Εισαγωγή Η φθίνουσα πορεία του Ελληνικού παραδοσιακού χορού είναι ένα ενδιαφέρον φαινόμενο για μελέτη και προβληματισμό. 0 ανεξέλεγκτος τρόπος διδασκαλίας κι απόδοσης του, αλλά και η επίσημη θέση του Ελληνικού κράτους που θεσμοθέτησε την διδασκαλία του, στη σχολική Φυσική Αγωγή μέσο του αναλυτικού προγράμματος, θα αποτελέσει μέρος της εισήγησής μας και ίσως αντικείμενο συζήτησης και προβληματισμού όλων των παρευρισκόμενων συνέδρων. Η πορεία του θα προσδιορισθεί στα χρονικά πλαίσια από το 1945 μέχρι και τις μέρες μας, διότι η περίοδος αυτή είναι χαρακτηριστική αλλά και καθοριστική για την Ελλάδα που περνάει από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής στους σύγχρονους και μοντέρνους ρυθμούς. Κάνοντας λοιπόν μια αναφορά στις παραδοσιακές κοινωνίες του παρελθόντος, στο ελληνικό χωριό πριν την βιομηχανική επανάσταση, οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν τα προβλήματα της καθημερινότητας σαν μια ομάδα οργανωμένη. Γι αυτό όλες οι εκδηλώσεις τους είχαν βασικά κοινωνικό χαρακτήρα. Ήταν εκδηλώσεις συμμετοχής και όχι απλή, παθητική παρακολούθηση θεάματος. Χοροί και τραγούδια, έθιμα και λαϊκά δρώμενα, γάμοι, γιορτές, πανηγύρια και ποικίλες τελετουργίες έδιναν στο κάθε άτομο ένα ρόλο πρωταγωνιστικό, απαιτούσαν απ' αυτόν την ενεργό συμπαράσταση, τη ζωντανή του παρουσία, πράμα που είναι το εντελώς αντίθετο του σημερινού τρόπου ζωής μας 1. Ο χορός στην παραδοσιακή κοινωνία Ξεκινώντας λοιπόν από το τι είναι "Παραδοσιακός Χορός" θα λέγαμε ότι, "αυτό που ο Έλληνας ονομάζει Παραδοσιακό χορό, είναι ο χορός που έμαθε σαν παιδί από τους μεγαλύτερους σε ηλικία συγχωριανούς του (προφορικά, εμπειρικά, με την μέθοδο της μίμησης) και που μεταφέρει σαν ενήλικας στην επόμενη γενιά". Βλέπει τον χορό σαν ομαδική δραστηριότητα. Γι αυτόν ο χορός δεν περιλαμβάνει μόνο κινητική δραστηριότητα, αλλά και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες οργανώνεται και τους ανθρώπους που συμμετέχουν σ' αυτόν. Όλη η κοινότητα λοιπόν λειτουργούσε ως ένας χώρος εκπαίδευσης και μύησης των νέων στις αξίες και τις συμπεριφορές της κοινωνίας τους, που ήταν απαραίτητες προϋποθέσεις ώστε να αρχίσουν να χορεύουν. Η εκπαιδευτική αυτή διαδικασία ήταν βιωματική και αυτοματοποιημένη. Οι παραδοσιακοί χοροί εκτός των άλλων είναι επίσης άμεσα συνδεδεμένοι και με τις τοπικές φορεσιές για κάθε χορευτική εκδήλωση η έθιμο που συμμετέχουν. Αυτές τείνουν να εξαφανιστούν λόγω του μεγάλου κόστους, της έλλειψης των ειδικών για την κατασκευή τους και της αντικατάστασή τους με ενδύματα του νέου ρεύματος και πιο σύγχρονα. Πολλές από τις χορευτικές εκδηλώσεις τους απαιτούσαν κάποια συγκεκριμένη μορφή κίνησης, τραγουδιού η μουσικής, τον συνδυασμό των δύο η και των τριών 1 Βλ. Μπαζιάνας Νίκος, Η ανθρώπινη επικοινωνία στον παραδοσιακό τρόπο ζωής, περιοδικό "Παράδοση", σελ. 14, Αθήνα, 1993
