Περιεχόµενα Ευχαριστίες.........................................................1 Πρόλογος...........................................................3 Εισαγωγή...........................................................7 α) Σκοπός και προβληματική του βιβλίου............................8 β) Κεντρικοί μεθοδολογικοί άξονες και διάρθρωση του βιβλίου..........13 Κεφάλαιο 1. Εν αρχή ήν το ταξίδι 1.1 Το ταξίδι από την Αρχαιότητα μέχρι τον 18ο αιώνα....................17 1.2 Από τη Βιομηχανική Επανάσταση στον σύγχρονο μαζικό τουρισμό.......23 1.3 Προσεγγίσεις, ορισμοί και διαστάσεις του τουρισμού..................36 1.4 Οι πνευματικές ρίζες του μοντέρνου και μεταμοντέρνου τουρισμού.......44 1.5 Ο τουρισμός ως «τελετουργία» και «ιερό ταξίδι».....................50 1.6 Ο τουρισμός ως αναζήτηση της αυθεντικότητας......................55 1.6.1 «Ψευδο-γεγονότα» και «σκηνοθετημένη αυθεντικότητα»...............57 1.6.2 Η αυθεντικότητα ως διαπραγμάτευση και οι «απομιμήσεις καλής ποιότητας»..............................60 1.6.3 Η μέση οδός: αυθεντικότητα αντικειμένων και αυθεντικότητα εμπειριών...62 1.7 Τουριστικά κίνητρα και τυπολογίες τουριστών.......................64 Κεφάλαιο 2. «Ήρθα, είδα, φωτογράφισα» 2.1 Η όραση στον δυτικό πολιτισμό...................................71 2.2 Εμβαθύνοντας στις έννοιες: το βλέμμα και το τουριστικό αξιοθέατο......76 2.3 Τα τοπία του τουρισμού.........................................84 2.4 «Καθρέφτης με μνήμη»; Φωτογραφία και τουρισμός..................93 2.4.1 Ο τουρίστας ως φωτογράφος....................................102 2.4.2 Οι εμπορικές φωτογραφίες της τουριστικής βιομηχανίας..............108
VIII ΟΠΤΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Κεφάλαιο 3. Καρτ ποστάλ: «απεσταλμένοι του πολιτισμού» 3.1 Από τη «χρυσή εποχή» των καρτ ποστάλ στις e-cards.................115 3.2 Το μέσο (είναι) και το μήνυμα...................................123 3.3 Οι καρτ ποστάλ ως αντικείμενο ακαδημαϊκής έρευνας................133 3.4 Καρτ ποστάλ, η «ανατρεπτική»..................................143 3.5 Αναπαραστάσεις, φαντασιακές γεωγραφίες και μυθικοί τόποι...........148 Κεφάλαιο 4. «Τα χέρια που ζωγραφίζουν» 4.1 Παρελθόν, παρόν και μέλλον....................................163 4.2 Μνήμη: ορισμοί και προσεγγίσεις................................170 4.2.1 Μνήμη, ταυτότητες και έθνη....................................172 4.2.2 Συλλογική και κοινωνική μνήμη.................................175 4.2.3 Μνήμη, γραφή, Ιστορία: η συγκρότηση της ιστορικής μνήμης..........178 4.3 Η Ιστορία και ο ρόλος της.......................................180 4.3.1 Μια σύντομη ιστορία της Ιστορίας................................182 4.3.2 Πώς (ξανα)γράφεται η Ιστορία...................................185 4.4 Η διαχείριση της ιστορικής μνήμης...............................190 4.4.1 Υποκείμενα και αντικείμενα της διαχείρισης μνήμης.................196 4.4.2 Ο κλασικισμός ως βασική μορφή διαχείρισης του παρελθόντος.........199 4.5 Ιστορικό παρελθόν, κληρονομιά και τουρισμός......................202 Κεφάλαιο 5. Η Ελλάδα, «Εμείς» και οι «Άλλοι» 5.1 Η «πηγή και απαρχή» της Δύσης.................................209 5.1.1 Από την «αιγίδα» της Ρώμης στον «καθρέφτη» της Αναγέννησης........211 5.1.2 Από τον Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση στη «Δεύτερη Αναγέννηση».....................................214 5.2 Οι κληρονομιές των Ελλήνων....................................221 5.2.1 Νεοελληνική συνείδηση και εθνική ταυτότητα......................229 5.2.2 Ρωμιοί, Γραικοί και Έλληνες....................................236 5.3 Ελληνικό παρελθόν και ευρωπαϊκό μέλλον (και κάπου στο βάθος η Ανατολή)................................241 5.3.1 Εθνική και ευρωπαϊκή ταυτότητα στη σύγχρονη Ελλάδα..............246 5.3.2 Η επιμονή στη «μοναδικότητα» και το ζήτημα της «ελληνικότητας».....251
