 60% περίπου του όγκου του σπέρματος προέρχεται από τις σπερματοδόχους κύστεις και το 30% από τον προστάτη. Ενεργός οξύτης (ph): Το ph είναι σημαντικό να προσδιορίζεται κατά την πρώτη ώρα της εκσπερμάτισης και να είναι μεγαλύτερο από 7,2. Η τιμή του εξαρτάται από την αναλογία του αλκαλικού εκκρίματος των σπερματοδόχων κύστεων και των όρχεων και των όξινων εκκριμάτων του προστάτη και των επιδιδυμίδων. 11

Μικροσκοπική ανάλυση Η μικροσκοπική ανάλυση του σπέρματος γίνεται σε καθορισμένη ποσότητα δείγματος (10μl) και σε ιδανική θερμοκρασία 37 ο C, αφού τόσο η κινητικότητα όσο και η ταχύτητα του σπέρματος επηρεάζονται έντονα από την θερμοκρασία. Σε θερμοκρασία δωματίου, οι τιμές των παραπάνω παραμέτρων προσαρμόζονται ανάλογα. Συγκέντρωση και αριθμός σπερματοζωαρίων: Φυσιολογικώς, η συγκέντρωση του σπέρματος σε σπερματοζωάρια κυμαίνεται από 20-250 εκατομμύρια/ml, ενώ ο αριθμός των σπερματοζωαρίων (ολικός αριθμός) ξεκινά από 40 εκατομμύρια/ml. Μείωση της συγκέντρωσης σε τιμές μικρότερες από 20 εκατομμύρια/ml σπέρματος χαρακτηρίζεται ως ολιγοζωοσπερμία, ενώ η πλήρης απουσία σπερματοζωαρίων ονομάζεται αζωοσπερμία. Αντιθέτως, η αύξηση της συγκέντρωσης πάνω από 250 εκατομμύρια/ml χαρακτηρίζεται ως πολυζωοσπερμία, κατά την οποία εμφανίζονται διαταραχές της κινητικότητας και της γονιμοποιητικής ικανότητας των σπερματοζωαρίων. Το σπέρμα περιέχει συχνά και άλλα κύτταρα, εκτός από σπερματοζωάρια: επιθηλιακά κύτταρα από την ουρήθρα, άωρα γεννητικά κύτταρα και λευκοκύτταρα. Λευκοκύτταρα εντοπίζονται στα περισσότερα δείγματα, με κυρίαρχη μορφή αυτή των ουδετερόφιλων. Ο ακριβής τους προσδιορισμός είναι ιδιαίτερα σημαντικός (παρότι ιδιαίτερα δύσκολος), αφού η μεγάλη συγκέντρωσή τους (γνωστή και ως πυοσπερμία) μπορεί να υποδηλώνει την ύπαρξη μόλυνσης στην αναπαραγωγική οδό. Μορφολογία: Κατά τη διάρκεια του σχηματισμού των σπερματοζωαρίων είναι δυνατό να προκύψουν ανώμαλες μορφές. Η αξιολόγηση των σπερματοζωαρίων με βάση την μορφή τους περιλαμβάνει την εκατοστιαία αναλογία των φυσιολογικών μορφών σε σχέση με τις ανώμαλες. Μέσα σε κάθε δείγμα σπέρματος, η παρουσία ανώμαλων μορφών είναι αναμενόμενη. Πρόβλημα στην γονιμότητα ωστόσο μπορεί να προκληθεί όταν οι φυσιολογικές μορφές σπερματοζωαρίων είναι λιγότερες από το 15% του συνόλου 11. Κινητικότητα: Η κινητικότητα των σπερματοζωαρίων και κυρίως η προωθητική 12

τους κίνηση αποτελούν σημαντική προϋπόθεση για την ικανότητά τους να γονιμοποιήσουν το ωάριο. Η αξιολόγηση της κινητικότητας διακρίνεται σε ποσοτική (% ποσοστό των κινούμενων σπερματοζωαρίων) και ποιοτική (γρήγορη ή βραδεία προωθητική κινητικότητα, μη προωθητική κινητικότητα, ακινησία). Ζωτικότητα (vitality): Με την χρήση ειδικών χρωστικών ή με το τεστ της υποωσμωτικής εξοίδησης, είναι δυνατός ο διαχωρισμός των νεκρών από τα ζωντανά σπερματοζωάρια, τα οποία διατηρούν την ακεραιότητα της κυτταρικής τους μεμβράνης. Η ζωτικότητα αναφέρεται στο % ποσοστό των ζωντανών σπερματοζωαρίων και απαιτείται να ελεγχθεί, στην περίπτωση που η εκατοστιαία αναλογία των ακίνητων σπερματοζωαρίων ξεπερνά το 50% του συνόλου τους. Οι τιμές αναφοράς του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για τις παραμέτρους του σπερμοδιαγράμματος 11 δεν αποτελούν ευρετήριο φυσιολογικών τιμών, αλλά είναι βασισμένες στην κλινική εμπειρία από τη μελέτη υγιών γόνιμων ανδρών. Οι άνδρες με τιμές παραμέτρων χαμηλότερες από τις τιμές αυτές μπορεί κάλλιστα να είναι γόνιμοι (πίνακας 1). Πίνακας 1 : Τιμές αναφοράς του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για τις παραμέτρους του σπερμοδιαγράμματος Όγκος 2 ml ph 7,2 Συγκέντρωση σπερματοζωαρίων Συνολικός αριθμός σπερματοζωαρίων Κινητικότητα Μορφολογία Ζωτικότητα Λευκά αιμοσφαίρια 20 X 10 6 σπερματοζωάρια/ml 40 X 10 6 σπερματοζωάρια/εκσπερμάτιση 50% κινητικότητα 3 ου ή 4 ου βαθμού ή 25% κινητικότητα 4 ου βαθμού 15% φυσιολογικές μορφές 50% ζωντανά σπερματοζωάρια < 1 X 10 6 λευκοκύτταρα/ml 13

