ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΘΕΜΑ: Η ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΗ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΡΟΔΟΠΗΣ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ- ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΧΑΤΖΗΠΡΟΚΟΠΙΟΥ ΑΡΙΩΝ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΦΟΙΤΗΤΗ: ΑΧΜΕΤ ΛΕΒΕΝΤ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

Περιεχόμενα Περίληψη... 3 Abstract... 4 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 2. Η ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΗ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ... 7 2.1. Το πλαίσιο και οι επιπτώσεις της Συνθήκης της Λωζάνης... 7 2.2. Γενικά πολιτισμικά και κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά... 10 2.3. Εθνοπολιτισμική σύνθεση... 15 2.3.1. Τουρκογενείς Μουσουλμάνοι... 15 2.3.2. Πομάκοι... 16 2.3.3. Αθίγγανοι (Ρομά)... 18 2.4. Δημογραφικά χαρακτηριστικά... 20 2.5. Μειονότητα και εκπαιδευτική πολιτική... 23 2.6. Οικονομική κατάσταση... 27 3. ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟΥΣ ΜΕΙΟΝΟΤΙΚΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ... 31 3.1. Η Δυτική Θράκη... 31 3.2. Πολεοδομικός ιστός των Πομάκικων οικισμών... 35 3.2.1. Παραδείγματα μερικών πομάκικων οικισμών... 38 3.3. Πολεοδομικός ιστός και χαρακτηριστικά οικισμών τουρκογενών μουσουλμάνων... 41 3.4. Πολεοδομικός ιστός και χαρακτηριστικά των Τσιγγάνικων οικισμών... 43 3.4.1. Η περίπτωση του Οικισμού Δροσερού Ξάνθης... 45 3.5. Συμπεράσματα... 47 4. ΧΩΡΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ... 48 4.1. Κοινωνικοοικονομικό προφίλ του Δήμου Κομοτηνής... 48 4.2. Η αστική γεωγραφία των μειονοτικών πληθυσμών... 49 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ... 58 Βιβλιογραφία... 60 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 67 1

ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΣΕ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ ΧΑΤΖΗΠΡΟΚΟΠΙΟΥ ΑΡΙΩΝ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΠΟΥ ΣΥΝΕΒΑΛΛΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΟΥ 2

Περίληψη Στα πλαίσια αυτής της ερευνητικής εργασίας μελετήθηκαν πτυχές της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης που αφορούν στην ιστορική της εξέλιξη, στη θρησκεία της, στα πολιτισμικά, κοινωνικά και γεωγραφικά της χαρακτηριστικά. Εξετάστηκαν βιβλιογραφικές και διαδικτυακές πηγές σχετικά με κοινωνικοοικονομικά, εκπαιδευτικά και δημογραφικά στοιχεία, καθώς και τις γενικότερες διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται αναφορικά με την εθνοπολιτισμική σύνθεση της μειονότητας και τις επιμέρους ομάδες που την απαρτίζουν: τους Πομάκους, τους Τουρκογενείς και τους Αθίγγανους. Επίσης, η εργασία ασχολήθηκε με τη διαφορετικότητα των πολεοδομικών, οικιστικών και αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών, στο εσωτερικό και εξωτερικό των οικισμών κάθε εθνοτικής ομάδας της μειονότητας, τη σχέση του χώρου με την καθημερινότητα και την κοινωνικη οργάνωση, της επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον στο Νομό Ροδόπης. Στο τέλος αναλύονται οι διαφορές που παρουσιάζονται στον πολεοδομικό ιστό και την αρχιτεκτονική ανάμεσα σε χριστιανικές και μουσουλμανικές συνοικίες, καθώς και οι χωρικές διαφοροποιήσεις ανά εθνοπολιτισμική ομάδα της μειονότητας στην πόλη της Κομοτηνής, ενώ εντοπίζονται οι παράγοντες που οδήγησαν στην σημερινή μορφή της πόλης και καταγράφονται ορισμένες πρόσφατες αλλαγές. 3

Abstract This dissertation studies aspects of the historical development, religion, cultural, social and spatial characteristics of the Muslim minority of Thrace. We examined bibliographic and internet sources regarding socio-economic, educational and demographic features, as well as the general disparities concerning the minority s ethno-cultural composition and the different subgroups it consists of: namely Pomaks, those of Turkish origin and Roma. Also, the dissertation addresses the diversity of urban, housing and architectural characteristics, inside and outside the settlements of each ethnic minority subgroup, as well as the relationship between space, everyday life and social organization, focusing specifically on the Rhodope Prefecture. Finally the dissertation analyses the differences presented in the urban fabric and architecture between Christian and Muslim neighborhoods, and the respective spatial variations between the ethnocultural subgroups in the city of Komotini, identifying the factors that have contributed to its current form and recording recent developments. 4

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός της ερευνητικής αυτής εργασίας είναι να αναλύσει τις κοινωνικόοικονομικές και πολεοδομικές-οικιστικές διαφοροποιήσεις που χαρακτηρίζουν τη Μουσουλμανική μειονότητα στη Δυτική Θράκη, και την αποτύπωση της θρησκευτικής ετερότητας στον αστικό χώρο της πόλης της Κομοτηνής. Η περιοχή μελέτης είναι όλη η Δυτική Θράκη, στη συνέχεια εστιάζουμε στο Νομό Ροδόπης, ενώ τέλος εντοπίζουμε το ενδιαφέρον μας ιδιαιτέρως στην πόλη της Κομοτηνής, ως χαρακτηριστικό παράδειγμα πολυπολιτισμικής συμβίωσης διαφόρων τάξεων, πολιτισμών και θρησκειών. Στην εκπόνηση της εργασίας υπήρχε εξαρχής ένας γλωσσικός περιορισμός λόγω του οποίου αποκλείστηκαν ορισμένες μελέτες που εντοπίστηκαν στα αγγλικά, στις οποίες λόγω γλώσσας δεν είχα πρόσβαση. Περιορίστηκα λοιπόν εκ των πραγμάτων σε ελληνόφωνες και κάποιες τουρκόφωνες πηγές και σε μόνο μια πηγή στα αγγλικά. Επιπλέον, κατά τη βιβλιογραφική έρευνα δεν εντοπίστηκε μεγάλος αριθμός επιστημονικών πηγών που να αναφέρονται συγκεκριμένα στα ζητήματα όπου επικεντρώνεται η εργασία, αλλά διαπιστώθηκε ότι μεγάλο μέρος των θεματικών που επικρατούν στη σχετική βιβλιογραφία για τη μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης σχετίζονται με ζητήματα όπως η ιστορία, η πολιτική, η ταυτότητα, η εκπαίδευση, κλπ. Η στρατηγική που ακολουθήθηκε βασίστηκε σε μια επιλογή, από ορισμένες ακαδημαϊκές μελέτες που ασχολούνται με τα παραπάνω ζητήματα, των τμημάτων εκείνων που ήταν πιο κοντά στο θέμα μου, όπως κοινωνικοοικονομικές ανισότητες, χωρικές και γεωγραφικές διαφοροποιήσεις, πολεοδομική οργάνωση και αρχιτεκτονική. Η επισκόπηση συμπληρώθηκε χρησιμοποιώντας εκτενώς το διαδίκτυο και αρκετές φοιτητικές εργασίες. Η εργασία διαρθρώνεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζεται η εγκατάσταση και παρουσία των μουσουλμανικών πληθυσμών στη Δυτική Θράκη και οι ιστορικές και πολιτικές καταβολές της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης,. Επίσης, αναλύονται τα γενικά πολιτισμικά και κοινωνικό-οικονομικά 5

