ΣΧΟΛΙΑ Ο αξιωματούχος αποδέκτης του διατάγματος και ο αποδέκτης των προνομίων Η ταυτότητα του αξιωματούχου στον οποίο απευθύνεται το παρόν διάταγμα παραμένει άγνωστη. Από την κατάληξη του ονόματός του (στ. 2: [....]ωι) αποκλείεται το ενδεχόμενο να πρόκειται για τον αξιωματούχο Θέωνα (Pros.Ptol. I 33), στον οποίο απευθύνονται τα άλλα δύο διατάγματα της Κλεοπάτρας Ζ (βλ. παραπ. σημ. 198). Νωρίτερα κατά τη βασιλεία της Κλεοπάτρας, ο Θέωνας εμφανίζεται να κατέχει τον τίτλο του συγγενοῦς και το αξίωμα του πρὸς τοῖς προχείροις, ένα αξίωμα που στην τελευταία φάση της βασιλείας του Πτολεμαίου ΙΒ Αυλητή (55 51 π.χ.) βλέπουμε συνδυασμένο με αυτό του διοικητή και του πρὸς τῷ ἰδίῳ λόγῳ στο πρόσωπο κάποιου Ηφαιστίωνα (Pros.Ptol. I 31). Είναι πιθανόν ο αποδέκτης του δικού μας διατάγματος να κατείχε το αξίωμα του πρὸς τοῖς προχείροις ως διάδοχος του Θέωνα. Βέβαιο πάντως είναι ότι το αξίωμά του, όποιο και αν είναι, βρίσκεται ψηλά στην ιεραρχία, αφού φαίνεται ότι ενεργεί ως μεσολαβητής ανάμεσα στους μονάρχες και άλλους ανώτερους αξιωματούχους, όπως τους στρατηγούς των νομών, τους οποίους έχει ευθύνη να ενημερώσει για τις βασιλικές αποφάσεις. 1 Όσον αφορά τον αποδέκτη των προνομίων που βρίσκεται στο στ. 3 του κειμένου, o Van Minnen 2000 προτείνει την ανάγνωση Π?ο?π?λ?ίωι Κανιδ?[ίω]ι και ταυτίζει το πρόσωπο αυτό με τον Publius Canidius Crassus, ο οποίος υπήρξε στρατηγός στις εκστρατείες του Αντωνίου εναντίον των Πάρθων και ήταν εν μέρει υπεύθυνος για την κατάληψη της Αρμενίας και άλλων περιοχών στην Ανατολή. Επιπλέον, υπήρξε επικεφαλής του χερσαίου στρατεύματος κατά τη σύγκρουση Οκταβιανού και Μάρκου Αντωνίου στο Άκτιο και δολοφονήθηκε από τον Οκταβιανό αμέσως μετά τη νίκη του. 2 1 Μία τελείως διαφορετική άποψη σχετικά με την ταυτότητα του προσώπου στο οποίο απευθύνεται το διάταγμα έχει διατυπωθεί από τον Zimmermann 2002: 136 139, ο οποίος υποστηρίζει ότι το διάταγμα της Κλεοπάτρας απευθυνόταν στον Πτολεμαίο Καισαρίωνα, γιο και συμβασιλέα της από το 42 π.χ., και ότι κατά συνέπεια στο στ. 2 του κειμένου πρέπει να γίνει η συμπλήρωση [Πτολεμαί]ωι. 2 Το επεισόδιο της δωροδοκίας του Κανιδίου Κράσσου από την Κλεοπάτρα (Πλούταρχος, Ἀντώνιος 56.4) θεωρείται γενικά προϊόν της προπαγάνδας του Οκταβιανού, και ούτως ή άλλως δεν μπορεί να σχετίζεται με το συγκεκριμένο διάταγμα, καθώς χρονολογείται αρκετά αργότερα, δηλ. στις παραμονές της ναυμαχίας του Ακτίου.