2. Βιβλιογραφική ανασκόπηση Τα τελευταία χρόνια έχουν δημοσιευτεί αρκετές εργασίες, με δεδομένα σχετικά με την πιθανή επίδραση του στρες στις παραμέτρους του σπέρματος. Παρόλα αυτά, ο όγκος της έρευνας στο χώρο παραμένει σχετικώς μικρός. Στον πίνακα 2 συνοψίζεται η σχετική βιβλιογραφία, με χρονολογική σειρά. Πίνακας 2 :Σύνοψη των εργασιών σχετικών με την επίδραση του στρες στις παραμέτρους του σπέρματος Συγγραφείς (αναφορά) Hellhammer et al 1985 (12) Hubert et al 1985 (13) Poland et al 1986 (25) Harrison et al 1987 (20) Giblin et al 1988 (29) Pellicer and Ruiz 1989 (33) Hammond et al 1990 (23) Είδος μελέτης Χρονικής στιγμής Χρονικής στιγμής Προοπτική κοόρτης Προοπτική κοόρτης Προοπτική κοόρτης Προοπτική κοόρτης Προοπτική κοόρτης Δείγμα Σχεδιασμός Αποτελέσματα Άνδρες υπογόνιμων ζευγαριών Άνδρες υπογόνιμων ζευγαριών Φοιτητές δωρητές σπέρματος Ομάδα ελέγχου μη φοιτητών Άνδρες ζευγαριών σε θεραπεία υπογονιμότητας με τεχνητή αναπαραγωγή Υγιείς εθελοντές Νορμοζωοσπερμικοί άνδρες ζευγαριών σε θεραπεία υπογονιμότητας με τεχνητή αναπαραγωγή Άνδρες ζευγαριών σε θεραπεία υπογονιμότητας με τεχνητή αναπαραγωγή Ερωτηματολόγια ποσοτικοποίησης ψυχολογικών παραμέτρων Ερωτηματολόγια ποσοτικοποίησης ψυχολογικών παραμέτρων Σύγκριση παραμέτρων του σπέρματος σε περιόδους εξεταστικής σε σχέση με άλλες περιόδους Σύγκριση παραμέτρων του σπέρματος που προορίστηκε για την IVF σε σχέση με το αρχικό τους δείγμα Ερωτηματολόγια ποσοτικοποίησης ψυχολογικών παραμέτρων Σύγκριση παραμέτρων του σπέρματος που προορίστηκε για την IVF σε σχέση με το αρχικό τους δείγμα Σύγκριση παραμέτρων του σπέρματος που προορίστηκε για την IVF σε σχέση με το προηγούμενό τους δείγμα Θετική συσχέτιση του μειωμένου όγκου του σπέρματος με χαμηλά σκορ άγχους Αρνητική συσχέτιση του μειωμένου όγκου του σπέρματος με «γεγονότα στρες» στην εργασία Αυξημένος αριθμός σπερματοζωαρίων και αυξημένη ποιότητα (αριθμός Χ κινητικότητα) στις περιόδους εξεταστικής Μειωμένη συγκέντρωση, αριθμός σπερματοζωαρίων και ποσοτική και ποιοτική κινητικότητα στα δείγματα που προορίζονταν για την IVF Δεν βρέθηκε συσχέτιση ανάμεσα στις παραμέτρους του σπέρματος και τα γεγονότα της ζωής. Παρατηρήθηκε αρνητική συσχέτιση ανάμεσα στο αυτοαναφερόμενο στρες και τον όγκο του δείγματος και το ποσοστό των φυσιολογικών μορφών σπερματοζωαρίων Δεν βρέθηκαν διαφορές ανάμεσα στα δείγματα της αρχικής διερεύνησης της υπογονιμότητας και των προοριζόμενων για την γονιμοποίηση Δεν βρέθηκαν διαφορές ανάμεσα στα δείγματα που προορίζονταν για γονιμοποίηση και στα προηγούμενα 14

Kentenich et al 1992 (21) Gerhard et al 1992 (14) Fukuda et al 1996 (27) Fenster et al 1997 (19) Bigelow et al 1998 (15) Clarke et al 1999 (24) Pook et al 1999 a (16) Pook et al 1999 b (17) Αναδρομική κοόρτης Χρονικής στιγμής Αναδρομική κοόρτης Προοπτική κοόρτης Χρονικής στιγμής Προοπτική κοόρτης Χρονικής στιγμής Αναδρομική κοόρτης Άνδρες ζευγαριών σε θεραπεία υπογονιμότητας με τεχνητή αναπαραγωγή Υπογόνιμοι άνδρες Άνδρες ζευγαριών σε θεραπεία υπογονιμότητας με τεχνητή αναπαραγωγή Εθελοντές άνδρες, σύντροφοι γυναικών με προβλήματα του καταμήνιου κύκλου Άνδρες που προσήλθαν σε εργαστήριο ανάλυσης σπέρματος Άνδρες ζευγαριών σε θεραπεία υπογονιμότητας με τεχνητή αναπαραγωγή Άνδρες που προσήλθαν σε ανδρολογική κλινική Υγιείς άνδρες που προσήλθαν σε ανδρολογική κλινική Σύγκριση παραμέτρων του σπέρματος που προορίστηκε για την IVF σε σχέση με το αρχικό τους δείγμα Ερωτηματολόγια ποσοτικοποίησης ψυχολογικών παραμέτρων Σύγκριση παραμέτρων του σπέρματος πριν και μετά από μεγάλο σεισμό Ερωτηματολόγια ποσοτικοποίησης ψυχολογικών παραμέτρων Ερωτηματολόγια ποσοτικοποίησης ψυχολογικών παραμέτρων Σύγκριση παραμέτρων του σπέρματος που προορίστηκε για την IVF σε σχέση με το αρχικό τους δείγμα Ερωτηματολόγια ποσοτικοποίησης ψυχολογικών παραμέτρων Ερωτηματολόγια ποσοτικοποίησης του σχετιζόμενου με υπογονιμότητα στρες Ερωτηματολόγια ποσοτικοποίησης του σχετιζόμενου με υπογονιμότητα στρες Μειωμένη συγκέντρωση και χειρότερη μορφολογία στα δείγματα που προορίζονταν για IVF Οι άνδρες υπό στρες είχαν χειρότερη μορφολογία και ζωτικότητα σπερματοζωαρίων σε σχέση με τους μη εκτεθειμένους σε στρες Μειωμένη κινητικότητα μόνο στους άνδρες των οποίων τα σπίτια καταστράφηκαν από το σεισμό Δεν βρέθηκαν διαφορές, όσον αφορά το στρες της εργασίας ή τον αριθμό των γεγονότων στη ζωή των ανδρών. Μειωμένη ταχύτητα σε ευθεία γραμμή και μειωμένο ποσοστό προωθητικού σπέρματος στους άνδρες με πρόσφατο θάνατο στενού οικογενειακού μέλους Η αύξηση του υποκειμενικού στρες της εργασίας συσχετίστηκε με μείωση του ποσοστού προωθητικών σπερματοζωαρίων, του αριθμού των κινούμενων σπερματοζωαρίων, της φυσιολογικής μορφολογίας και αύξηση των ανωμαλιών της κεφαλής και της ουράς Μείωση της συγκέντρωσης σπερματοζωαρίων, της συγκέντρωσης κινητών σπερματοζωαρίων και του ολικού αριθμού των κινητών σπερματοζωαρίων στα δείγματα που προορίζονταν για IVF Αρνητική συσχέτιση του αυτοαναφερόμενου στρες με τον όγκο του σπέρματος Συσχέτιση του σχετιζόμενου με υπογονιμότητα στρες με μειωμένη συγκέντρωση και κινητικότητα των σπερματοζωαρίων Μείωση της συγκέντρωσης σπερματοζωαρίων στα δύο δείγματα συσχετίστηκε με αυξημένο σκορ σχετιζόμενου με υπογονιμότητα στρες Zorn et al 2002 (28) Ασθενών - μαρτύρων Υγιείς άνδρες που προσήλθαν σε ανδρολογική κλινική Σύγκριση παραμέτρων του σπέρματος πριν και μετά από πόλεμο Μείωση της ολικής προωθητικής κινητικότητας και της γρήγορης προωθητικής κινητικότητας μετά τον πόλεμο 15