χαρακτηριστικά της μειονότητας και συγκεκριμένα στοιχεία που αφορούν στη θρησκεία, στα ήθη και έθιμα, στη γλώσσα, στην εκπαίδευση και στην εργασία, με ιδιαίτερες αναφορές στις διαφορετικές εθνοτικές-πολιτισμικές ομάδες που απαρτίζουν τη μειονότητα. Εξετάζεται ξεχωριστά η κάθε μουσουλμανική ομάδα και δίδονται στοιχεία για την ιστορική εξέλιξη τους αλλά και για δημογραφικές, γεωγραφικές, κοινωνικές και εργασιακές διαφοροποιήσεις. Στο δεύτερο μέρος αναλύεται ξεχωριστά η αρχιτεκτονική ιδιαιτερότητες των οικισμών του μουσουλμανικού πληθυσμού και η πολεοδομική φυσιογνωμία των οικισμών της Δυτικής Θράκης. Εξετάζονται ζητήματα όπως η παραδοσιακή πολεοδομική οργάνωση των μειονοτικών οικισμών και η εξέλιξή τους, καθώς και τα ισχύοντα πολεοδομικά θεσμικά πλαίσια, με ιδιαίτερη έμφαση στο Νομό Ροδόπης. Επιχειρείται η σύγκριση μεταξύ των οικισμών των διακριτών ομάδων της μειονότητας, οι οποίες προσεγγίζονται χωριστά, ενώ δίνονται παραδείγματα συγκεκριμένων οικισμών, τα οποία εμπλουτίζονται με χαρτογραφικό και φωτογραφικό υλικό. Τέλος, στο τρίτο μέρος αναλύονται οι χωρικές διαφοροποιήσεις της θρησκευτικής ετερότητας στην πόλης της Κομοτηνής. Γίνεται μια σύντομη ιστορική αναδρομή στην εξέλιξη, ανάπτυξη και επέκταση της πόλης και περιγράφονται οι παράγοντες που καθόρισαν τη σημερινή της μορφή. Συζητούνται επίσης οι σημερινές ιδιαιτερότητες του χώρου που καταλαμβάνει κάθε διακριτή ομάδα του μειονοτικού πληθυσμού στην πόλη, ενώ, τέλος, εντοπίζονται κάποιες πρόσφατες αλλαγές. Τέλος, η εργασία κλείνει με τη διατύπωση ορισμένων ορισμένων συμπερασματικών παρατηρήσεων. 6

2. Η ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΗ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ Ο όρος μειονότητα αναφέρεται στα πληθυσμιακά τμήματα μιας χώρας που διαφέρουν από την πλειοψηφία των υπηκόων είτε ως προς τη γλώσσα, είτε ως προς τη θρησκεία, ή τη φυλετική καταγωγή. Σύμφωνα με το Dworkin 1 ορισμός της μειονότητας έχει τρεις διαστάσεις. Η πρώτη είναι ότι τα μέλη της έχουν κοινή ταυτότητα, η δεύτερη ότι υπάρχει ομαδική συνείδηση στη σύσταση της μειονότητας και τέλος ότι έχει διαφοροποιημένη κοινωνική ισχύ η οποία καθορίζεται από τις σχέσεις κυρίαρχου-κυριαρχούμενου, προνομιούχου- μη προνομιούχου (Μαρούδα, 2011). Η Μουσουλμανική μειονότητα της Δυτικής Θράκης είναι η μόνη ρητά αναγνωρισμένη μειονότητα στην Ελλάδα. Όταν οι Οθωμανοί Τούρκοι αποβιβάστηκαν στην ευρωπαϊκή ακτή και κυρίευσαν στην Καλλιόπη το 1354 άρχισε η Οθωμανική κατάκτηση της Θράκης. Η περιοχή της Ροδόπης κατακτήθηκε από τους Τούρκους στην περίοδο 1356-1368 μ.χ. Από τότε έχουμε εγκατάσταση μουσουλμανικών πληθυσμών στην περιοχή, αλλά και εξισλαμισμό μέρους του γηγενούς πληθυσμού, στο πλαίσιο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η παρουσία όμως της μουσουλμανικής μειονότητας στην Θράκη ως θεσμικά προσδιορισμένης οντότητας - είναι αποτέλεσμα της σύμβασης που αφορούσε την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και άλλων χωρών που πολέμησαν στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και την Μικρασιατική εκστρατεία και συμμετείχαν στη Συνθήκη των Σεβρών, που υπογράφτηκε τον Ιανουάριο του 1923 στη Λωζάνη της Ελβετίας, λίγους μήνες πριν την υπογραφή της οριστικής Συνθήκης Ειρήνης (Λεμοντζέλης, 2010). Μεταξύ άλλων, η συνθήκη καθόρισε την υπόσταση, τη θέση και τα δικαιώματα της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης. 2.1. Το πλαίσιο και οι επιπτώσεις της Συνθήκης της Λωζάνης Η ανταλλαγή πληθυσμών και η Συνθήκη της Λωζάνης ήταν ο τερματισμός της Ελληνοτουρκικής σύγκρουσης και θεμέλια για την ειρηνική συνύπαρξη των δυο γειτονικών κρατών. Σύμφωνα με τη Συνθήκη για την ανταλλαγή πληθυσμών, όλοι οι χριστιανοί κάτοικοι της Τουρκίας θα μετανάστευαν στην Ελλάδα εκτός από τις κοινότητες της Κωνσταντινούπολης, Ίμβρου και Τενέδου και όλοι οι μουσουλμάνοι της Ελλάδας θα μετανάστευαν στην Τουρκία εκτός από τους μουσουλμάνους της Θράκης (Βικιπαίδεια). 1 Dworkin, A.G. (1975) The minority report, (σ.11-23). New York: Praeger. Αναφέρεται από τη Μαρούδα (2011: 13). 7