μαζί. Αυτές οι εκδηλώσεις μπορεί να είναι ειδικά οργανωμένες για μια ομάδα ανθρώπων του ιδίου η ανεξαρτήτου φύλου η ηλικίας. Μπορεί όμως και να απαιτούν τη συμμετοχή όλων των κατοίκων ενός τόπου ή μόνο ορισμένων. Γεγονός που δεν παρατηρείται στην σύγχρονη ζωή μας, όπου έχουν ελαττωθεί σε ανησυχητικό βαθμό οι δυνατότητες επικοινωνίας των ανθρώπων, κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα. Η μουσικοχορευτική παράδοση ενός τόπου αποτελείται από μελωδίες και τραγούδια κατάλληλα για κάθε χορευτική εκδήλωση. Η δε παραδοσιακή μουσική λοιπόν αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του χορού. Η παλαιότερη μορφή συνοδείας του χορού είναι το τραγούδι, εκτελεσμένο από τους ίδιους τους χορευτές, χωρίς συνοδεία οργάνων. Η συνήθεια αυτή κυριαρχούσε κατά κύριο λόγο σε κλειστούς χώρους, φαινόμενο που δεν υπάρχει σήμερα, διότι οι άνθρωποι έπαψαν πλέον να τραγουδούν. Ενώ το οργανικό χορευτικό τραγούδι κυριαρχούσε σε εκδηλώσεις που γίνονταν σε ανοιχτούς χώρους. Σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιούνταν παραδοσιακοί τραγουδιστές με συνοδεία μουσικών οργάνων. Σήμερα λόγο ύπαρξης των ενισχυτών και των άλλων ηλεκτρονικών μέσων οι μουσικοί (οργανοπαίκτες και τραγουδιστές) κυριαρχούν πλέον σε όλους τους ανοιχτούς ή κλειστούς χώρους διασκέδασης. Ο χορός στη σύγχρονη κοινωνία Η μουσικοχορευτική μας λοιπόν παράδοση διατρέχει ποικίλα στάδια εξέλιξης μέσα στο χρόνο. Δυστυχώς όμως σήμερα υπάρχει μεγάλη αδιαφορία και έλλειψη παραδοσιακής μουσικοχορευτικής παιδείας στη χώρα μας. Προσδιορίζοντας λοιπόν την σύγχρονη ελληνική κοινωνία στα χρονικά πλαίσια από το 1945 μέχρι σήμερα, η οποία και θεωρείται ως ένα χρονολογικό "σκαλοπάτι" όπου η Ελλάδα περνά σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής από τον "παραδοσιακό" στον "σύγχρονο" ρυθμό, παρατηρούμε ότι η κοινωνική αυτή εξέλιξη δεν άφησε ανεπηρέαστους ούτε και τους ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς. Οι κοινωνικοπολιτιστικές αλλαγές που σφραγίζονται από τον Β παγκόσμιο πόλεμο και μετά τον εμφύλιο στην Ελλάδα, ανάγκασαν πολλούς να εγκαταλείψουν τα χωριά τους. Η απομάκρυνση από τις εστίες τους και η επαφή με τον πολιτισμό της πόλης, έσπασε την αλυσίδα μετάδοσης από τη μια γενιά στην επόμενη, με αποτέλεσμα να φανούν τα πρώτα συμπτώματα παρακμής της παραδοσιακής κοινωνίας και ένας νέος τρόπος ζωής αντικατέστησε τον παλαιό 2. Η παραδοσιακή κοινότητα με την ιδιόμορφη δομή της δεν υπάρχει. Πολλοί χοροί ξεχάστηκαν, η άλλοι εγκαταλείφθηκαν. Επίσης η τεχνολογία και η βιομηχανική επανάσταση αντικατέστησαν τελετουργίες και έθιμα. Σήμερα ο σύγχρονος τρόπος ζωής ανάγκασε ή οδήγησε τους παραδοσιακούς τραγουδιστές και οργανοπαίκτες σε αφανισμό και την θέση τους την παίρνουν τραγουδιστές και οργανοπαίκτες του νέου και μοντέρνου ρεύματος, εκμεταλλευόμενοι τις επιρροές του εξωτερικού στους νέους και νέες. 2 Βλ. Λουτζάκη Ρίνα, 0 παραδοσιακός χορός στην Ελλάδα, εκδόσεις Philoxenia 85, Hellexpo - ΔΕΘ, Θεσσαλονίκη, σελ 58, 1985.