Ένα Ρωμαίο αναγνωρίζει εδώ και ο Zimmermann 2002: 136 που προτείνει την ανάγνωση Κ?ο?ι?ν?τ?ωι Κασκ[ελίω]ι υποστηρίζοντας ότι πρόκειται για ένα άγνωστο μέχρι τώρα μέλος της gens Cascellia που κατείχε μεγάλη εδαφική ιδιοκτησία στην Αίγυπτο και δραστηριοποιούνταν στο χώρο του εμπορίου εξάγοντας σιτάρι και εισάγοντας κρασί. 3 Τα προνόμια Η Κλεοπάτρα χορηγεί αρχικά φορολογική απαλλαγή στην εξαγωγή 10000 αρταβών σιταριού ετησίως και στην εισαγωγή 5000 κώων κεραμίων οίνου (στ. 4 5 περί χορήγησης προνομίων πρβλ. Ε1, Ε4). Καθώς ο αποδέκτης των προνομίων φαίνεται να κατείχε γη στην Αίγυπτο (στ. 7 8), η ποσότητα αυτή του σίτου θα μπορούσε να αποτελεί το πλεόνασμα της παραγωγής της δικής του ιδιοκτησίας, είναι πιθανόν, ωστόσο, ένα μέρος να είχε αγορασθεί στη χώρα της Αιγύπτου, προκειμένου να εξαχθεί. Το ότι χορηγείται ατέλεια για 10000 αρτάβες σίτου δεν αποκλείει το ενδεχόμενο να ήταν στην πραγματικότητα πολύ μεγαλύτερη η ποσότητα που ο αποδέκτης του προνομίου εξήγε ετησίως. Η φοροαπαλλαγή για την εισαγωγή του οίνου αφορά 5000 κῷα κεράμια. Ο όρος κεράμιον δηλώνει το αγγείο που χρησιμοποιούνταν για τη συσκευασία ενός προϊόντος, όπως εδώ του οίνου. Η χρήση ενός γεωγραφικού επιθέτου, όπως κῷον (αλλά και κνίδιον, ῥόδιον, κολοφώνιον κτλ.), για τον προσδιορισμό ενός αγγείου, είναι συνήθης τόσο κατά την πτολεμαϊκή αλλά και τη ρωμαϊκή περίοδο στην Αίγυπτο (Kruit Worp 2000). Καθώς η φοροαπαλλαγή έπρεπε να αφορά μία συγκεκριμένη ποσότητα οίνου, η φράση κῷα κεράμια δήλωνε πιθανότατα αγγεία συγκεκριμένης χωρητικότητας (ανάλογα με τα μέτρα που χρησιμοποιούνταν στη συγκεκριμένη περιοχή) και όχι απλά αγγεία από την Κω που περιείχαν κώο κρασί (Van Minnen 2000: 33). Κατά τη ρωμαϊκή εποχή η χωρητικότητα του κῴου κεραμίου υπολογίζεται γύρω στα 26 λίτρα (Kruit Worp 2000: 118 119) και συνεπώς ο αποδέκτης των προνομίων μπορούσε να εισάγει ατελώς περίπου 130000 λίτρα οίνου, ποσότητα που μάλλον δεν ήταν μεγάλη ως προς το σύνολο του διακινούμενου οίνου. Το γεγονός αυτό μαζί με την παρατήρηση ότι οι 10000 αρτάβες σίτου (300 τόνοι περίπου) αντιστοιχούν σε ένα μικρό ποσοστό της συνολικής ποσότητας σιταριού που εξαγόταν από την 3 Η συμπλήρωση της Sarischouli 2000, σύμφωνα με την οποία πρόκειται για Αιγύπτιο από το όρος Κάσσιον, απορρίπτεται με βάση τα ίχνη των γραμμάτων (van Minnen 2001: 74 75).