Βασικό κριτήριο για την ανταλλαγή των πληθυσμών ήταν λοιπόν η θρησκεία, καθώς μεταξύ των ανταλλάξιμων κατοίκων υπήρχαν τουρκόφωνοι Έλληνες και ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι. Στη συνθήκη της Λωζάνης οι πληθυσμοί που ανταλλάχθηκαν δεν ήταν εθνικά ομοιογενείς. Οι χριστιανοί που μετανάστευσαν στην Ελλάδα δεν ήταν αποκλειστικά ελληνόφωνοι αλλά περιλαμβάνουν ομιλητές της γεωργιανής, της αραβικής και της Τουρκικής. Επίσης και οι μουσουλμάνοι οι οποίοι μετανάστευσαν στην Τουρκία δεν ήταν αποκλειστικά Τουρκόφωνοι, περιλαμβάνουν ομιλητές της αλβανικής, της βουλγαρικής και της ελληνικής (Τσιμπιρίδου, 2009). Οι μουσουλμάνοι στην δυτική Θράκη, πριν την ανταλλαγή των πληθυσμών αποτελούσαν την ξεκάθαρη πλειονότητα των κατοίκων. Αυτή η αναλογία άλλαξε όταν η ελληνική κυβέρνηση εγκατέστησε με συστηματικό τρόπο χριστιανικούς προσφυγικούς πληθυσμούς από την Ανατολία και την Ανατολική Θράκη. Σε αντάλλαγμα παραιτήθηκε από όλες τις διεκδικήσεις για τις παλιές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εκτός των συνόρων της εγγυήθηκε τα δικαιώματα των μειονοτήτων στην Τουρκία. Κατά την ανταλλαγή πληθυσμού, συνολικά περίπου 1.650.000 Τούρκοι υπήκοοι, χριστιανικού θρησκεύματος μεταφέρθηκαν από την Τουρκία στην Ελλάδα και περίπου 670.000 Έλληνες υπήκοοι μουσουλμανικού θρησκεύματος μεταφέρθηκαν από Ελληνικά σε Τούρκικα εδάφη (Λεμοντζέλης, 2010). Μετά την ανταλλαγή πληθυσμών ένας αριθμός μεγαλογαιοκτημόνων του μουσουλμανικού πληθυσμού στη Δυτική Θράκη ύστερα από πιέσεις του κράτους αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν στην Τουρκία. Όσοι απέμειναν στη Θράκη ανήκαν κατά πλειοψηφία στα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα της τοπικής κοινωνίας. Βασική επιδίωξη της τουρκικής πολιτικής στη Θράκη ήταν η ομογενοποίηση των μουσουλμανικών πληθυσμών και η μετατροπή τους σε τουρκική εθνική μειονότητα η οποία θα αποτελέσει το όχημα για την αμφισβήτηση της ελληνικής κυριαρχίας στην περιοχή (Aydinli, 1971). Με τη Συνθήκη της Λωζάνης η μειονότητα της Δυτικής Θράκης ήρθε σε μια νέα κατάσταση ώστε να μπορέσουν να συμβιώσουν με τους Έλληνες κατοίκους της περιοχής (Λεμοντζέλης, 2010). Η συνθήκη της Λωζάνης προέβλεπε την προστασία ορισμένων χαρακτηριστικών πληθυσμιακών ομάδων, όπως η γλώσσα, η καταγωγή, ο πολιτισμός κ.ά. Επίσης κατοχύρωσε ένα πλέγμα δικαιωμάτων και ελευθεριών με αυθεντικότερη έκφραση τη θρησκευτική ελευθερία, που λειτουργεί κατά βάση με αρνητικό χαρακτήρα, την απαγόρευση δηλαδή της προσβολής τους, αλλά και θετικά με την έννοια της υποχρέωσης συνδρομής των κρατικών οργάνων. Όμως οι Κούρδοι και οι Αλεβήδες 2 (Κιζιλμπασήδες) που 2 Οι Αλεβήδες ή Αλεβίτες (στην τουρκική γλώσσα Alevi) είναι θρησκευτική και πολιτιστική κοινότητα στην Τουρκία, με δεκάδες εκατομμύρια μέλη. Ο Αλεβισμός θεωρείται ένας από τους κύριους κλάδους του Σιιτισμού. 8

βρίσκονται σε διαμάχη με τους Τούρκους σουνίτες 3 μουσουλμάνους και την τουρκική εξουσία έμειναν εκτός της προστασίας της Λωζάνης. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923, το μουσουλμανικό στοιχείο που παρέμεινε στην περιοχή της δυτικής Θράκης πέρασε από το ρόλο της ιθύνουσας τάξης στο ρόλο μιας θρησκευτικής μειονότητας μέσα σε ένα χριστιανικό κράτος. Σύμφωνα με τα άρθρα 37-45 4 και μετά από αίτημα της Τουρκίας η μουσουλμανική μειονότητα της δυτικής Θράκης αναγνωρίστηκε ως θρησκευτική μειονότητα. Σημαντικός αριθμός μελών της μειονότητας, υιοθετεί μια πιο κριτική στάση απέναντι στον παραδοσιακό τουρκικό εθνικισμό και στο βαθμό που αυτός σχετίζεται και εξαρτάται από σχέσεις πατρωνίας με την Τουρκία. Ταυτόχρονα, υποστηρίζουν το δικαίωμα στον αυτοπροσδιορισμό τους ως μέλη μιας εθνοτικής τουρκικής μειονότητας (Χατζίκος, 2009). Τα άρθρα της συνθήκης Λωζάνης που αφορούσαν στο μειονοτικό ζήτημα και τα προβλεπόμενα που αφορούσαν στην ανταλλαγή των πληθυσμών καθόριζαν τα εξής: Για τις περιοχές που δεν ίσχυσε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, καθιερώθηκε η αρχή της αμοιβαιότητας που επέβαλε στην Τουρκία σειρά υποχρεώσεων για την προστασία των γλωσσικών, θρησκευτικών και εκπαιδευτικών δικαιωμάτων των Ελληνορθόδοξων της Τουρκίας. Για τις περιοχές της δυτικής Θράκης η μετακίνηση των μουσουλμάνων κατοίκων ήταν προαιρετική, πλην της περιοχής όπου βρίσκεται σήμερα ο νομός Έβρου προκειμένου να δημιουργηθεί μια ζώνη εθνικής καθαρότητας με την γείτονα χώρα. Ενώ ήταν υποχρεωτική για το σύνολο της Ανατολικής Θράκης για το ίδιο λόγο ακριβώς (Σερίφ Δαμάδογλου, 2012). Τις δεκαετίες που ακολούθησαν τη Συνθήκη της Λωζάνης και την ανταλλαγή των πληθυσμών, γενικεύεται στο χώρο της μουσουλμανικής μειονότητας της ελληνικής Θράκης μια διαμάχη μεταξύ των οπαδών του Κεμαλισμού και των πιστών στις παραδοσιακές θρησκευτικές αξίες (Τσιούμης, 2006): οι παλαιομουσουλμάνοι επιμένουν στη διατήρηση των παραδόσεων και στην πιστή τήρηση του Κορανίου στο σύνολο των εκδηλώσεων του καθημερινού βίου και 3 Οι Σουνίτες είναι ένας από τους κύριους κλάδους του Ισλάμ. Δίνουν έμφαση στην σούνα του προφήτη Μωάμεθ. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των Σουνιτών είναι η επιμονή στην πιστή τήρηση των γραφών του Κορανίου, που θεωρείται θεμέλιο του Ισλάμ και της ισλαμικής παράδοσης, απ όπου προέρχεται και η ονομασίας τους. 4 Η Συνθήκη στα άρθρα της περιγράφει τα ατομικά δικαιώματα των μειονοτήτων των δυο πλευρών, τα οποία τα δύο Κράτη οφείλουν να σέβονται και να προστατεύουν. 9