Hjollund et al 2004 a (30) Pook et al 2004 (18) Hjollund et al 2004 b (31) Eskiocak et al 2006 (26) Προοπτική κοόρτης Προοπτική κοόρτης Προοπτική κοόρτης Προοπτική κοόρτης Άνδρες από ζευγάρια εθελοντών Άνδρες που προσήλθαν σε ανδρολογική κλινική Άνδρες από ζευγάρια εθελοντών Φοιτητές ιατρικής Ερωτηματολόγια ποσοτικοποίησης ψυχολογικών παραμέτρων Ερωτηματολόγια ποσοτικοποίησης του σχετιζόμενου με υπογονιμότητα στρες Ερωτηματολόγια ποσοτικοποίησης ψυχολογικών παραμέτρων Σύγκριση παραμέτρων του σπέρματος σε περιόδους εξεταστικής σε σχέση με άλλες περιόδους Δεν βρέθηκαν διαφορές στις παραμέτρους του σπέρματος ούτε και στην πιθανότητα για γονιμοποίηση μεταξύ των ανδρών με εργασία αυξημένου και μειωμένου στρες Αρνητική επίδραση του στρες της υπογονιμότητας στη συγκέντρωση των σπερματοζωαρίων Δεν βρέθηκαν διαφορές στις παραμέτρους του σπέρματος στις επιμέρους διαβαθμίσεις του στρες. Δεν βρέθηκαν συσχετίσεις ανάμεσα στις παραμέτρους και το στρες Μείωση της συγκέντρωσης, της γρήγορης προωθητικής κινητικότητας και της συγκέντρωσης των κινητών σπερματοζωαρίων στην περίοδο του στρες Πολλοί συγγραφείς μελέτησαν άνδρες που προσήλθαν σε εργαστήρια ανάλυσης σπέρματος, κυρίως για διερεύνηση υπογονιμότητας, αλλά και για άλλους λόγους (όπως δωρεά σπέρματος). Οι Hellhammer και συνεργάτες, το 1985, μελέτησαν τους άνδρες από 117 υπογόνιμα ζευγάρια, σταθμίζοντας τις ψυχολογικές μεταβλητές με ερωτηματολόγια. Μεταξύ άλλων, παρατήρησαν ότι ο μειωμένος όγκος του σπέρματος συσχετίστηκε θετικά με χαμηλά επίπεδα άγχους 12. Σε άλλη μελέτη, σε δείγμα 101 ανδρών, από έναν όμοιο με τον παραπάνω πληθυσμό, οι Hubert και συνεργάτες, το 1985, αναφέρουν αρνητική συσχέτιση του μειωμένου όγκου του σπέρματος με τα «γεγονότα στρες», όπως αυτά προσδιορίστηκαν από στρεσογόνες συνθήκες στο περιβάλλον εργασίας 13. Οι δύο αυτές μελέτες, επομένως, αναφέρουν θετική επίδραση του στρες στον όγκο του δείγματος σπέρματος. Αντίθετα, οι Gerhard συνεργάτες, το 1992, μελέτησαν 225 υπογόνιμους άνδρες. Οι 125 από αυτούς ανέφεραν έκθεση σε εργασιακό (80%) ή προσωπικό (20%) στρες. Η ομάδα αυτών των ανδρών παρουσίαζε χειρότερη μορφολογία και ζωτικότητα των σπερματοζωαρίων, συγκρινόμενοι με τους υπολοίπους, μη εκτεθειμένους σε στρες, άνδρες 14. 16

Σε μελέτη ανδρών που προσήλθαν σε εργαστήριο ανάλυσης σπέρματος, οι Bigelow και συνεργάτες, το 1998, συσχέτισαν το αναφερόμενο επίπεδο εργασιακού στρες (κατηγορική μεταβλητή) με μείωση του ποσοστού προωθητικών σπερματοζωαρίων, του αριθμού των κινούμενων σπερματοζωαρίων και της φυσιολογικής μορφολογίας, αλλά και με αύξηση των ανωμαλιών της κεφαλής και της ουράς, σε πολυπαραγοντική ανάλυση 15. Φαίνεται δηλαδή εδώ μια αρνητική επίδραση του στρες στη μορφολογία και την κινητικότητα των σπερματοζωαρίων. Οι Pook συνεργάτες, το 1999, μελετώντας 158 άνδρες που προσήλθαν σε ανδρολογική κλινική για πρώτη φορά, αναφέρουν ότι η κλίμακα μέτρησης του σχετιζόμενου με υπογονιμότητα στρες που χρησιμοποίησαν προέβλεψε σωστά τις μεταβολές στην συγκέντρωση και την κινητικότητα των σπερματοζωαρίων, σε ποσοστό 75,4 και 65,6% αντίστοιχα. Η ποιότητα των παραμέτρων αυτών συσχετίστηκε αρνητικά με το στρες της υπογονιμότητας 16. Οι ίδιοι συγγραφείς, το 1999 και πάλι, μελέτησαν 63 υγιείς άνδρες που προσήλθαν στην ίδια ανδρολογική κλινική, χωρίζοντάς τους σε δύο ομάδες, ως προς τη συγκέντρωση των σπερματοζωαρίων σε δύο δείγματα, με διαφορά 6 μηνών το ένα από το άλλο, την ομάδα με αυξημένη και την ομάδα με μειωμένη συγκέντρωση. Η ομάδα με τη μειωμένη συγκέντρωση σπερματοζωαρίων είχε σημαντικά μεγαλύτερα ποσοστά σχετιζόμενου με την υπογονιμότητα στρες 17. Σε μεταγενέστερη μελέτη, στην ίδια ανδρολογική κλινική, οι Pook και συνεργάτες, το 2004, μελέτησαν 120 άνδρες που δε συμμετείχαν στις προηγούμενες μελέτες. Αυτή τη φορά η ανάλυση έγινε με στατιστικά μοντέλα και οδήγησε στο συμπέρασμα ότι το επίπεδο του σχετιζόμενου με την υπογονιμότητα στρες έχει σημαντική αρνητική επίδραση στην ποιότητα του σπέρματος, η οποία στην έρευνα αυτή ταυτίστηκε με τη συγκέντρωση των σπερματοζωαρίων 18. Τελικά, οι ερευνητές αυτοί, μέσα από τις 3 μελέτες, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το στρες που σχετίζεται με την υπογονιμότητα εμφανίζει αρνητική συσχέτιση με τη συγκέντρωση των σπερματοζωαρίων. Οι Fenster και συνεργάτες, το 1997, σε προοπτική μελέτη 157 εθελοντών συζύγων γυναικών με προβλήματα του καταμηνίου κύκλου, συσχέτισαν το αναφερόμενο ψυχολογικό στρες, σχετιζόμενο με την εργασία και τα γεγονότα 17

της ζωής, με τις παραμέτρους του σπέρματος. Το αναφερόμενο στρες δεν συσχετίστηκε με καμιά από τις παραμέτρους του σπερμοδιαγράμματος. Μόνο στην υποομάδα των 12 ανδρών που είχαν πρόσφατα βιώσει το θάνατο στενού συγγενικού τους προσώπου, παρατηρήθηκε μείωση της ταχύτητας σε ευθεία γραμμή και μείωση του ποσοστού προωθητικού σπέρματος, σε σύγκριση με τους υπολοίπους 19. Πολλοί ήταν και οι συγγραφείς, οι οποίοι μελέτησαν ζευγάρια που υποβλήθηκαν στη διαδικασία της τεχνητής γονιμοποίησης (in vitro fertilization, IVF). Κατά την προσπάθειά τους αυτή, τα υπογόνιμα ζευγάρια βιώνουν έντονο σωματικό και ψυχολογικό στρες. Η ανησυχία για τη σύντροφο, η σημασία της εξασφάλισης ενός καλού δείγματος σπέρματος και η αβεβαιότητα για τα αποτελέσματα της διαδικασίας, είναι μερικά από τα αίτια του στρες, στους άνδρες που συμμετέχουν σε μια τέτοια διαδικασία. Οι Harrison και συνεργάτες, το 1987, παρατήρησαν ότι η συγκέντρωση και ο συνολικός αριθμός των σπερματοζωαρίων, καθώς και η ποιοτική και ποσοτική κινητικότητα, μειώθηκαν σημαντικά στο δείγμα σπέρματος 500 ανδρών που προορίζονταν για την τεχνητή γονιμοποίηση, σε σχέση με το δείγμα τους στην αρχική διερεύνηση. Σε αυτή τη μελέτη βέβαια, δε χρησιμοποιήθηκε άμεση μέτρηση παραμέτρων του στρες 20. Αντίστοιχα, οι Kentenich και συνεργάτες, το 1992, σε παρόμοια σχεδιασμένη μελέτη σε 180 άνδρες, αναφέρουν σημαντική μείωση της συγκέντρωσης και της μορφολογίας των σπερματοζωαρίων, στο δείγμα που προορίζονταν για την τεχνητή γονιμοποίηση 21. Αντίθετα, οι Pellicer και Ruiz, το 1989, σε νορμοζωοσπερμικούς άνδρες 26 ζευγαριών, δεν παρατήρησαν διαφορά σε καμιά από τις παραμέτρους του σπέρματος, ανάμεσα στα δείγματα της αρχικής διερεύνησης και αυτά της τεχνητής γονιμοποίησης 22. Παρομοίως, οι Hammond και συνεργάτες, το 1990, δεν αναφέρουν σημαντικές διαφορές ανάμεσα στα δείγματα της τεχνητής γονιμοποίησης και τα αμέσως προηγούμενα από αυτά, σε 198 άνδρες υπογόνιμων ζευγαριών 23. Στη μόνη μελέτη με παρόμοιο σχεδιασμό, η οποία χρησιμοποίησε και εργαλεία μέτρησης του προκαλούμενου από τη διαδικασία ψυχολογικού 18