Αίγυπτο, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η απαλλαγή από τους φόρους δεν ζημίωνε σημαντικά τα έσοδα του πτολεμαϊκού κράτους. Το δεύτερο σημαντικό προνόμιο αφορά τη γη που κατείχε ο αποδέκτης των προνομίων στην Αίγυπτο (ίσως να του είχε χορηγηθεί από την Κλεοπάτρα παλαιότερα). Η γη αυτή απαλλάσσεται για πάντα από οποιουσδήποτε φόρους τόσο αυτούς που αφορούν το κρατικό ταμείο, τη διοίκησιν, όσο και εκείνους που περιέρχονται στον ἴδιον ἡμῶν κα[...]ων λόγον, δηλ. τον ιδιωτικό βασιλικό θησαυρό της Κλεοπάτρας και... (στ. 6 9). 4 Ιδιαίτερα σημαντικό είναι ότι από τους φόρους της γης απαλλάσσονται και οι καλλιεργητές, οι οποίοι μάλιστα εξαιρούνται και από προσωπικές υποχρεώσεις και έκτακτες εισφορές που επιβάλλονταν κατά καιρούς στους νομούς της Αιγύπτου (στ. 9 12). Επιπλέον, οι ίδιοι καλλιεργητές απαλλάσσονται από λαϊκὰς ἢ στρατηγικὰς δαπάνας (στ. 12). Ο όρος λαϊκός αναφέρεται συνήθως στους Αιγύπτιους ιδιώτες και ο όρος στρατηγικός στους στρατηγούς των νομών στη συγκεκριμένη περίπτωση, ωστόσο, αυτή η απόδοση των όρων δεν θα είχε νόημα. Ο Van Minnen 2003: 40 41 συνδέει τον όρο λαϊκός με τον όρο λαός που, όπως επισημαίνει, χρησιμοποιείται κάποιες φορές στα πτολεμαϊκά κείμενα για να δηλώσει γενικά το στρατό (πρβλ. Bernand 1992: αρ. 16 στ. 12 13) και ερμηνεύει τη φράση ως δαπάνες για τους στρατιώτες ή τους αξιωματούχους του στρατού, αναγνωρίζοντας, ωστόσο, ότι αυτή η ερμηνεία είναι κάπως προβληματική. Το τελευταίο προνόμιο που χορηγείται αφορά τα ζώα που χρησιμοποιούνταν στις γεωργικές εργασίες (δεν διευκρινίζεται αν αυτά ανήκαν στον αποδέκτη των προνομίων ή στους καλλιεργητές του) και τα υποζύγια και πλοία που χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά του σίτου. Ορίζεται ότι αυτά θα είναι ἀνέπαφα, ἀτελῆ και ἀνενγάρευτα, θα παραμένουν δηλ. ανέγγιχτα και θα απαλλάσσονται από φόρους και αγγαρείες (στ. 12 15). Καθώς ο όρος ἀγγαρεία χρησιμοποιείται στους παπύρους κυρίως με τη 4 Για τον πτολεμαϊκό ἴδιον λόγον βλ. Swarney 1970: 7 40. Η φράση αυτή δεν μπορεί να συμπληρωθεί με βεβαιότητα. Οι Zimmermann 2002 και van Minnen 2003 συμφωνούν ότι η συμπλήρωση αφορά το γιο της Κλεοπάτρας Ζ Καισαρίωνα, που ως συμβασιλέας της μητέρας του μετείχε στον ιδιωτικό βασιλικό θησαυρό, προτείνουν όμως διαφορετικές συμπληρώσεις ο καθένας (Ζimmermann: κα[ὶ ὑμ]ῶν, van Minnen 2000: κα[ὶ τέκν]ων, van Minnen 2003: κα[ὶ ἄλλ]ων). Η συμπλήρωση κα[ὶ ὑμ]ῶν του Κ. Zimmermann βασίζεται στην άποψή του ότι το συγκεκριμένο διάταγμα απευθυνόταν στον Πτολεμαίο Καισαρίωνα, γι αυτό και προτείνει τη συμπλήρωση [Πτολεμαί]ωι στο στ. 2 του κειμένου (βλ. και κριτικό υπόμνημα).