Επίσης πολλά από τα παραδοσιακά μουσικά όργανα εγκαταλείφθηκαν ή αντικαταστάθηκαν από όργανα καινούργιας κατασκευής και τεχνολογίας 3. Μια κίνηση για την διάσωση και διατήρηση της μουσικοχορευτικής μας παράδοσης, έγινε με την ίδρυση μουσικοχορευτικών συλλόγων στις μεγάλες πόλεις και αργότερα στις άλλες πόλεις και χωρία της ελληνικής επικράτειας. Η ανάγκη οργάνωσης σε πολιτιστικούς συλλόγους δημιουργήθηκε από την ανάγκη του Έλληνα να χορέψει τους παραδοσιακούς του χορούς. Πρώτα λοιπόν στην Αθήνα, που προηγήθηκε το έτος 1910, με την ίδρυση του "Λυκείου Ελληνίδων, αλλά ενεργοποιήθηκε μετά το 1945 με πολλές δραστηριότητες στον τομέα των παραδοσιακών χορών, όπως και η ίδρυση του χορευτικού ομίλου Ελληνικοί χοροί Δόρα Στράτου", κατά το έτος 1950. Οργανώθηκαν μαθήματα ελληνικών χορών και δόθηκαν διάφορες παραστάσεις. Αν και το υλικό ήταν αυθεντικό συλλεγμένο στο χωριό, η αλλαγή και η συμμέτοχη στην παρουσίαση έφερε καινούργια στοιχεία στο χορό. Η σκηνή αντικατέστησε την πλατεία του χωριού, ο αυθορμητισμός αντικαταστάθηκε από την στιλιζαρισμένη κίνηση. Οι χορευταράδες του χωριού έγιναν απλώς πρωτοχορευτές, οι απλοί χωρικοί που συμμετείχαν στο χορό, ονομάστηκαν χορευτές. Όροι που δεν υπήρχαν στην παραδοσιακή κοινωνία. Τώρα ποια ο χορός γίνεται μέσο άσκησης δημοσίων σχέσεων και πολλές φορές εντάσσεται, όπως γίνεται ιδιαίτερα την καλοκαιρινή περίοδο, στη στρατηγική της τουριστικής ανάπτυξης και επιβάλλεται σαν μέσο διαφήμισης σε ξένους τόπους. Το γεγονός αυτό αποτελεί μέρος της κίνησης του "φολκλορισμού" που αναπτύχθηκε μεταπολεμικά με την αναβίωση μορφών της παραδοσιακής ζωής και πολιτισμικής συμπεριφοράς για να εξυπηρετήσουν και τουριστικούς σκοπούς αλλά και ψυχοκοινωνικές ανάγκες των κατοίκων των αστικών κέντρων 4. Δυστυχώς πρέπει να αναφέρουμε ότι κάθε παραβίαση της παράδοσης από εξωτερικούς παράγοντες άσχετους με την κοινότητα, διακόπτει την ομαλή εξέλιξη του χορού, επιβάλλοντας ξένα στοιχεία στη σύνθεσή του. Το θέαμα άλλαξε φυσικά τον χαρακτήρα του χορού και τη σχέση που τον συνέδεε με το άτομο που το εκτελεί. Ο χορός λοιπόν ήταν συνυφασμένος με την άμεση επαφή και συμμετοχή του κοινού, που του έδινε και την ουσιαστική του ταυτότητα και τη θέση του μέσα στην παραδοσιακή κοινωνία. Παρ όλες αυτές τις μεταβολές που προέκυψαν με την δημιουργία των χορευτικών συγκροτημάτων, λειτούργησαν τελικά και ως θεματοφύλακες διατήρησης και αναβίωσης όλων των μορφών του λαϊκού μας πολιτισμού και ιδιαίτερα του παραδοσιακού χορού στις σύγχρονες συνθήκες διαβίωσης 5. 