οι νεωτεριστές είναι ευθυγραμμισμένοι με τις Κεμαλικές μεταρρυθμίσεις. Η διαμάχη αυτή εξέφραζε σύγκρουση ανάμεσα στις δυνάμεις που προσπαθούν να εμπεδώσουν μια σαφή εθνική συνείδηση σε αμόρφωτους αγροτικούς πληθυσμούς και στους θιασώτες της θρησκευτικής παράδοσης και τους εκφραστές των παραδοσιακών δομών εξουσίας. Οι μουσουλμάνοι της Θράκης βρέθηκαν σε μειονεκτική θέση μετά τη Συνθήκη της Λωζάνης δε συντάχθηκαν με τις Κεμαλικές μεταρρυθμίσεις. Η ελληνική πολιτική ήταν ουδέτερη στη διαμάχη νεωτεριστών και παλαιομουσουλμάνων. Εξαιτίας του ότι οι παλαιομουσουλμάνοι δεν ταυτίζονταν με το τουρκικό κράτος στον ίδιο βαθμό με τους νεωτεριστές, τόσο η κυβερνητική εξουσία όσο και οι τοπικοί διαχειριστές της στη θετικότερη αντιμετώπιση των πρώτων, με τους οποίους είχαν αναπτυχθεί παραδοσιακές πελατειακές και κομματικές σχέσεις. Το τουρκικό κράτος προσπάθησε να δυναμώσει όσο περισσότερο ήταν δυνατό τους δεσμούς των μουσουλμάνων της Θράκης με τη δική της χώρα και ενίσχυε τη λειτουργία των σχολείων και την προώθηση των Κεμαλικών μεταρρυθμίσεων επικαλούμενο τον συγχρονισμό της μειονότητας με πρακτικές που περισσότερο αποσκοπούσαν στον έλεγχο της παρά συνέβαλαν στην κατεύθυνση που υποτίθεται ότι προωθούσε (Τσιούμης,2006). Μετά την υπογραφή της Συνθήκης η κατάσταση για την μουσουλμανική μειονότητα διαμορφώθηκε γι αυτήν προς το καλύτερο. Παρέμειναν οι τρεις μουσουλμανικές κοινότητες (Κομοτηνής, Ξάνθης, Διδυμοτείχου) που διοικούνται από συντηρητικούς μουσουλμάνους μουφτήδες διακείμενους εχθρικά προς τους Κεμαλικούς, συστάθηκαν τρεις μουφτείες σε καθεμία από τις κοινότητες οι οποίες διευθετούσαν θρησκευτικές υποθέσεις της μειονότητας και δίκαζαν προσωπικές υποθέσεις της μειονότητας των μουσουλμάνων σύμφωνα με το ιερό μουσουλμανικό νόμο (Σαρία). Η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης σήμερα αποτελείται από τρεις εθνοτικές ομάδες: Τουρκογενείς, Πομάκοι και Αθίγγανοι. Καθεμία από τις ομάδες αυτές διατηρεί την δική της γλώσσα και τις παραδόσεις της (Aydinli, 1971). 2.2. Γενικά πολιτισμικά και κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά Η Συνθήκη της Λωζάνης αναγνώριζε την ύπαρξη μουσουλμανικής μειονότητας στην Θράκη, χωρίς ειδικότερη αναφορά στην ιδιαίτερη εθνοτική, πολιτισμική ταυτότητα και προέλευση των επιμέρους μειονοτικών ομάδων που την συνέθεταν. Μετά όμως από το 1952 και την κοινή ένταξη Ελλάδας και Τουρκίας στο ΝΑΤΟ, η εθνική πολιτιστική ταυτότητα των τριών μειονοτήτων καθοριζόταν από τα γεωστρατηγικά δόγματα και τις σχέσεις 10

ανάμεσα στα κράτη της περιοχής. Δεν ήταν η ιστορία, η παράδοση, η πολιτιστική κληρονομιά, η γλώσσα που όριζαν την εθνική ταυτότητα της κάθε ομάδας, αλλά η γεωπολιτική και οι σχέσεις των κρατών. Στην περίπτωση της Θράκης, οι σχέσεις μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας, συμμάχων στο ΝΑΤΟ, και τα ψυχροπολεμικά και συμμαχικά δεδομένα υπαγόρευαν αναγκαστικά ην πολιτική στην περιοχή (Μαλκίδης,2012,Θεοχαρίδης, 1995). Η μειονότητα της Θράκης αποτελεί τη μοναδική νομικά αναγνωρισμένη μειονότητα της Ελλάδας. Γεωγραφικά ο πληθυσμός αυτός κατανέμεται και στους τρεις νομούς της Θράκης με το μεγαλύτερο τμήμα του να κατοικεί στους νομούς της Ξάνθης και της Ροδόπης καλύπτονται κυρίως τον ορεινό όγκο των δύο νομών. Yπάρχει σαφής διαφορά ανάμεσα στις τρεις μεγάλες ομάδες των μουσουλμάνων της περιοχής, τους τουρκογενείς, τους Πομάκους και τους αθίγγανους. Ως πολιτισμική ιδιαιτερότητα χαρακτηρίζεται η γλώσσα, η θρησκεία, ο τρόπος ζωής, τα ήθη και τα έθιμα ενός συνόλου ατόμων (Κανακίδου,1994). Ιστορικά, δεν υπάρχουν κοινώς αποδεκτές θέσεις ως προς την καταγωγή και την προέλευση των λαών αυτών στην περιοχή. Όμως οι Πομάκοι είναι οι αρχαιότεροι κάτοικοι της περιοχής σε σύγκριση με τους τουρκογενείς και τους αθίγγανους. Η εθνολογική καταγωγή των Πομάκων αμφισβητείται, παρά την επίσημα υποστηριζόμενη από την Ελλάδα άποψη ότι προέρχονται από τους αρχαίους Αγριάνες, που παρουσιάζει τα περισσότερα και πειστικότερα επιχειρήματα. Επίσης υπάρχουν σοβαρές αμφισβητήσεις και για την εθνολογική προέλευση των λεγομένων τουρκογενών μουσουλμάνων. Διατυπώνονται διάφορες θεωρίες και για την προέλευση των αθίγγανων, οι οποίες όμως σε καμία περίπτωση δε τους ταυτίζουν με τους τουρκογενείς και δεν αναγνωρίζουν σ' αυτούς τουρκική προέλευση (Σιάτρας,1994, Θεοχαρίδης, 1995). Οι άνθρωποι της μουσουλμανικής μειονότητας είναι Έλληνες πολίτες. Έχουν ελληνική υπηκοότητα. Σύμφωνα με τον νόμο φοιτούν σε ελληνικά σχολεία, διδάσκονται ό,τι διδάσκονται και οι υπόλοιποι Έλληνες, μαθαίνουν και την τουρκική γλώσσα μαζί με την ελληνική. Στην περιοχή δυτικής Θράκης υπάρχουν μειονοτικά δημοτικά και γυμνάσια, όπου φοιτούν μαθητές της μειονότητας, όμως υπάρχουν και μεικτά σχολεία όπου φοιτούν τόσο παιδιά της μειονότητας όσο και χριστιανόπουλα. Οι άντρες υπηρετούν κανονικά στον ελληνικό στρατό, η μόνη διαφορά είναι ότι ορκίζονται στο Κοράνι και όχι στο Ευαγγέλιο. Οι μαθητές έχουν δικαίωμα να φοιτήσουν μέσω πανελλαδικών εξετάσεων στα ΑΕΙ και τα ΤΕΙ όλης της χώρας με δικό τους σύστημα μοριοδότησης από το 1997, το οποίο είναι διαφορετικό επειδή τα παιδιά αυτά έχουν προβλήματα με την γλώσσα (Κανακίδου, 1997). 11