σημασία της χωρίς αμοιβή υποχρεωτικής εργασίας για μεταφορά αξιωματούχων, στρατιωτών, σιταριού (Fachwörter, s.v. ἀγγαρεία), η λέξη ἀνενγάρευτα πρέπει να αφορά την απαλλαγή από επιτάξεις των ζώων, των υποζυγίων και των πλοίων, κυρίως από το στρατό. Η συνεχής στρατιωτική κινητοποίηση των πτολεμαϊκών δυνάμεων εν αναμονή της σύγκρουσης με τον Οκταβιανό και η παρουσία των ρωμαϊκών λεγεώνων του Αντωνίου στην Αίγυπτο (για τους Ρωμαίους στρατιώτες στην Αίγυπτο βλ. Van t Dack 1988) πρέπει να είχαν συντελέσει στο να πολλαπλασιασθούν οι έκτατες οικονομικές εισφορές και οι πιέσεις από το στρατό προς τον πληθυσμό της Αιγύπτου, κάτι που καθιστά ιδιαίτερα σημαντικές τις απαλλαγές που προαναφέρθηκαν. 5 Ας σημειώσουμε, τέλος, ότι τα συγκεκριμένα προνόμια που χορηγούνται από την Κλεοπάτρα δεν αφορούν μόνον τον άμεσο αποδέκτη, αλλά και τους κληρονόμους του (στ. 3). Αίγυπτος και Ρώμη Το διάταγμα αυτό αποτελεί σημαντικότατη πηγή αφενός για τις σχέσεις του πτολεμαϊκού κράτους με τη Ρώμη και το βαθμό ένταξης και δράσης επιφανών Ρωμαίων στην Αίγυπτο λίγο πριν από την καθοριστική σύγκρουση, αφετέρου για την πολιτική της Κλεοπάτρας Ζ. Όποιος και αν είναι ο αποδέκτης των προνομίων είτε πρόκειται για κάποιον Ρωμαίο έμπορο που ανήκε σε ένα σημαντικό γένος, όπως θα μπορούσε να είναι ο Κόιντος Κασκέλλιος, είτε πρόκειται για το στρατηγό του Αντωνίου Πόπλιο Κανίδιο Κράσσο, το διάταγμα αποκαλύπτει ότι κατά την ύστερη πτολεμαϊκή περίοδο κάποια μέλη της ρωμαϊκής ελίτ όχι μόνον ασκούσαν εμπόριο με την Αίγυπτο σε ευρεία κλίμακα, εισάγοντας είδη όπως κρασί και εξάγοντας σίτο, αλλά κατείχαν και γη. Η χορήγηση όλων αυτών των απαλλαγών αλλά και η ενδεχόμενη δωρεά γης στη χώρα της Αιγύπτου εντάσσονται σε μία προσπάθεια της Κλεοπάτρας Ζ να αποκτήσει καλές σχέσεις με σημαίνοντες Ρωμαίους εξασφαλίζοντας έτσι πολιτικά οφέλη ή ακόμη αποτελεί μέσο για να τους κρατήσει στο δικό της στρατόπεδο. Ιδιαίτερα αν αποδέκτης των προνομίων είναι ο Πόπλιος Κανίδιος Κράσσος, θα μπορούσαμε να 5 Οι έκτακτες εισφορές αποτελούσαν σύνηθες, αν όχι μόνιμο, φαινόμενο, και κατά τη βασιλεία του Πτολεμαίου ΙΒ Αυλητή, πατέρα της Κλεοπάτρας. Ο Πτολεμαίος ΙΒ είχε καταβάλει αρκετές φορές χρήματα σε ισχυρούς Ρωμαίους άνδρες, για να κερδίσει την εύνοιά τους και να παραμείνει στο θρόνο της Αιγύπτου (Hölbl 1994: 197 200 Huss 2001: 680 683, 687, 692 κ.α.).
ερμηνεύσουμε αυτήν την ενέργεια ως μία προσπάθεια της Κλεοπάτρας να κρατήσει το Ρωμαίο στρατηγό με το μέρος της και να εξασφαλίσει μελλοντικά τις υπηρεσίες του ή πιθανώς να τον ανταμείψει για την προηγούμενη δράση του ιδιαίτερα στην Ανατολή όπου είχε συντελέσει στην κατάκτηση περιοχών (π.χ. Αρμενία), βασιλεῖς των οποίων είχαν αναγορευθεί τα παιδιά της βασίλισσας της Αιγύπτου στην περίφημη τελετή του 34 π.χ. στην Αλεξάνδρεια, ένα μόλις χρόνο πριν το διάταγμα. Ενδεχομένως, μάλιστα, η Κλεοπάτρα να είχε σκοπό να αποζημιώσει τον Κανίδιο για απώλειες που είχε στη Ρώμη, όπου ο Οκταβιανός είχε πιθανόν δημεύσει την περιουσία του (Van Minnen 2003: 40). Είναι ενδιαφέρον ότι η πολιτική της Κλεοπάτρας προς τους Ρωμαίους διέφερε από αυτήν του πατέρα της: ο Πτολεμαίος ΙΒ Αυλητής πρόσφερε μεγάλα χρηματικά ποσά σε σημαίνοντες Ρωμαίους (βλ. Hazzard 2000: 146 148 με σημ. 219, 225), προκειμένου να κερδίσει την εύνοιά τους κάτι που είχε ως συνέπεια εκείνοι να ζητούν πάντα περισσότερα, η διάδοχός του, αντίθετα, χρησιμοποίησε την τακτική των προνομίων που δεν ζημίωναν σημαντικά, ή τουλάχιστον άμεσα, την οικονομία της Αιγύπτου.