στρες, οι Clarke και συνεργάτες, το 1999, μελέτησαν 31 άνδρες που υποβάλλονταν για πρώτη φορά στη διαδικασία της τεχνητής γονιμοποίησης. Οι ερευνητές διαπίστωσαν μείωση της συγκέντρωσης των σπερματοζωαρίων, της συγκέντρωσης κινητών σπερματοζωαρίων και του ολικού αριθμού των κινητών σπερματοζωαρίων στα δείγματα που προορίζονταν για την τεχνητή γονιμοποίηση, σε σύγκριση με τα δείγματα της αρχικής διερεύνησης των συμμετεχόντων στη μελέτη. Όσον αφορά τους δείκτες του στρες, τόσο το αυτοαναφερόμενο γενικό στρες, όσο και το στρες της παροχής ενός δείγματος σπέρματος, δε μεταβλήθηκαν σημαντικά ανάμεσα στις χρονικές στιγμές της τεχνητής γονιμοποίησης και της αρχικής διερεύνησης. Ωστόσο, παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική αρνητική συσχέτιση ανάμεσα στην αναφερόμενη σημασία της παροχής ενός δείγματος σπέρματος και τη συγκέντρωση των σπερματοζωαρίων και τη συγκέντρωση των κινητών σπερματοζωαρίων, αλλά και σημαντική αρνητική συσχέτιση ανάμεσα στο γενικό στρες και τον όγκο του σπέρματος 24. Δύο ομάδες ερευνητών μελέτησαν την επίδραση του στρες στις παραμέτρους του σπέρματος σε φοιτητές, συγκρίνοντας περιόδους στρες, που σχετίζονταν με την εξεταστική περίοδο, με χαλαρές, μη στρεσογόνες περιόδους της υπόλοιπης χρονιάς, με αντικρουόμενα μεταξύ των δύο μελετών αποτελέσματα. Συγκεκριμένα, οι Poland και συνεργάτες, το 1986, σε προοπτική μελέτη, χώρισαν 53 υγιείς δωρητές σπέρματος σε δύο ομάδες, την ομάδα των φοιτητών ιατρικής, που υποβάλλονταν δύο φορές το χρόνο στο στρες της εξεταστικής, και την ομάδα μη φοιτητών, που δε βίωναν αντίστοιχο στρες. Η συγκέντρωση των σπερματοζωαρίων και η ποιότητα του σπέρματος (όπως προσδιορίστηκε από το γινόμενο της συγκέντρωσης Χ την κινητικότητα) ήταν σημαντικά αυξημένα στις περιόδους της εξεταστικής σε σύγκριση με τις υπόλοιπες περιόδους του έτους, για την ομάδα των φοιτητών. Η ομάδα ελέγχου μη φοιτητών δεν εμφάνισε διαφορές στις παραμέτρους του σπέρματος, στις αντίστοιχες χρονικές περιόδους 25. Αντίστοιχα, οι Eskiocak και συνεργάτες, το 2006, μελέτησαν 29 υγιείς φοιτητές ιατρικής, ποσοτικοποιώντας όμως και το προκαλούμενο από την εξεταστική περίοδο στρες με κατάλληλα ερωτηματολόγια. Παρατηρήθηκε μείωση της 19

συγκέντρωσης, της γρήγορης προωθητικής κινητικότητας και της συγκέντρωσης των κινητών σπερματοζωαρίων στην περίοδο του στρες, μόλις πριν την έναρξη της εξεταστικής, σε σχέση με τη μη στρεσογόνο περίοδο, τρεις μήνες αργότερα, μετά τις καλοκαιρινές διακοπές. Το αυτοαναφερόμενο στρες ήταν σημαντικά υψηλότερο κατά την περίοδο του στρες της εξεταστικής 26. Δύο άλλες ομάδες ερευνητών ασχολήθηκαν με την επίδραση στρεσογόνων γεγονότων, όπως ένας μεγάλος σεισμός και ένας πόλεμος, στις παραμέτρους του σπέρματος, συγκρίνοντας τις τιμές τους πριν και μετά από τα γεγονότα αυτά. Συγκεκριμένα, οι Fukuda και συνεργάτες, το 1996, μελετώντας 27 άνδρες ζευγαριών σε θεραπεία υπογονιμότητας με τεχνητή αναπαραγωγή, συνέκριναν τα δείγματα των ανδρών αυτών εντός 5 μηνών πριν από το μεγάλο σεισμό 7,2 βαθμών της κλίμακας Richter στο Kobe της Ιαπωνίας, με τα δείγματά τους μετά το σεισμό. Οι ερευνητές δεν βρήκαν διαφορές στη συγκέντρωση και την κινητικότητα των σπερματοζωαρίων. Μόνο στην υποομάδα των 10 ανδρών, των οποίων τα σπίτια καταστράφηκαν από το σεισμό, μερικώς ή ολικώς, παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική μείωση της κινητικότητας των σπερματοζωαρίων μετά το σεισμό 27. Στην άλλη παρόμοια μελέτη, οι Zorn και συνεργάτες, το 2002, μελέτησαν 28 νορμοζωοσπερμικούς άνδρες που προσήλθαν σε κλινική υπογονιμότητας και έδωσαν δείγματα σπέρματος πριν και μετά από τον πόλεμο δέκα ημερών που έλαβε χώρα στη Σλοβενία το 1991. Η ομάδα αυτή συγκρίθηκε με ομάδες ελέγχου 30 νορμοζωοσπερμικών ανδρών, οι οποίοι πραγματοποίησαν αναλύσεις σπέρματος την ίδια περίοδο, το 1990 και το 1992. Στην ομάδα του πολέμου, αναφέρεται σημαντική μείωση της ολικής προωθητικής κινητικότητας και της γρήγορης προωθητικής κινητικότητας μετά τον πόλεμο. Στις ομάδες ελέγχου, δεν παρατηρήθηκαν αντίστοιχες σημαντικές μεταβολές, παρά μόνο η μείωση του όγκου του σπέρματος, στην ομάδα του 1990 28. Φαίνεται λοιπόν ότι τέτοια μεγάλα στρεσογόνα γεγονότα είναι πιθανό να επηρεάζουν την κινητικότητα των σπερματοζωαρίων. Τέλος, αναφέρονται στη βιβλιογραφία τρεις μελέτες, οι οποίες έγιναν σε 20