3 βλ Λυκεσάς Γεώργιος, Η επίδραση της τεχνολογικής ανάπτυξης στον παραδοσιακό χορό και στα άλλο στοιχεία του Λαϊκού πολιτισμού, περιοδικό ΠΕΠΦΑ, Πανελλήνια Ένωση Πτυχιούχων Φυσικής Αγωγής, τεύχος 39, σελ. 19, Αθήνα, 1990 4 Βλ. Αυδίκος Βαγγέλης, Παραδοσιακός χορός και χορευτικοί Όμιλοι. Ύφος και έκφραση, εκδόσεις "Πνευματικό Κέντρο Δήμου Κόνιτσας", Πρακτικά συνεδρίου "Χορός και Κοινωνία", σελ 130, Κόνιτσα. 5 Βλ Μπάδα Κωνσταντίνα, Η χρήση της Παράδοσης, εκδόσεις "Πνευματικό Κέντρο Δήμου Κόνιτσας" Πρακτικό συνεδρίου Χορός και Κοινωνία", σελ.118, Κόνιτσα.
Επίσης η τυποποίηση, οι γρήγοροι ρυθμοί της τεχνολογικής εξέλιξης, η εμπορευματοποίηση της τέχνης αλλά και της καλλιτεχνικής ευαισθησίας, η αφθονία και η μανία της κατανάλωσης, έχουν σαφώς το πάνω χέρι στην εποχή μας. Το κυνήγι του βιοπορισμού μέσα στη δίνη των εκατοντάδων επαγγελματικών ειδικοτήτων, που συνεπάγεται η οργάνωση της σύγχρονης κοινωνίας, αποστεγνώνει την ευαισθησία και βέβαια απομακρύνει το άτομο από το κοινωνικό σύνολο. Η έννοια της όποιας ομάδας λοιπόν καταλύεται συνεχώς. Οι διαδικασίες λοιπόν και οι σχέσεις που βρίσκονται στον πυρήνα της λαϊκής παράδοσης, έχουν καταπατηθεί, χωρίς να αντικατασταθούν από άλλες. Όπως γράφει ο Γιάννης Τσαρούχης με πολύ χιούμορ, "η μελέτη του δικού μας πολιτισμού και ιδιαίτερα του πρόσφατου, θα ήταν πολύ χρήσιμη, όχι τόσο γιατί οι ρόκες και τα λαϊκά σπίτια είναι πάντα αριστουργήματα, όπως νομίζουν μερικοί φανατικοί, αλλά για να φωτιστούμε πάνω στην πραγματικότητα μας και να διαλύσουμε μερικές ψευδαισθήσεις, από εκείνες που δεν έχουν τίποτε δημιουργικό." (Τσαρούχης, 1987) 6. Εδώ, ενώ ο Έλληνας ακολουθεί τον δρόμο της εξέλιξης, δεν μπορούμε να παραβλάψουμε το γεγονός, ότι ακόμη συγκινείται από τους ρυθμούς και τις μελωδίες της παραδοσιακής του μουσικής και με κανένα τρόπο δεν έχει σβήσει η διάθεση του για χορό πάνω σ αυτές τις μελωδίες. Βέβαια δεν αναπαράγεται αυτός ο παραδοσιακός χορός, απλός εκτελείται, όμως επειδή ακριβώς συνυπάρχει με τις άλλες μορφές χορού και μελωδιών, σαν τρόπος διασκέδασης όπως, ντίσκο κ.λ.