Στη Δυτική Θράκη κατοικούν μαζί χριστιανοί και μουσουλμάνοι Έλληνες πολίτες και αποτελούν μαζί ένα πρότυπο μέρος συνύπαρξης διαφορετικών θρησκευτικών οντοτήτων. Από θρησκευτική άποψη η μειονότητα παρουσιάζει μια ομοιογένεια λόγω της κοινής θρησκείας (Ισλάμ). Η θρησκεία στην μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης είναι το μοναδικό κοινό γνώρισμα ανάμεσα στις επιμέρους ομάδες (Πομάκοι, Αθίγγανοι, Τούρκοι). Από εθνική και γλωσσική άποψη υπάρχουν πολλές και ουσιώδεις διαφορές οι οποίες δεν ελήφθησαν υπόψη κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών. Η ισλαμική θρησκεία, η δομή της μουσουλμανικής κοινωνίας, η οικονομία και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις από τη συνθήκη της Λωζάνης και μετά επηρέασαν την κοινωνία της δυτικής Θράκης και της μουσουλμανικές μειονότητες. Η πλειοψηφία των μουσουλμάνων της Θράκης ανήκουν στο δόγμα των Σουνιτών, αλλά υπάρχει και ένα ποσοστό 10-12% Μπεκτασήδων και Αλεβιτών ή Κιζιλμπασήδων οι οποίοι ζουν στα ορεινά χωριά της Θράκης ιδιαίτερα στα όρια των νομών Ροδόπης Έβρου (Στεφανίδης, 2002, Λεμοντζέλης, 2010). Επικεφαλής της μειoνότητας είναι oι τρείς μoυφτήδες με έδρες την Κομοτηνή, την Ξάνθη και τo Διδυμότειχo και oι oπoίoι απoτελoύν τoν ακρoγωνιαίo λίθo της κoινoτικής τoυς oργάνωσης. Ο Moυφτής της Koμoτηνής είναι o ανώτατoς θρησκευτικός λειτoυργός τoυ Ισλάμ στoν oπoίoν oφείλoυν υπακoή όλoι oι Moυσoυλμάνoι. Τα θρησκευτικά δικαιώματα της μειονότητας είναι σεβαστά και οι Μουσουλμάνοι ασκούν με πλήρη ελευθερία τα καθήκοντά τους. Στη Θράκη υπάρχουν 3 Μουφτήδες, 270 ιμάμηδες και περίπου 300 τζαμιά (Στεφανίδης, 2002). Στην μουσουλμανική κοινωνία παρατηρείται μια αλλαγή του οικογενειακού μοντέλου και φαίνεται πως έχει αρχίσει να επηρεάσει ως ένα βαθμό και την δομή της σύγχρονης μουσουλμανικής κατοικίας. Το κυρίαρχο οικογενειακό μοντέλο στους κόλπους της μουσουλμανικής οικογένειας της Δυτικής Θράκης και ιδιαίτερα στην ύπαιθρο είναι αυτό της εκτεταμένης πατριαρχικής οικογένειας. Στις μουσουλμανικές οικογένειες οι οικογενειακοί ρόλοι πρέπει να ταυτίζονται απόλυτα με τις ρητές διατάξεις του Κορανίου και τα νεότερα μέλη πρέπει να δείχνουν σεβασμό και υπακοή στις συμβουλές των μεγαλυτέρων. Σύμφωνα με τις εντολές του Κορανίου στους μουσουλμάνους επιτρέπεται η πολυγαμία αλλά στην μειονότητα της Θράκης έχει καθιερωθεί η μονογαμία, ενώ οι εξωσυζυγικές σχέσεις, τα νόθα τέκνα και η αδικαιολόγητη αγαμία θεωρούνται κοινωνικά επιλήψιμα (Χατζίκος, 2009). Στην παραδοσιακή μουσουλμανική οικογένεια ο άντρας είναι ο αφέντης του σπιτιού, διαμορφώνει τον οικογενειακό σχεδιασμό, υλοποιεί την κατανομή εργασίας μεταξύ των μελών της οικογένειας. Στην παραδοσιακή μουσουλμανική οικογένεια ειδικά στις ορεινές περιοχές ζουν στο σπίτι του πατέρα η γυναίκα του, οι παντρεμένοι γιοι 12

του με τις οικογένειές τους και τα ανύπαντρα παιδιά. Παραδοσιακά, ο άντρας εργάζεται έξω από το σπίτι και η γυναίκα αναλαμβάνει την φροντίδα και την ευθύνη του νοικοκυριού, αν και οι γυναίκες συμμετείχαν στις αγροτικές ασχολίες και στην απασχόληση σε θέσεις χαμηλής εξειδίκευσης. Οι τουρκογενείς και οι Πομάκοι μουσουλμάνοι της δυτικής Θράκης δεν συνάπτουν γάμους με τους Αθίγγανους. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ο τύπος της μουσουλμανικής οικογένειας να είναι πιο χαλαρός και τα μέλη των οικογενειών να μετακινηθούν προς άλλες πεδινές ή αστικές περιοχές και να ξεκινήσουν την δική τους οικογένεια (Λαλένης κ.α. 2012). Ωστόσο, οι ενδοοικογενειακές σχέσεις και οι ρόλοι μέσα στην οικογένεια δεν έχουν αλλάξει ιδιαίτερα. Την τελευταία δεκαετία όμως οι περισσότερες γυναίκες της μουσουλμανικής μειονότητας ενσωματώνονται στο εργατικό δυναμικό, ενώ η πυρηνική οικογένεια κερδίζει έδαφος. Οι μουσουλμάνοι της Θράκης μπορούν να τελέσουν θρησκευτικό ή πολιτικό γάμο, ωστόσο, η πλειοψηφία τους προτιμά το θρησκευτικό. Στις περισσότερες μουσουλμανικές οικογένειες της Δυτικής Θράκης τα τελευταία χρόνια υπάρχει μείωση του αριθμού των μελών λόγω μετανάστευσης και αστυφιλίας. Οι πολλές μουσουλμανικές οικογένειες τις τελευταίες δεκαετίες επιλέγουν το δρόμο της εσωτερικής μετανάστευσης αναζητώντας ένα καλύτερο μέλλον. Μεταναστεύουν σε διάφορες αστικές και ημιαστικές περιοχές και οι δουλειές που αναλάβουν είναι οικοδόμοι, μικροπωλήτες, βιομηχανικοί εργάτες κ.α. Αυτά τα δεδομένα τους οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισμό. Οι περισσότεροι νέοι των ορεινών περιοχών εγκαθίστανται στις πεδινές κωμοπόλεις και πόλεις της Θράκης αλλάζοντας επαγγελματική απασχόληση και δημιουργώντας τη δική τους πυρηνική οικογένεια. (Μαλκίδης, 2006) Η μουσουλμανική μειονότητα της Δυτικής Θράκης είναι η μόνη πληθυσμιακή ομάδα η ετερότητα της οποίας αναγνωρίζεται θεσμικά, ρητώς σε ό,τι αφορά το θρήσκευμα, εμμέσως σε ό,τι αφορά τη γλώσσα και την εκπαίδευση. Η γλωσσική πολυμορφία της μειονότητας εμπεριέχει και την αντίστοιχη εθνοτική διάσπαση. Η τουρκοφωνία στη μειονότητα της Θράκης ελάχιστες ευδιάκριτες απώλειες γεωγραφικής εξάπλωσης έχει υποστεί, παρ' όλη τη μετανάστευση στον 20ό αιώνα, εκτός από τα κομμάτια του Έβρου που ο πληθυσμός τους ανταλλάχθηκε και τα κομμάτια του κάμπου της Ξάνθης που ο πληθυσμός τους μετανάστευσε ομαδικά στην Τουρκία τη δεκαετία του 1960. Συνήθως στο σπίτι μιλάνε την γλώσσα ή διάλεκτο της εθνοτικής ομάδας στην οποία ανήκουν. Στο μειονοτικό σχολείο διδάσκονται τα τούρκικα και τα ελληνικά. Κυκλοφορώντας στις μεγάλες πόλεις της περιοχής όπου υπάρχει μεικτός πληθυσμός μιλούν ελληνικά. Γραπτή γλώσσα έχουν μόνο οι τουρκόφωνοι (τουρκικά) ενώ τα πομάκικα και τα τσιγγάνικα είναι διάλεκτοι και ως εκ 13