ομάδες εθελοντών. Οι Giblin και συνεργάτες, το 1988, σε προοπτική μελέτη 28 υγιών ανδρών, έλαβαν δείγματα σπέρματος και εκτίμησαν το ψυχολογικό στρες κάθε δύο εβδομάδες για 6 μήνες. Παρατήρησαν ότι το αυτοαναφερόμενο στρες παρουσίαζε στατιστικά σημαντική αρνητική συσχέτιση με τον όγκο του σπέρματος και το ποσοστό της φυσιολογικής μορφολογίας των σπερματοζωαρίων, ενώ δεν αναδείχθηκε συσχέτιση ανάμεσα στα γεγονότα της ζωής και τις παραμέτρους του σπερμοδιαγράμματος 29. Οι άλλες δύο παρόμοιες μελέτες πραγματοποιήθηκαν από τους Hjollund και συνεργάτες, το 2004, σε ζευγάρια εθελοντών που συμπλήρωναν ερωτηματολόγια ποσοτικοποίησης του στρες κάθε μήνα, για 6 μήνες. Στην πρώτη μελέτη από αυτές, σε 399 άνδρες, μια αδρή αρχική συσχέτιση ανάμεσα στο εργασιακό στρες και την ταχύτητα σε ευθεία γραμμή, εξαφανίστηκε στην πολυπαραγοντική ανάλυση 30. Στη δεύτερη μελέτη των ερευνητών, σε 430 άνδρες, δεν βρέθηκαν διαφορές στις παραμέτρους του σπέρματος σε ταξινόμηση ανάλογα με τις διαβαθμίσεις του στρες. Οι αναλύσεις βασισμένες σε συνεχείς μεταβλητές δεν ανέδειξαν σημαντικές συσχετίσεις 31. Οι ερευνητές λοιπόν αυτοί δεν παρατήρησαν επίδραση του στρες στις παραμέτρους του σπερμοδιαγράμματος. Όπως γίνεται φανερό, η έρευνα στο χώρο της επίδρασης του στρες στις παραμέτρους του σπέρματος δεν έχει καταλήξει σε κοινώς αποδεκτά συμπεράσματα. Οι περισσότερες μελέτες αναφέρουν αρνητική επίδραση του καθημερινού στρες, του στρες της εργασίας ή του σχετιζόμενου με την υπογονιμότητα στρες σε κάποιες από τις παραμέτρους, όπως η συγκέντρωση, η κινητικότητα και λιγότερο η μορφολογία των σπερματοζωαρίων. Δε λείπουν βέβαια και οι μελέτες που αναφέρουν θετική επίδραση του στρες, αλλά είναι σαφώς λιγότερες. Αρκετές είναι ωστόσο και οι μελέτες, οι οποίες δεν παρατήρησαν μεταβολές στις παραμέτρους του σπερμοδιαγράμματος, σχετιζόμενες με το στρες. 21

ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 22

1. Σκοπός της έρευνας Από τα δεδομένα που αναφέρθηκαν, έγινε φανερό ότι στον τομέα της επίδρασης του στρες στις παραμέτρους του σπέρματος, η γνώση μας τα τελευταία χρόνια επεκτάθηκε σημαντικά, χωρίς ωστόσο να έχει καταλήξει σε οριστικά συμπεράσματα. Οι συγχυτικές μεταβλητές που υπεισέρχονται τόσο στην έννοια του στρες, όσο και στην απομόνωση των γεγονότων ή καταστάσεων που το προκαλούν, δεν επιτρέπει το σαφή καταλογισμό τυχόν μεταβολών στις παραμέτρους του σπερμοδιαγράμματος σε συγκεκριμένους στρεσογόνους παράγοντες. Εξάλλου, όλες οι παραπάνω αναφερόμενες μελέτες ασχολήθηκαν με το χρόνιο, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, στρες. Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η διερεύνηση της επίδρασης του οξέος στρες στις παραμέτρους του σπέρματος. Για το σκοπό αυτό, μελετήθηκαν οι παράμετροι του σπέρματος υγιών ανδρών εθελοντών: 1) σε δείγμα σπέρματος που συλλέχθηκε μετά από μια διαδικασία πρόκλησης οξέος στρες στο εργαστήριο και 2) σε δείγμα σπέρματος που συλλέχθηκε υπό συνθήκες ηρεμίας στο σπίτι του καθενός. Στόχος της μελέτης ήταν η ανάδειξη μεταβολών στις επιμέρους παραμέτρους του σπερμοδιαγράμματος, ανάμεσα στα δύο δείγματα. 23

2. Μεθοδολογία 2.1 Δείγμα Στη μελέτη δέχθηκαν να συμμετάσχουν 18 άνδρες εθελοντές, ηλικίας άνω των 18 ετών. Τα κριτήρια αποκλεισμού ήταν: 1. Γνωστό χρόνιο πρόβλημα υγείας 2. Χρόνια λήψη φαρμακευτικών ουσιών 3. Υποβολή σε γενική αναισθησία το τελευταίο εξάμηνο 4. Πρόσφατη λοίμωξη του ουροποιητικού συστήματος (εντός 6 μηνών) 5. Νόσηση από εμπύρετο λοιμώδες νόσημα κατά το χρονικό διάστημα διενέργειας της μελέτης 6. Εξέταση σπέρματος στο παρελθόν Μετά από τον αποκλεισμό 2 εθελοντών που πληρούσαν τα κριτήρια αποκλεισμού, μελετήθηκαν 16 υγιείς άνδρες, ηλικίας 24-32 ετών. Όλοι οι συμμετέχοντες ενημερώθηκαν λεπτομερώς για τους σκοπούς και το πρωτόκολλο της μελέτης και υπέγραψαν έντυπο έγγραφης συγκατάθεσης. Στους συμμετέχοντες δόθηκε η δυνατότητα ενημέρωσης για τα αποτελέσματα του σπερμοδιαγράμματός τους, μετά το πέρας της μελέτης, εφόσον το επιθυμούσαν. 2.2 Πρωτόκολλο Αρχικά, από τους συμμετέχοντες συμπληρώθηκε έντυπο ερωτηματολόγιο, όπου καταγράφηκαν δημογραφικά χαρακτηριστικά, συνήθειες και τρόπος ζωής (κάπνισμα, αλκοόλ, σεξουαλική ζωή), καθώς και το ιατρικό τους ιστορικό. Επίσης, συμπληρώθηκε και το ερωτηματολόγιο του Διεθνή Δείκτη Στυτικής Λειτουργίας (ΔΔΣΛ), όπως μεταφέρθηκε στον ελληνικό πληθυσμό από τους Χατζημουρατίδη και συν. 32. Στους συμμετέχοντες δόθηκαν έγγραφες λεπτομερείς οδηγίες σχετικά με την απαιτούμενη αποχή από την εκσπερμάτιση πριν από κάθε δείγμα σπέρματος και σχετικά με τους περιορισμούς, ώστε να πραγματοποιηθεί σωστά η μέτρηση της κορτιζόλης 24