π., αλλοιώνεται, μεταλλάσσεται και γενικά επηρεάζεται. Συνοπτικά αναφέρουμε ότι ο χορός είναι μια ανθρώπινη δραστηριότητα που δεν έπαψε να εκδηλώνεται με διαφοροποιημένες τις έννοιες και τις σημασίες της σε κάθε κοινωνία. Παρατηρούμε ακόμη ότι, οι συστηματικές κοινωνιολογικές, ανθρωπολογικές, λαογραφικές, κινησιολογικές και άλλες έρευνες σε σχέση με τον ελληνικό παραδοσιακό χορό είναι πολύ περιορισμένες. Μια ουσιαστική λοιπόν γνώση της χορευτικής έκφρασης του παρελθόντος και της κοινωνικής της αξίας, μας επιβάλει την εξέταση της ως κοινωνικοϊστορικό φαινόμενο. Αν και είναι ένα θέμα που πιστεύουμε ότι έχει μπει στον προβληματισμό των ερευνητών και των μελετητών του χορού, ώστε να μπορέσουν να αποδώσουν την δέουσα σημασία και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως ένα κοινωνικό φαινόμενο, αλλά και να τον καλύψουν επιστημονικά σε βάθος. Θα πρέπει ακόμη να επισημάνουμε, πως όσο ποιο χαμηλά βρίσκετε μια χώρα στην ιεραρχία "ανάπτυξης" τόσο πιο ισοπεδωμένη και εκτός πεδίου βρίσκετε η παράδοσή της, μια και δεν υπάρχουν ούτε οι απαιτούμενες φιλολογικές μορφές παιδείας για να την συντηρήσουν. Ο χορός στη σχολική εκπαίδευση Προσπαθώντας να εμβαθύνουμε ακόμη περισσότερο στην έννοια παράδοση, θα εκφράσουμε κάποιες σκέψεις, που υποστηρίζουν τη σημασία του παραδοσιακού 6 Βλ Ρούμπου-Λεβίδη Μαρία, Προβληματισμοί πάνω στη σχέση του δημοτικού χορού με τον σημερινό έντεχνο χορό στην Ελλάδα, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Εθνογραφικά, τόμος 8, σελ 110, Ναύπλιο.
χορού στην σύγχρονη ελληνική κοινωνία και την ανάγκη για αναβάθμιση του στη σχολική φυσική αγωγή. Στην συγκεκριμένη εποχή που εξετάζουμε παρατηρούμε ότι, παρ' όλο που η Ελλάδα μπήκε στο ρεύμα της σύγχρονης μορφής κοινωνίας διατηρήθηκαν και αρκετές παραδοσιακές μορφές τέχνης ζωντανές μέχρι τις μέρες μας. Αναγνωρίζουμε λοιπόν ότι ο λαϊκός πολιτισμός και ιδιαίτερα ο παραδοσιακός χορός έχει μια δυναμική στο παρόν και μια λειτουργικότητα σε όλες τις λαϊκές" εκδηλώσεις της σύγχρονης αστικής κοινωνίας. Αυτός ο λαϊκός πολιτισμός που κύριος εκφραστής του είναι η μουσικοχορευτική παράδοση, αξιοποιείται και δραστηριοποιείται στα σχολικά προγράμματα και ιδιαίτερα στη σχολική Φυσική Αγωγή. Η σχολική Φυσική Αγωγή μέσω των αναλυτικών προγραμμάτων στηρίζει την Παράδοση και ιδιαίτερα τον Ελληνικό παραδοσιακό χορό ως ένα από τα σπουδαιότερα