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ IX Κεφάλαιο 6. Στη σκιά του Ξένιου Δία 6.1 Οι πρώτοι περιηγητές: από τον 16ο στον 19ο αιώνα..................259 6.2 Η τουριστική ανάπτυξη της Ελλάδας τον 20ό αιώνα..................270 6.3 Βασικά μεγέθη του σύγχρονου ελληνικού τουρισμού.................282 6.4 Τα χαρακτηριστικά του ελληνικού τουριστικού προϊόντος.............293 Κεφάλαιο 7. «Τοπογραφίες» της Ελλάδας: κοινοί τόποι και κοινοτοπίες 7.1 Ο ελληνικός τόπος και το ελληνικό τοπίο...........................305 7.2 Η Ελλάδα μέσα από ζωγραφικές απεικονίσεις, λογοτεχνικές περιγραφές και ταξιδιωτικούς οδηγούς.............................311 7.3 Το ελληνικό τοπίο μέσα από τη φωτογραφία........................321 7.4 Η Ελλάδα στη μεγάλη οθόνη....................................330 7.5 Η επίσημη τουριστική εικόνα της Ελλάδας στο πέρασμα των χρόνων....341 Κεφάλαιο 8. «Από τους εκδότες με αγάπη» 8.1 Ελληνικές καρτ ποστάλ: σύντομη ιστορική αναδρομή.................355 8.2 Μεθοδολογικές επιλογές.......................................363 8.3 Η Ελλάδα μέσα από τα μάτια και τα λόγια ελλήνων εκδοτών...........370 Κεφάλαιο 9. Greetings from Greece 9.1 Σημειωτική ανάλυση: αναζητώντας τα νοήματα των καρτ ποστάλ.......401 9.2 Αναλύοντας τους «απεσταλμένους» του σύγχρονου ελληνικού τουρισμού..........................................416 9.2.1 Επιλογή αντιπροσωπευτικού corpus: η Ελλάδα μέσα από 3.700 καρτ ποστάλ....................................417 9.2.2 Έρευνα οπτικού υλικού.........................................418 9.2.3 Από τα «επιφανειακά» στα «βαθύτερα» νοήματα των καρτ ποστάλ: δημιουργώντας τον «μύθο» της Ελλάδας...........................424 α) Η Ελλάδα ως κοιτίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού.................425 β) Η νησιωτικότητα ως πεμπτουσία του ελληνικού πνεύματος..........432 γ) Η λαϊκή παράδοση ως αναπόσπαστο στοιχείο της ελληνικής ταυτότητας.......................................438 δ) Η Ελλάδα ως προορισμός των 4S: Sea, Sun, Sand & Sex............448
X ΟΠΤΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Συμπεράσματα.....................................................455 Βιβλιογραφία......................................................477 Παράρτημα........................................................513 Σχήματα, πίνακες, διαγράμματα Σχήμα 4.1:Τεκμήρια, ερωτήματα και ερμηνεία της Ιστορίας..................187 Πίνακας 5.1: Χρονολογικός πίνακας περιόδων της ελληνικής Ιστορίας........ 225 Διάγραμμα 6.1: Αφίξεις αλλοδαπών στην Ελλάδα ανά πενταετία (1950-2005)...284 Πίνακας 6.1: Διεθνείς αφίξεις στην Ελλάδα (2000-2010)....................285 Πίνακας 6.2: Βασικά μεγέθη του σύγχρονου ελληνικού τουρισμού και δείκτες απόδοσης, 2000-2005...................................291 Πίνακας 6.3: Βασικά μεγέθη του σύγχρονου ελληνικού τουρισμού και δείκτες απόδοσης, 2006-2010...................................292 Πίνακας 6.4: Αφίξεις σε Ελλάδα, Ευρώπη και παγκόσμια (1950-2000)........ 294 Σχήμα 9.1: Το σωσσυριανό σημείο.....................................403 Σχήμα 9.2: Παράδειγμα του σωσσυριανού σημείου........................403 Σχήμα 9.3:Η ανάλυση του μύθου......................................408 Εικόνες παραρτήματος Τουριστικές αφίσες Εικόνα 7.1: Αθήνα, Παρθενώνας, 1929.................................514 Εικόνα 7.2: Αιδηψός, 1934............................................514 Εικόνα 7.3: Ύδρα, 1956..............................................514 Εικόνα 7.4: Ολυμπία, Απόλλων, 1956..................................515 Εικόνα 7.5: Greece, 1963.............................................515 Εικόνα 7.6: Κρήτη, 1973.............................................515 Εικόνα 7.7: Ζάκυνθος, 1983...........................................516 Εικόνα 7.8: Τρούλος εκκλησίας στη Σαντορίνη, 1995......................516 Εικόνα 7.9: Ωδείο Ηρώδου Αττικού, Αθήνα, 2000.........................516 Εικόνα 7.10: Live your myth in Greece, 2005.............................517 Εικόνα 7.11: Explore your senses, 2007..................................517 Εικόνα 7.12: The true experience, 2008.................................517 Εικόνα 7.13: A masterpiece you can afford, 2009..........................517