σιέλου. Τέλος, κάθε συμμετέχων παρέδωσε σύντομο βιογραφικό σημείωμα, απαραίτητο στη συνέχεια κατά τη διαδικασία πρόκλησης του στρες. Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να δώσουν 2 δείγματα σπέρματος. Το πρώτο δείγμα στο εργαστήριο, αφού είχαν υποβληθεί σε μια διαδικασία πρόκλησης οξέος στρες, και το δεύτερο δείγμα στο σπίτι του καθενός, δηλαδή σε ήσυχο και οικείο σε αυτούς χώρο. Η σειρά των δύο δειγμάτων επιλέχθηκε έτσι, ώστε το χωρίς στρες δείγμα να ληφθεί δεύτερο, αφού οι συμμετέχοντες θα είχαν ήδη υποβληθεί μια φορά στη στρεσογόνο καθεαυτή διαδικασία συλλογής δείγματος σπέρματος (για όλους ήταν η πρώτη φορά που υποβάλλονταν σε μια τέτοια διαδικασία), και αφού θα είχαν ήδη υποβληθεί στη διαδικασία πρόκλησης του οξέος στρες στο πρώτο τους δείγμα. Με τον τρόπο αυτό θεωρήθηκε ότι εξασφαλίστηκαν οι καλύτερες δυνατές συνθήκες συλλογής του δεύτερου, ελεύθερου στρες δείγματος σπέρματος. Το δεύτερο δείγμα παραδόθηκε στο εργαστήριο εντός μιας ώρας. 2.3 Πρωτόκολλο πρόκλησης οξέος στρες Το πρωτόκολλο πρόκλησης οξέος στρες στηρίχθηκε στο Trier Social Stress Test (TSST), ένα αξιολογημένο πρωτόκολλο πρόκλησης ψυχοκοινωνικού στρες στο εργαστήριο 33. Το στρες της δημόσιας ομιλίας μπροστά σε ακροατήριο είναι από τα πιο καλά αξιολογημένα πρωτόκολλα πρόκλησης οξέος ψυχοκοινωνικού στρες και έχει βρεθεί να επηρεάζει σταθερά τη νευροενδοκρινική λειτουργία υγιών ανθρώπων 34,35,36. Σε παραλλαγή του πρωτοκόλλου αυτού, η οποία εφαρμόστηκε και στην παρούσα εργασία, αρκεί η αναμονή για το στρεσογόνο γεγονός, υπό τις κατάλληλες, ελεγχόμενες συνθήκες, για να προκληθεί η αντίδραση του στρες στον οργανισμό 44. Το συμπαθητικό νευρικό σύστημα και ο άξονας υποθαλάμου υπόφυσης επινεφριδίων ενεργοποιούνται από περιβαλλοντικά ερεθίσματα που εκλαμβάνονται ως απειλή, υπό την έννοια ότι ελέγχονται μόνο μερικώς και επικρατεί αβεβαιότητα ως προς το αποτέλεσμα και τις συνέπειές του 37. Η ακόλουθη διαδικασία πραγματοποιήθηκε για κάθε έναν από τους συμμετέχοντες ξεχωριστά. Μετά την άφιξή τους στο εργαστήριο και τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου του υποκειμενικού στρες, οι 25

συμμετέχοντες οδηγήθηκαν σε χώρο του εργαστηρίου (αίθουσα διδασκαλίας), όπου βρίσκονταν τοποθετημένα καθίσματα σε διάταξη ακροατηρίου και μια βιντεοκάμερα σε τρίποδα. Εκεί, τους δόθηκε έντυπο με την περιγραφή της διαδικασίας που επρόκειτο να ακολουθήσει και τις οδηγίες με τις οποίες θα έπρεπε να συμμορφωθούν. Στις οδηγίες προς τους συμμετέχοντες ανακοινώνονταν σε αυτούς ότι ο στόχος της διαδικασίας που θα ακολουθούσε ήταν η αξιολόγηση της ικανότητας παρουσίασης και μνήμης τους. Έπρεπε να προετοιμαστούν για μια πεντάλεπτη παρουσίαση για τον εαυτό τους με βάση το βιογραφικό που είχαν καταθέσει. Απαραίτητη ήταν η συμμόρφωση με τους κανόνες σωστής παρουσίασης που αναγράφονταν στις οδηγίες. Η παρουσίαση θα βιντεοσκοπούνταν και θα ακολουθούσαν ερωτήσεις από το ακροατήριο, το οποίο θα αποτελούνταν από καθηγητές του Πανεπιστημίου και ειδικούς σε θέματα επικοινωνίας. Στις οδηγίες δίνονταν επίσης και 8 διψήφιοι αριθμοί, τους οποίους οι συμμετέχοντες έπρεπε να απομνημονεύσουν με τη σειρά και τους οποίους θα καλούνταν να αναφέρουν στη συνέχεια στο ακροατήριο (γνωστικό τμήμα της διαδικασίας στρες). Η διάρκεια της προετοιμασίας τους ορίστηκε στα 30 λεπτά, χρόνος απαραίτητος για την εκδήλωση του στρες στον οργανισμό και την αύξηση των επιπέδων της κορτιζόλης σιέλου στο μέγιστο 38,39. Στο 15 ο λεπτό της αναμονής, άγνωστο σε αυτούς άτομο εισέρχονταν στο χώρο, υπενθυμίζοντάς τους το χρόνο που υπολείπεται για την έναρξη της υποτιθέμενης διαδικασίας. Μετά το πέρας των 30 λεπτών, οι συμμετέχοντες οδηγούνταν στο χώρο συλλογής του δείγματος σπέρματος και τους ανακοινώνονταν ότι η διαδικασία της παρουσίασης στο ακροατήριο θα ακολουθούσε μετά την συλλογή του δείγματος σπέρματος. 2.4 Εκτίμηση του στρες Σαν δείκτες εκτίμησης του στρες χρησιμοποιήθηκαν η κλίμακα αυτοαναφερόμενου υποκειμενικού στρες (Perceived Stress Scale, PSS), ως ψυχομετρικός δείκτης, και η μέτρηση της κορτιζόλης σιέλου, ως βιοχημικός δείκτης. 26

Η κλίμακα του αυτοαναφερόμενου υποκειμενικού στρες είναι ένα αξιολογημένο ερωτηματολόγιο, με το οποίο ποσοτικοποιείται η ψυχολογική έννοια του στρες, όπως το αντιλαμβάνεται ο ίδιος ο άνθρωπος 40,41. Για τον ποσοτικό προσδιορισμό της κορτιζόλης σιέλου χρησιμοποιήθηκε το DSL-10-67100 ACTIVE Cortisol EIA Kit. Η κορτιζόλη είναι μια ορμόνη που εκκρίνεται από το φλοιό των επινεφριδίων, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν περιφερικός δείκτης της υποθαλαμικής νευρωνικής δραστηριότητας. Τα επίπεδα της κορτιζόλης του πλάσματος και του σιέλου αυξάνονται συνεπεία του κιρκάδιου ρυθμού, καθώς και συνεπεία περιβαλλοντικών επιδράσεων (π.χ. στρες) 42. Η μέτρηση της κορτιζόλης σιέλου αποτελεί έναν άριστο δείκτη της ελεύθερης (βιολογικά δραστικής) κορτιζόλης πλάσματος. Ο συντελεστής συσχέτισης μεταξύ των δύο αυτών μεταβλητών κυμαίνεται από 0,8 έως 0,9 43. Ο προσδιορισμός της κορτιζόλης σιέλου έχει χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν για την εκτίμηση του στρες 44,45. Η μέτρηση της κορτιζόλης σιέλου αποτελεί μια απλή, οικονομική, ανώδυνη και μη επεμβατική μέθοδο, η οποία προσφέρεται και για τη συλλογή του δείγματος από τον ίδιο τον ασθενή σε οποιοδήποτε χώρο, μετά από την κατάλληλη εκπαίδευση. Για τον σκοπό της σωστής μέτρησης της κορτιζόλης σιέλου, ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να απέχουν από έντονη αθλητική δραστηριότητα τις προηγούμενες 48 ώρες και από την κατανάλωση μαστιχών, καφεΐνης και αλκοόλ, και από το κάπνισμα, το βούρτσισμα των δοντιών, τη λήψη τροφής και ποτών, εκτός από νερό, για 2 ώρες πριν από τη λήψη των δειγμάτων σιέλου. Από κάθε συμμετέχοντα λήφθηκαν 5 δείγματα σιέλου, 3 στο εργαστήριο, στην πρώτη φάση της μελέτης, και 2 στη δεύτερη φάση της έρευνας στο σπίτι. Το πρώτο δείγμα πριν από τη διαδικασία του στρες, το δεύτερο αμέσως μετά τη διαδικασία αυτή και το τρίτο αμέσως μετά την εκσπερμάτιση. Τα δύο τελευταία δείγματα λήφθηκαν αμέσως πριν και μετά το δεύτερο δείγμα σπέρματος, στο σπίτι του κάθε συμμετέχοντα. Τα δείγματα σιέλου συλλέχθηκαν σε τεμάχιο βάμβακος, το οποίο κράτησαν οι συμμετέχοντες για ένα λεπτό στη στοματική τους κοιλότητα και κατόπιν τοποθέτησαν σε επιπωματισμένο δοκιμαστικό σωλήνα. Στη συνέχεια, τα δείγματα φυγοκεντρήθηκαν στις 1500rpm για 3 λεπτά και κατόπιν καταψύχθηκαν στους -40 C, μέχρι την ημέρα ανάλυσης 27