τούτου συναντώνται μόνο στον προφορικό λόγο και κινδυνεύουν να χαθούν, καθώς τα τουρκικά επιβάλλονται και στα παιδιά που δεν ανήκουν στην τουρκόφωνη κοινότητα. Η ύπαρξη της μουσουλμανικής μειονότητας στο χώρο της Θράκης αποτελεί μόνιμο πολωτικό σημείο τριβής μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αλλά και μόνιμο ανασταλτικό παράγοντα πολιτιστικής και οικονομικής ανάπτυξης της περιοχής. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια από τον ελληνικό κράτος υπήρχε ποικίλα εμπόδια στην μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης για την απόκτηση περιουσιακών στοιχείων στην περιοχή, για την επέκταση της κατοικίας τους προκειμένου να στεγάσουν την αυξανόμενη οικογένεια τους. Επίσης ανεπίσημα τους απαγόρευε την απόκτηση άδειας οδηγήσεως τρακτέρ, μοτοποδηλάτου κλπ. Καμία προσπάθεια δεν καταβλήθηκε για την προοδευτική ένταξη της μουσουλμανικής μειονότητας στην ελληνική κοινωνία. Ιδιαίτερα για την απομόνωση των Πομάκων των ορεινών περιοχών από τον χριστιανικό πληθυσμό κυρίως και από τους τουρκογενείς μουσουλμάνους των πεδινών περιοχών για το φόβο μην τουρκέψουν. Δεν κατασκεύασαν δρόμους στα ορεινά χωριά της περιοχής για να μην διευκολύνεται η επικοινωνία των Πομάκων με τους Τούρκους. Επίσης η μη εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας στον μουσουλμανικό πληθυσμό της Θράκης ήταν μια άλλη πολιτική του ελληνικού κράτους (Ασημακόπουλος, 2013, Σιάτρας,1994 ). Τα τελευταία χρόνια η μουσουλμανική μειονότητα αναπτύσσεται πληθυσμιακά, κοινωνικά, πνευματικά, οικονομικά αλλά και πολιτικά που το μειονοτικό κόμμα (Κόμμα Ισότητας, Ειρήνης και Φιλίας), αποτέλεσε «Έκπληξη» που συμμετείχε στις ευρωεκλογές του 2014 και ήρθε πρώτη δύναμη σε Ξάνθη και Ροδόπη. Σήμερα oι μoυσoυλμάνoι της Θράκης ασκoύν με απόλυτη ελευθερία τo εμπόριo, τη βιoτεχνία και τη γεωργία και ευημερoύν όπως πρoκύπτει από τα υφιστάμεvα στατιστικά στoιχεία. Στην Eλληνική Θράκη σήμερα υπάρχουν μουσουλμάνοι επιστήμoνες όλων των ειδικoτήτων δικηγόρoι, γιατροί, οδοντίατροι, φαρμακoπoιoί, πoλιτικoί μηχανικoί, αρχιτέκτoντες, καθηγητές, θεoλόγoι μουσουλμάνοι κ.λπ. (Σερίφ Δαμάδογλου, 2012) 14

2.3. Εθνοπολιτισμική σύνθεση 2.3.1. Τουρκογενείς Μουσουλμάνοι Οι Τουρκογενείς μουσουλμάνοι είναι εγκαταστημένοι στην περιοχή της Δυτικής Θράκης από την περίοδο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ενώ η απώτερη καταγωγή τους ανατρέχει στους πρώτους Σελτζούκους κατοίκους της περιοχής του Ικονίου οι οποίοι θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως συνεχιστές του ρωμαϊκού κράτους, γι αυτό και ονομάζονταν Ρουμ- Σελτζούκοι (Παπάνης, 2008). Οι Τουρκογενείς μουσουλμάνοι είναι απόγονοι ποικίλων πληθυσμών. Τους πρώτους Σελτζούκους ακολουθούν οι Οθωμανοί, υπέρμαχοι του Ισλαμισμού. Αρχικά ήταν μία νομαδική φυλή πολεμιστών των οποίων η πολιτειακή οργάνωση δεν χαρακτηρίζονταν από μόνιμη εγκατάσταση, αλλά αντίθετα είχε ληστρικό χαρακτήρα και τα μέλη της επιδίδονταν σε λεηλασίες και αρπαγές. Μετά την επέκτασή τους σε ολόκληρο το μικρασιατικό χώρο, οι Οθωμανοί αποτελούσαν τον κύριο μηχανισμό εξουσίας και καταλάμβαναν διοικητικές θέσεις (Χατζίκος, 2009,Παπάνης,2008). H ομάδα αυτή, η οποία είναι και η πoλυπληθέστερη, χαρακτηρίζεται από πολλούς ως Τουρκόφωνοι. Με την ονομασία αυτή δίνεται έμφαση μόνο σ αυτή τη μειονοτική ομάδα παραβλέποντας τις δύο άλλες (Πομάκους - Αθίγγανους) οι οποίες ομιλούν και αυτές την τουρκική. Ο όρος «Τουρκόφωνοι» είναι ορθότερος διότι αποδίδει καλύτερα τα πραγματικά δεδομένα και δεν συνεπάγεται απαραίτητα ότι η καταγωγή αυτών πoυ τoν φέρουν έλκει από την Τουρκία και την Τουρκική φυλή (Τρουμπέτα, 2001). Επίσης οι Τουρκογενείς αποτελούν την τυχερή υποομάδα του μειονοτικού πληθυσμού όπου διδάσκονται στη μητρική τους γλώσσα στα σχολεία και η γλώσσα τους είναι επίσημα αναγνωρισμένη από τις ελληνικές αρχές ήδη από το 1923 (Σερίφ Δαμάδογλου, 2012). Πρόκειται για πληθυσμούς που χρησιμοποιούν την Τουρκική γλώσσα και θρησκευτικά είναι σουνίτες μουσουλμάνοι. Στις μέρες μας κατοικούν κυρίως στις πεδινές περιοχές των Νομών Ξάνθης και Ροδόπης όπως και στα δυο μεγάλα αστικά κέντρα των νομών, στην πλειοψηφία τους στο νομό Ροδόπης με ιδιαίτερη παρουσία στην πόλη της Κομοτηνής. Στην αγροτική ζώνη των νομών Ξάνθης και Ροδόπης υπάρχουν χωριά με αποκλειστικά τουρκικό πληθυσμό και άλλα μεικτά. Οι περισσότεροι τουρκογενείς μουσουλμάνοι της υπαίθρου ασχολούνται με την γεωργία, ενώ στα αστικά κέντρα είναι κυρίως μικροέμποροι και εργάτες. Μια μικρή 15