διδακτικά αντικείμενα των Αναλυτικών προγραμμάτων του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων. Η αναβάθμιση και η στήριξη λοιπόν της μουσικοχορευτικής παράδοσης μπορεί να βρει πρόσφορο έδαφος στα προγράμματα των σχολείων της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Ιδιαίτερα η πρωτοβάθμια εκπαίδευση παίζει σημαντικό ρόλο στη μάθηση και στην αγάπη των Ελληνικών παραδοσιακών χορών, μια και η ευαίσθητη ηλικία αυτών των παιδιών, μπορεί μέσα από κινητικές δραστηριότητες να δημιουργήσει, να κατανοήσει έννοιες μουσικοκινητικές και να αυτοσχεδιάσει, συνειδητοποιώντας ταυτόχρονα στοιχεία από την παράδοση και γενικά από τον λαϊκό μας πολιτισμό 7. Η συλλογική λοιπόν δραστηριότητα είναι σημαντική για το μάθημα της Φυσικής Αγωγής, κάτι που αποτελεί πρωταρχικό στοιχείο και για το χορό. Το σχολείο δίνει την δυνατότητα στα παιδιά να γνωρίσουν τον πολιτισμικό τους χώρο που είναι οι μελωδίες, ρυθμοί, ηχοχρώματα, χοροί και τραγούδια της πατρίδας τους, αλλά και συγχρόνως τονίζει την χρηστικότητα και λειτουργικότητα της μουσικής και των χορών στις εκδηλώσεις της καθημερινής ζωής της παραδοσιακής κοινωνίας, του χωριού, κάτω από το πρίσμα του σημερινού σύγχρονου τρόπου ζωής και επικοινωνίας. Μέσα από αυτές τις μουσικοχορευτικές εμπειρίες και αυτοσχεδιασμούς, με την εισαγωγή του παραδοσιακού χορού στη σχολική Φυσική Αγωγή, δίνεται η δυνατότητα στα παιδιά να εκφράσουν ελεύθερα τις δημιουργικές τους ικανότητες με τον δικό τους τρόπο, να καλλιεργήσουν και να βελτιώσουν τις σχέσεις τους, την επικοινωνία και την συνεργασία με τους συμμαθητές τους, αλλά και με το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον 8. Μαθαίνουν να αποδέχονται όρια και περιορισμούς που τους θέτει η ομάδα και συγχρόνως ανακαλύπτουν και την ανάγκη ύπαρξης και τήρησης κανόνων. Το σχολείο λοιπόν οργανώνει, πληροφορεί, προβάλλει, αλλά και ταυτόχρονα, διασώζει ένα μεγάλο μέρος του λαϊκού μας πολιτισμού ώστε να μην ξεχαστούν οι ρίζες του παρελθόντος και λειτουργεί ως χώρος 7 Λυκεσάς Γεώργιος, Η θέση παραδοσιακού χορού στο αναλυτικό πρόγραμμα της δημοτικής εκπαίδευσης και η εφαρμογή του στην πράξη, περιοδικό "χορός", τεύχος 20, σελ 20, Αθήνα, 1995. 8 Λυκεσάς Γεώργιος, Στόχοι και μεθοδική του Παραδοσιακού χορού στην Εκπαίδευση, περιοδικό "χορός", τεύχος 17, σελ 36, Αθήνα, 1995.