όλων μαζί με το DSL-10-67100 ACTIVE Cortisol EIA Kit, μετά τη συλλογή όλων των δειγμάτων. 2.5 Διαδικασία λήψης και ανάλυσης σπέρματος Τα δείγματα σπέρματος συλλέχθηκαν μετά από αποχή από εκσπερμάτιση τουλάχιστον 48 ωρών. Η συλλογή του σπέρματος έγινε σε αποστειρωμένους πλαστικούς συλλέκτες, μετά από αυνανισμό. Οι ανάλυση του σπέρματος (σπερμοδιάγραμμα) πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με τις οδηγίες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας 11, εντός μιας ώρας από την εκσπερμάτιση, από τον ίδιο κατάλληλα εκπαιδευμένο ερευνητή. Καθορίστηκαν οι εξής παράμετροι: 1. Όγκος του δείγματος (ml) 2. ph του δείγματος 3. Συγκέντρωση σπερματοζωαρίων (εκατομμύρια/ml) 4. Κινητικότητα σπερματοζωαρίων (% ποσοστό των κινούμενων σπερματοζωαρίων) 5. Βαθμός της προωθητικής κινητικότητας (κλίμακα 1-4 : ακινησία, μη προωθητική κινητικότητα, βραδεία, γρήγορη προωθητική κινητικότητα) 6. Μορφολογία: ποσοστό των φυσιολογικών μορφών των σπερματοζωαρίων (% του συνόλου) 2.6 Στατιστική Ανάλυση Προσδιορίστηκαν οι μεταβολές στις παραμέτρους του σπέρματος μεταξύ των δύο δειγμάτων κάθε συμμετέχοντα, του δείγματος μετά το στρες και του δείγματος από το σπίτι. Για τις μεταβλητές που ήταν κανονικά κατανεμημένες, χρησιμοποιήθηκε το Paired Samples t-test (παραμετρική δοκιμασία), ενώ για τις μη κανονικά κατανεμημένες το Wilcoxon Signed Ranks test (μη παραμετρική δοκιμασία). Με τον ίδιο τρόπο προσδιορίστηκαν και οι μεταβολές των συγκεντρώσεων της κορτιζόλης σιέλου στις διάφορες χρονικές στιγμές. Οι συσχετίσεις μεταξύ των διαφόρων μεταβλητών καθορίστηκαν με τον συντελεστή συσχέτισης Pearson, για τα δεδομένα με κανονική κατανομή, και 28

με τον συντελεστή συσχέτισης Spearman, για τα δεδομένα με μη κανονική κατανομή. Λόγω του μικρού μεγέθους του δείγματος, δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί πολυπαραγοντική στατιστική ανάλυση. Τα αποτελέσματα των συνεχών μεταβλητών αναφέρονται ως μέσοι όροι ± μια τυπική απόκλιση. Το επίπεδο της στατιστικής σημαντικότητας καθορίστηκε στο p<0,05. Για τη στατιστική ανάλυση χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πακέτο SPSS v.11.5 for Windows. 29

3. Αποτελέσματα Τα χαρακτηριστικά των 16 ανδρών που συμμετείχαν στη μελέτη φαίνονται στον πίνακα 3. Πίνακας 3 : Χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων τη στιγμή της ένταξης στη μελέτη Μέσος όρος ± Τυπική απόκλιση Ελάχιστη τιμή Μέγιστη τιμή Ηλικία (έτη) 28,00 ± 2,06 24 32 Κάπνισμα (αριθμός τσιγάρων/ημέρα) 6,31 ± 12,10 0 40 Αλκοόλ (μονάδες/εβδομάδα) 4,37 ± 3,81 1 15 Ρυθμός εκσπερμάτισης (φορές/ τελευταίο 15ήμερο) 6,40 ± 3,66 2 15 Διάρκεια παρούσας σχέσης (μήνες) 68,46 ± 47,74 1 156 Στυτική λειτουργία (σκορ ΔΔΣΛ*) 23,53 ± 1,45 21 25 Απόλυτος αριθμός Ποσοστό Ευρισκόμενοι σε ΝΑΙ 13 81,2 % σχέση ΟΧΙ 3 18,8 % Γονιμοποίηση στο ΝΑΙ 5 31,3 % παρελθόν ΟΧΙ 11 68,7 % Διαμονή Μόνος 3 18,8 % Με τη σχέση 7 43,7 % Με τους γονείς 6 37,5 %. * ΔΣΣΛ: Διεθνής Δείκτης Στυτικής Λειτουργίας, φ.τ. 22-25 3.1 Μεταβολές στις παραμέτρους του σπερμοδιαγράμματος Μελετήθηκαν οι μεταβολές των 6 παραμέτρων του σπερμοδιαγράμματος, μεταξύ των δύο δειγμάτων σπέρματος, αυτού που λήφθηκε αμέσως μετά τη διαδικασία του στρες στο εργαστήριο και του δείγματος που λήφθηκε στο 30