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ XI Τουριστικές καρτ ποστάλ Εικόνα 8.1: Θεσσαλονίκη, άποψη της παλιάς ηλεκτρικής εταιρίας............518 Εικόνα 8.2: Greece.................................................518 Εικόνα 8.3: Τμήμα από σταντ τουριστικών καρτ ποστάλ....................519 Εικόνα 8.4: Greece. Evia, Chalkida....................................519 Εικόνα 8.5: Samothraki..............................................520 Εικόνα 8.6: Greetings from Greece. Digital postcards....................520 Εικόνα 8.7: Σταντ με τουριστικά ημερολόγια.............................521 Εικόνα 8.8: Athens. Plaka, detail.......................................522 Εικόνα 8.9: Λευκός Πύργος, Θεσσαλονίκη 1916...........................522 Εικόνα 9.1: Τμήμα από σταντ τουριστικών καρτ ποστάλ....................523 Εικόνα 9.2: Olympos................................................523 Εικόνα 9.3: Τμήμα από σταντ τουριστικών καρτ ποστάλ....................524 Εικόνα 9.4: Πολύπτυχο της Βεργίνας (εξώφυλλο & οπισθόφυλλο)............524 Εικόνα 9.5: Greece.................................................525 Εικόνα 9.6: Greece.................................................525 Εικόνα 9.7: Souvenir from Greece.....................................526 Εικόνα 9.8: Athens the city of glory..................................526 Εικόνα 9.9: Greece the Gods live here.................................527 Εικόνα 9.10: Greece the birthplace of classical spirit!.....................527 Εικόνα 9.11: Τμήμα από σταντ τουριστικών καρτ ποστάλ...................528 Εικόνα 9.12: Athens Acropolis........................................528 Εικόνα 9.13: Athens................................................529 Εικόνα 9.14: Greece (Αθήνα: Ακρόπολη)................................529 Εικόνα 9.15: Athens, The Propylaea....................................530 Εικόνα 9.16: Greece. God in nature, Man in history........................530 Εικόνα 9.17: Athens. The Herod Atticus Theatre...........................531 Εικόνα 9.18: Panathenaic Stadium......................................531 Εικόνα 9.19: Οι υπερσύγχρονες εγκαταστάσεις του Ολυμπιακού Αθλητικού Κέντρου Αθηνών................................................532 Εικόνα 9.20: Greece................................................532 Εικόνα 9.21: Leros, Alinta............................................533
XII ΟΠΤΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Εικόνα 9.22: Santorini.............................................. 533 Εικόνα 9.23: Mykonos..............................................534 Εικόνα 9.24: Thessaloniki............................................534 Εικόνα 9.25: Litochoro..............................................535 Εικόνα 9.26: Mont Athos.............................................535 Εικόνα 9.27: Meteora................................................536 Εικόνα 9.28: Paul, the Apostle of the Gentiles. Journeys in Greece.............536 Εικόνα 9.29: Τμήμα από σταντ τουριστικών καρτ ποστάλ...................537 Εικόνα 9.30: Cats of Greece...........................................537 Εικόνα 9.31: Greece................................................538 Εικόνα 9.32: Sunday Morning........................................539 Εικόνα 9.33: Greece................................................539 Εικόνα 9.34: Kali orexi..............................................540 Εικόνα 9.35: Tidbits for your ouzo.....................................540 Εικόνα 9.36: Τμήμα από σταντ τουριστικών καρτ ποστάλ...................541 Εικόνα 9.37: Kouros................................................542 Εικόνα 9.38: Γενική καρτ ποστάλ......................................542 Εικόνα 9.39: Samothraki, Pacheia Ammos...............................543 Εικόνα 9.40: Chalkidiki..............................................543 Εικόνα 9.41: Santorini, Kamari........................................544 Εικόνα 9.42: Asprovalta..............................................544