πλειοψηφία των τουρκογενών μουσουλμάνων είναι μορφωμένοι και ακολουθούν τα επαγγέλματα του γιατρού, του δικηγόρου, του δασκάλου, κ.ο.κ. (Παπαργυρίου, 2007). 2.3.2. Πομάκοι Οι Πομάκοι είναι πληθυσμιακή ομάδα που κατοικούν κατά μήκος της οροσειράς της Ροδόπης τόσο από το ελληνικό έδαφος όσο και από την πλευρά της Βουλγαρίας 5. Η περιοχή τους αρχίζει από το Νομό Ξάνθης και φτάνει μέχρι και τα χωριά του Δερείου. Ζουν στη Ροδόπη εδώ και αιώνες και φέρεται να εξισλαμίστηκαν το 16ο και 17ο αιώνα από τον Σουλτάνο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Μεχμέτ IV και από τον Μεγάλο Βεζύρη 6 Μεχμέτ Κιοπρουλού (Χατζίκος, 2009). Ως προς την καταγωγή τους έχουν ειπωθεί διάφορες θεωρίες. Η καταγωγή των Πομάκων συνδέεται με τους Αγριάνες, αρχαίους κατοίκους της Θράκης που κατοικούσε στα ορεινά της οροσειράς της Ροδόπης 7. Kατά την άποψη μερικών ερευνητών, oι Πομάκοι είναι προέρχονται από τους πεζoύς πολεμιστές του M. Aλεξάνδρoυ πoυ εγκαταστάθηκαν στo χώρo της Poδόπης μετά την επιστρoφή τους από την Ασία (Τρουμπέτα, 2001). H άποψη αυτή ενισχύεται αρκετά και από τις παραδόσεις των Πομάκων. Οι περισσότεροι Πομάκοι δεν δέχονται ότι είναι Boύλγαρoι ή Τούρκοι, αλλά θεωρούν ότι αποτελούν ξεχωριστή αρχαία φυλή. Οι Τούρκοι ισχυρίζονται ότι είναι υπολείμματα Τουρκομάνων επιδρομέων, που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή από τις αρχές της βυζαντινής εποχής. Υποστηρίζουν ότι οι Πομάκοι προέρχονται από δύο αρχαία τουρκικά φύλα που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή κατά τον 11ο αιώνα, τους Πετσενέγκους και Κομάνους. Οι Πομάκοι που κατοικούσαν στα ορεινά του Ν. Ροδόπης και της Ξάνθης πριν την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως θρήσκευμα είχαν τον Σαμανισμό 8 και γύρω στο 14 ο αιώνα όταν εμφανίστηκαν οι Οθωμανοί, ενώθηκαν μαζί τους και ασπάστηκαν τον μουσουλμανισμό (Aydinli, 1971). Από την άλλη, οι Βούλγαροι ιστοριογράφοι και ερευνητές τους θεωρούν 5 Η λέξη «Πομάκος» προέρχεται από την Βουλγαρική λέξη pomagam που σημαίνει βοηθώ εξαιτίας της βοήθειας προς τους Τούρκους κατά τον Βουλγάρων το 1876, κατά δε τους Έλληνες πιθανόν να προέρχεται από τη λέξη πομάξ = πότης και συμπορεύεται με την παλαιά συνήθεια των Θρακών να πίνουν. 6 Ήταν ένας από τους σπουδαιότερους στη διοικητική οργάνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στην ουσία ήταν ο επικεφαλής των κρατικών υπηρεσιών, διοικητής του στρατού, επικεφαλής του αυτοκρατορικού συμβουλίου και της δικαιοσύνης δηλαδή ο μόνος πληρεξούσιος αντιπρόσωπος του Σουλτάνου. 7 Οι Αγριάνες ήταν ένα αρχαίο Παιονικό φύλο της Θράκης που κατοικούσε στην επάνω κοιλάδα του Στρυμόνα, μεταξύ Αίμου και Ροδόπης. Οι σημερινοί Πομάκοι θεωρούνται απόγονοι της συγκεκριμένης φυλής, ενώ οι ίδιοι αυτοαποκαλούνται Αχρέν. Λείψανα της ζωής των Αγριάνων συναντούμε ακόμη και σήμερα στο χώρο που τώρα κατοικούν οι Πομάκοι, όπως η συνοικία που υπάρχει στο παλιό τμήμα της Ξάνθης που ονομάζεται «Αχριάν μαχαλεσί» ή το λεγόμενο «Αχριάν μπουνάρ», δηλαδή βρύση των Αγριάνων, στα όρια των νομών Ροδόπης και Έβρου. 8 Είναι μια αρχαία θρησκεία που περιλαμβάνει την πίστη στον ανιμισμό, σε θεότητες και σε δαίμονες. Επίσης εξασκείται ακόμα στη Σιβηρία από τους ντόπιους. 16

εξισλαμισμένους Βουλγάρους λόγο της γλωσσικής ομοιότητας και της ονομασίας «Βουλγαρομωαμεθανοί» που τους αποδίδεται από τη δεκαετία του 30 (Τρουμπέτα, 2001). Οι Πομάκοι μιλούν την πομάκικη γλώσσα που θεωρείται διάλεκτος της βουλγαρικής, περιλαμβάνει βουλγαρικές λέξεις κι επιπλέον έχει προσμίξεις ελληνικών και τουρκικών λέξεων 9 (Παπάνης, 2008). Η Πομάκικη γλώσσα στα ορεινά χωριά του Ν. Ροδόπης χρησιμοποιείται μόνο από τους γεροντότερους και η πλειοψηφία τους μιλούν την τουρκική, ενώ στα περισσότερα πομακοχώρια του Ν. Ξάνθης η Πομάκικη γλώσσα επιζεί ακόμα και μέσα στα σπίτια τους η Πομάκικη παραμένει η πρώτη γλώσσα που μιλούν (Κόκκας κ.α., 2003). Επιπλέον, αρκετές μουσουλμάνες γυναίκες κυρίως των ορεινών πομακικών χωριών δεν γνωρίζουν ούτε λέξη ελληνική, δεν μπορούν να συνεννοηθούν με τους ιατρούς των νοσοκομείων, σπάνια σπουδάζουν και είναι καταδικασμένες σε κοινωνική απομόνωση που ευνοείται από τον συντηρητικό χαρακτήρα της ισλαμικής θρησκείας. Οι Πομάκοι είναι Σουνίτες μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα, ακολουθούν τον συντηρητικό τρόπο διαβίωσης σύμφωνα με τις ρήσεις του Κορανίου, δηλαδή είναι Παλαιομουσουλμάνοι, αλλά στις ορεινές περιοχές του Έβρου και της Ροδόπης υπάρχουν οι Κιζιλμπάσηδες (κοκκινοσκούφηδες) ή Μπεκτασήδες, οι οποίοι θεωρούνται από το επίσημο σουνίτικο δόγμα αιρετικοί μουσουλμάνοι (πιστεύουν στον ανιψιό του Μωάμεθ, Αλί Μπαμπά), δεν συχνάζουν στο τζαμί, αλλά σε δικό τους ναό που λέγεται τεκές και υποχρεώθηκαν μετά τον εξισλαμισμό τους να φορούν κόκκινο σκούφο. Οι Πομάκοι αποτελούν μια ιδιόμορφη φυλή με δικά της ήθη, έθιμα και ελάχιστες ομοιότητες παρουσιάζουν με τους γύρω λαούς, Έλληνες, Τούρκους και Βούλγαρους 10. Η μορφή της πομάκικης οικογένειας που κυριαρχεί ακόμα και σήμερα έχει καθαρά πατριαρχικό χαρακτήρα 11, ενώ παρατηρείται συχνά το φαινόμενο της διακοπής των παιδιών από την εκπαίδευση, τα τρία τέταρτα σχεδόν των μαθητών, για να προσφέρουν και αυτά τις υπηρεσίες τους στις αγροτικές δουλειές. Οι Πομάκοι παραδοσιακά ασχολούνται με την καλλιέργεια καπνού, την οικοδομή, την υλοτομία, την μελισσοκομία και την κτηνοτροφία, ενώ κάποιοι ασκούν παράλληλα και το εμπόριο. Τις περασμένες δεκαετίες, πολλοί μετανάστευαν, συνήθως προσωρινά, στη Γερμανία (αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες) προς εξεύρεση εργασίας κυρίως στις 9 Ωστόσο, τα παιδιά των Πομάκων μιλούν στο σπίτι τους τη μητρική τους γλώσσα, την τούρκικη από τον μουσουλμάνο δάσκαλο στο σχολείο, την αραβική στην εξωσχολική θρησκευτική κατήχηση από τους μουσουλμάνους ιεροδιδασκάλους και την ελληνική από τους χριστιανούς δασκάλους στο σχολείο. Η μόνη γλώσσα που δεν διδάσκονται είναι η πομάκικη την οποία το μειονοτικό σχολείο την απορρίπτει, σφραγίζοντας από την παιδική ηλικία τα παιδιά των πομάκων με το στίγμα της απαξίωσης, της κατωτερότητας. 10 Στα μερικά Πομακοχώρια του Ν. Ξάνθης οι Πομάκοι διατηρούν ακόμα και σήμερα ορισμένα χριστιανικά ήθη και έθιμα, όπως το σταύρωμα του ψωμιού στην πινακωτή και την ετοιμασία ενός είδους βασιλόπιτας την Πρωτοχρονιά και τρόπο ζωής παρόμοιο με το ελληνικό. 11 Ο πατέρας αποτελεί την κεφαλή του σπιτιού και έχει τον πρώτο λόγο στα δρώμενα και τις αποφάσεις της οικογένειας και νεότερα μέλη κινούνται με βάση της αποφάσεις του πατέρα της οικογένειας. 17