σπίτι (πίνακας 4). Ο όγκος του δείγματος ήταν σημαντικά αυξημένος στο στρες (3,18 ± 1,04 ml) σε σχέση με το σπίτι (2,46 ± 1,09 ml), με p<0,05. Επιπλέον, παρατηρήθηκε ότι το ph του δείγματος στο σπίτι ήταν σημαντικά υψηλότερο (8,14 ± 0,29) σε σχέση με το ph του δείγματος μετά το στρες (7,95 ± 0,19), με p<0,05. Όσον αφορά το βαθμό της κινητικότητας, ήταν μεγαλύτερος στο στρες (3,00 ± 0,73) από ό,τι στο σπίτι (2,68 ± 0,60), αγγίζοντας το όριο της στατιστικής σημαντικότητας (p= 0,059). Δεν παρατηρήθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές στις υπόλοιπες παραμέτρους του σπερμοδιαγράμματος (συγκέντρωση, κινητικότητα και ποσοστό των φυσιολογικών μορφών των σπερματοζωαρίων). Πίνακας 4 : Οι μέσοι όροι των μελετούμενων μεταβλητών του στρες και του σπέρματος, στο δείγμα που συλλέχθηκε μετά τη διαδικασία πρόκλησης στρες στο εργαστήριο και στο δείγμα που συλλέχθηκε στο σπίτι Εργαστήριο, μετά στρες Σπίτι Μεταβολή (%) Τιμή t ή z Τιμή p Όγκος δείγματος (ml) 3,18 ± 1,04 2,46 ± 1,09-22,64 t= 2,607 0,020 a ph δείγματος 7,95 ± 0,19 8,14 ± 0,29 +2,38 z= -2,064 0,039 b Συγκέντρωση σπερματοζωαρίων (εκατομμύρια/ml) 72,00 ± 57,00 81,31 ± 63,48 +12,93 t= -0,524 0,608 Κινητικότητα σπερματοζωαρίων (%) 63,25 ± 17,64 60,87 ± 16,47-3,76 t= 0,532 0,603 Βαθμός κινητικότητας (κλίμακα 1-4) 3,00 ± 0,73 2,68 ± 0,60-10,66 z= -1,890 0,059 Φυσιολογικές μορφές σπερματοζωαρίων (%) 58,29 ± 12,54 62,93 ± 15,91 +7,96 t= -0,983 0,342 Αυτοαναφερόμενο στρες (σκορ PSS) 11,78 ± 2,04 8,92 ± 1,20-24,27 t= 4,988 <0,001 a Τιμή κορτιζόλης πριν από τον αυνανισμό (μg/dl) Τιμή κορτιζόλης μετά τον αυνανισμό (μg/dl) 0,8938 ± 0,4171 0,8680 ± 0,3666 0,8515 ± 0,3204 0,9093 ± 0,6055-4,73 t= 0,276 0,787 +4,75 t= -0,224 0,826 Αποχή (ημέρες) 2,78 ± 0,57 2,43 ± 0,62-12,58 z= -1,897 0,058 Διάρκεια αυνανισμού (λεπτά) 13,00 ± 6,67 9,56 ± 5,62-26,46 z= -2,474 0,013 b Τα δεδομένα αναφέρονται ως μέσοι όροι ± μια τυπική απόκλιση. a Στατιστικά σημαντική συσχέτιση με τη χρήση του Paired Samples t-test. b Στατιστικά σημαντική συσχέτιση με τη χρήση του Wilcoxon Signed Ranks test. 31

3.2 Δείκτες εκτίμησης του στρες Όσον αφορά στις τιμές της κορτιζόλης σιέλου, δεν παρατηρήθηκαν στατιστικά σημαντικές μεταβολές της στις διάφορες χρονικές στιγμές που μετρήθηκε κατά τη διάρκεια της έρευνας. Συγκεκριμένως, δεν υπήρχε διαφορά ανάμεσα στην αρχική τιμή της κορτιζόλης, πριν από τη διαδικασία πρόκλησης του οξέος στρες και στην τιμή της μετά από αυτό (p=0,772), καθώς επίσης και ανάμεσα στην αρχική τιμή κορτιζόλης και την τιμή της μετά το πέρας του αυνανισμού και τη συλλογή του δείγματος σπέρματος (p=0,502, πίνακας 5). Πίνακας 5 : Οι τιμές της κορτιζόλης στα δείγματα σιέλου που συλλέχθηκαν στο εργαστήριο, την ημέρα της διαδικασίας του οξέος στρες Πριν το στρες Μετά το στρες Μετά τον αυνανισμό Κορτιζόλη σιέλου (μg/dl) 0,9293 ± 0,3635 0,9029 ± 0,4021 0,8680 ± 0,3666 Οι τιμές αναφέρονται σε μέσους όρους ± μια τυπική απόκλιση. Δεν παρατηρήθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές ανάμεσα στη βασική τιμή της κορτιζόλης και την τιμή της μετά το στρες ή μετά τον αυνανισμό (Paired Samples t-test). Συγκρίνοντας την τιμή της κορτιζόλης σιέλου πριν τον αυνανισμό στις δύο διαφορετικές περιστάσεις, δηλαδή στο εργαστήριο μετά το στρες και στο σπίτι, και πάλι δεν ανευρίσκονται στατιστικά σημαντικές διαφορές (πίνακας 4). Το ίδιο παρατηρήθηκε και στη σύγκριση των αντίστοιχων τιμών της κορτιζόλης μετά τον αυνανισμό, στις δύο περιστάσεις (πίνακας 4). Παρατηρήθηκε ωστόσο στατιστικά σημαντική διαφορά στο επίπεδο του αυτοαναφερόμενου στρες (σκορ PSS), ανάμεσα στις δύο ημέρες. Το αυτοαναφερόμενο στρες ήταν σημαντικά υψηλότερο την ημέρα που οι συμμετέχοντες προσήλθαν στο εργαστήριο για να υποβληθούν στη διαδικασία του οξέος στρες (11,78 ± 2,04), σε σχέση με το αυτοαναφερόμενο στρες την ημέρα που έδωσαν το δείγμα σπέρματος στο σπίτι (8,92 ± 1,20), με p< 0,001 (πίνακας 4). H συσχέτιση της τιμής του αυτοαναφερόμενου στρες (σκορ PSS) με την αντίστοιχη αρχική τιμή της κορτιζόλης σιέλου δεν ήταν στατιστικά σημαντική, 32

τόσο την ημέρα που λήφθηκε το πρώτο δείγμα σπέρματος στο εργαστήριο (r= -0,415, p= 0,110), όσο και την ημέρα που λήφθηκε το δείγμα σπέρματος στο σπίτι (r= -0,249, p= 0,435). 3.3 Ημέρες αποχής και διάρκεια του αυνανισμού πριν από τη συλλογή των δειγμάτων σπέρματος Προβαίνοντας σε σύγκριση της αποχής από εκσπερμάτιση πριν από τα δύο δείγματα σπέρματος, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά ανάμεσα στην αποχή πριν από το δείγμα στο εργαστήριο (2,78 ± 0,57 ημέρες) και στην αποχή πριν από το δείγμα στο σπίτι (2,43 ± 0,62 ημέρες), αν και η διαφορά πλησιάζει στο επίπεδο της στατιστικής σημαντικότητας (p= 0,058, πίνακας 4). Όσον αφορά όμως τη διάρκεια του αυνανισμού, διαπιστώνουμε ότι υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά, με τη διάρκεια του αυνανισμού να είναι σημαντικά μεγαλύτερη μετά τη διαδικασία του οξέος στρες (13,00 ± 6,67 λεπτά) από ό,τι στο σπίτι (9,56 ± 5,62 λεπτά), με p<0,05 (πίνακας 4). 3.4 Συσχετίσεις των δεικτών του στρες, της αποχής και της διάρκειας του αυνανισμού με τις παραμέτρους του σπέρματος Αναζητήθηκαν συσχετίσεις μεταξύ της τιμής του αυτοαναφερόμενου στρες (σκορ PSS), των τιμών της κορτιζόλης σιέλου πριν και μετά τον αυνανισμό, της αποχής από την εκσπερμάτιση πριν από κάθε δείγμα σπέρματος και της διάρκειας του αυνανισμού, με τις παραμέτρους του σπερμοδιαγράμματος, τόσο όσον αφορά το δείγμα σπέρματος στο εργαστήριο μετά το στρες, όσο και το δείγμα σπέρματος στο σπίτι. Κατά τη λήψη του δείγματος σπέρματος στο εργαστήριο, μετά το πρωτόκολλο πρόκλησης οξέος στρες, η μόνη στατιστικά σημαντική συσχέτιση που παρατηρήθηκε όσον αφορά τις μεταβλητές του στρες, δηλαδή την τιμή του αυτοαναφερόμενου στρες (σκορ PSS) και τις τιμές κορτιζόλης σιέλου πριν και μετά τον αυνανισμό, ήταν η αρνητική συσχέτιση ανάμεσα στην τιμή της κορτιζόλης σιέλου μετά τον αυνανισμό και τη μορφολογία των 33