κοινωνικοποίησης και μύησης των νέων στις αξίες και συμπεριφορές της κοινωνίας τους. Προτάσεις - Συμπεράσματα Για την καλύτερη ενημέρωσή, ανάπτυξη και αναγνώριση, αλλά και διάσωση του λαϊκού μας πολιτισμού και ιδιαίτερα της παραδοσιακής μουσικής και των χορών, είναι η χρησιμοποίηση της νέας τεχνολογίας του τομέα της πληροφορικής και internet, αλλά και των άλλων Μ.Μ.Ε. (Τηλεόραση, εφημερίδες, περιοδικά, κ.α.) Η μοντέρνα λοιπόν τεχνολογία δίνει την δυνατότητα καλύτερης μελέτης των πληροφοριών μας και συμβάλει ώστε αυτές να γίνονται περισσότερό προσιτές σε όλο και μεγαλύτερο κοινά, αλλά όμως προϋποθέτει οργάνωση, εκπαίδευση και συνεχείς ενημέρωση του εκπαιδευτικού προσωπικού Έχοντας υπόψη μας την φθίνουσα πορεία του παραδοσιακού χορού στην σημερινή σύγχρονη ελληνική κοινωνία, προτείνουμε, την θεσμοθέτηση του ελληνικού παραδοσιακού χορού, ως ένα από τα βασικότερα αντικείμενα διδασκαλίας της σχολικής Φυσικής Αγωγής, ιδιαίτερα στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και με περισσότερες ώρες διδασκαλίας. Την βελτίωση των αναλυτικών προγραμμάτων που έχουν σχέση με την διδασκαλία του παραδοσιακού χορού, με νέες μεθόδους και διδακτικά μοντέλα, ώστε να συμβάλλουν ουσιαστικά στην προαγωγή και αναβάθμιση της σύγχρονης σχολικής Φυσικής Αγωγής. Ακόμη να γίνουν οι κατάλληλες προσεγγίσεις και συνεργασίες και με τα άλλα μαθήματα του σχολικού προγράμματος όπως, π.χ., του μαθήματος της Μουσικής, της Ιστορίας, της Κοινωνιολογίας, για μια ποιο αποτελεσματικότερη μελέτη, όχι μόνο για καλύτερη κατανόηση, αλλά και για την μεγαλύτερη αξιοποίηση τους. Επίσης την καθιέρωση ενός ειδικού μαθήματος για τον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό, που μέσα από επιλεγμένα βιβλία και εποπτικά μέσα, θα δίνει στους μαθητές μια κατά το δυνατόν ενδεικτικότερη, εικόνα των μορφών και της δυναμικής του παραδοσιακού μας πολιτισμού, τόσο ως προς το σύνολο, όσο και ως προς τις ιδιαιτερότητες του. Βελτίωση και εκσυγχρονισμό της σχολικής βιβλιοθήκης, με βιβλία, περιοδικά και σύγχρονο εκπαιδευτικό υλικό, βοηθώντας έτσι στην καλύτερη ενημέρωση των εκπαιδευτικών. Θα έπρεπε να υπάρχει ένας κεντρικός φορέας που να συγκεντρώσει ή απλώς να εντοπίζει προσωπικά αρχεία ή βιβλιοθήκες που να αποτελούν μαρτυρίες και πηγές υλικού έρευνας για τους ερευνητές του Ελληνικού παραδοσιακού χορού. Όλα αυτά παραμένουν ανεκμετάλλευτα Συχνά επιμορφωτικά σεμινάρια, ώστε να μπορέσουν να καλύψουν τα κενά, που δημιουργούν στην διδακτική πορεία του εκπαιδευτικού, με σύγχρονες μεθόδους διδασκαλίας. Συνεργασίες με εκπαιδευτικούς φορείς, όπως τα Πανεπιστήμια και με τους ειδικούς τομείς των διδασκαλίας, οι οποίοι αφορούν το συγκεκριμένο αντικείμενο,
όπως, τα ΤΕΦΑΑ, το τμήμα Μουσικολογίας, Λαογραφίας και Φιλολογίας, αλλά και με Λαογραφικά και Εθνολογικά Μουσεία. Μεγαλύτερη πρόσβαση και ενημέρωση σε έρευνες και μελέτες σε σχέση με τον ελληνικό παραδοσιακό χορό, όπως, κοινωνιολογικές, ανθρωπολογικές, λαογραφικές, μουσικολογικές, κινησιολογικές, κ.α., ώστε να υπάρχει συνεχής ενημέρωση των διδασκόντων όλων γενικά των σχολικών μονάδων και βαθμίδων εκπαίδευσης της ελληνικής επικράτειας.