αυτοκινητοβιομηχανίες. Τον τελευταίο καιρό η κατάσταση έχει βελτιωθεί, με κάποιες θετικές παρεμβάσεις, όπως η κατάργηση των απαγορευμένων ζωνών, το μεγαλύτερο ενδιαφέρον της ελληνικής πολιτείας, η βελτίωση κάποιων υποδομών και οι προσπάθειες καταγραφής της γλώσσας τους από τους ίδιους (Κόκκας κ.α., 2003) 2.3.3. Αθίγγανοι (Ρομά) Οι μουσουλμάνοι Αθίγγανοι 12 της Θράκης αποτελούν το μικρότερο πληθυσμιακά ποσοστό της μειονότητας. Είναι εγκαταστημένοι μόνιμα στην περιοχή από την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η καταγωγή τους συνδέεται με αυτή των Ρομά πληθυσμών, που έφτασαν στην Ευρώπη από την Ινδία με διαδοχικές μεταναστεύσεις. Αρκετές οικογένειες κατέφθασαν από γειτονικές βαλκανικές χώρες πριν ή λίγο μετά το 1923 13. Μετά την οθωμανική κατάκτηση, πολλοί χριστιανοί Αθίγγανοι θέλησαν να μετεγκατασταθούν από την περιοχή της Θράκης σε νέες περιοχές, ενώ μερικοί παρέμειναν στην περιοχή. Από αυτούς που παρέμειναν στην περιοχή οι περισσότεροι κράτησαν την θρησκεία τους, ενώ οι υπόλοιποι εξισλαμίστηκαν, ωστόσο ακόμα και σήμερα στην περιοχή της Θράκης κατοικούν αρκετοί ορθόδοξοι χριστιανοί Ρομά. Κάποιες ομάδες και μετά τον εξισλαμισμό τους διατήρησαν τη γλώσσα και τα βασικά πολιτιστικά τους χαρακτηριστικά. Κατά την υπογραφή της συνθήκης Λωζάνης, οι εξισλαμισμένοι Αθίγγανοι θεωρήθηκαν ότι αποτελούν μέλος της μειονότητας και η μετακίνηση τους από τους νομούς Ροδόπης και Ξάνθης θεωρήθηκε προαιρετική (Τρουμπέτα, 2001). Η μητρική γλώσσα των Αθίγγανων είναι η Ρομανί που προσομοιάζει με κλασική γλώσσα της Ινδίας και που διαφέρει από χώρα σε χώρα και από περιοχή σε περιοχή. Η γλώσσα αυτή αποτελεί τη βάση ενός δικτύου με περισσότερες από 60 υποδιαλέκτους. Δεν υπάρχει μέχρι στιγμής γραπτή γλώσσα, αλλά γράφουν στη γλώσσα του κράτους που βρίσκονται. Η πλέον χρησιμοποιούμενη γλώσσα στις τοπικές κοινωνίες των Αθίγγανων της Θράκης είναι η τουρκική, η οποία έχει πάρει τη θέση της μητρικής τους γλώσσας (Σερίφ Δαμαδογλου, 2012). 12 Η λέξη Τσιγγάνοι προέρχεται από την Τουρκική λέξη cingene (τσιγγενέ), που σημαίνει φτωχός. 13 Οι περισσοτέροι Αθιγγάνοι καταγράφονται ως Χριστιανοί Ορθόδοξοι, με εξαίρεση εκείνους που ζουν στη Δυτική Θράκη και είναι, κατά κύριο λόγο, Μουσουλμάνοι. Οι χριστιανοί Αθίγγανοι κατοικούν στα μεγάλα αστικά κέντρα (Θεσσαλονίκη, Αττική) αλλά και στην υπόλοιπη ςεπικράτεια, με μόνιμο ή προσωρινό τόπο διαμονής. Επίσης, το 2007 μετά την είσοδο της Βουλγαρίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ένας μεγάλος αριθμός Αθίγγανων, ανάμεσά τους και μουσουλμάνοι, εισήλθε στην ελληνική επικράτεια και έκτοτε μετακινείται διαρκώς. 18

Οι Ρομά διατηρούν μια χαλαρή σχέση απέναντι στα θρησκευτικά ήθη και την τήρηση των θρησκευτικών κανόνων 14. Έτσι αντιμετωπίζονται από τους Τουρκογενείς μουσουλμάνους σαν άνθρωποι δεύτερης κατηγορίας. Τα τελευταία χρόνια όμως ύστερα από πιέσεις της Τουρκίας προς τους Τουρκογενείς μουσουλμάνους η συμπεριφορά των Τουρκογενών μουσουλμάνων προς τους Αθίγγανους άρχισε να αντιστρέφεται 15. Η χαλαρότητα τους αυτή σε σχέση με τη θρησκευτική τους συμπεριφορά μεταφράζεται ως επιθυμία να γίνουν αποδεκτοί με κάθε τρόπο στο κοινωνικό τους περιβάλλον ώστε να μπορέσουν να ξεχωρίσουν από τις άλλες μειονότητες της Θράκης. Περισσότεροι Αθίγγανοι γνωρίζουν το Κοράνι μόνο ονομαστικά και δεν έχουν γνώση αραβικής γραφής. Αυτό οφείλεται στον υψηλό ποσοστό αναλφαβητισμού και την ελλιπή σχολική φοίτηση μεγάλου μέρους των μελών της ομάδας 16. Ωστόσο, παρατηρείται και το φαινόμενο της προθυμίας πολλών Αθιγγάνων να βαπτιστούν χριστιανοί για λόγους όπως η σύναψη γάμου, όταν ένας από το ζευγάρι είναι χριστιανός, ή γιατί από την βάπτισή τους ως χριστιανοί θα έχουν κάποιο όφελος, κοινωνικό ή οικονομικό (Μαυρομμάτης, 2005). Οι Αθίγγανοι είναι εγκατεστημένοι σε ξεχωριστές γειτονιές της Ξάνθης, Κομοτηνής και της Αλεξανδρούπολης. Στην Ξάνθη κατοικούν κυρίως στους οικισμούς Πετρελαιοαποθηκών και Δροσερού, στο νομό Ροδόπης ζουν στους οικισμούς Ηφαίστου και Αλάν Κουγιού και στο νομό Έβρου κατοικούν στην Αλεξανδρούπολη, στην περιοχή Άβαντα και στο Διδυμότειχο. Η πλειοψηφία των Αθίγγανων της μουσουλμανικής μειονότητας ζουν σε συνθήκες φτώχειας. Κατοικούν ως μόνιμοι κάτοικοι σε χωριά και πόλεις, σε δικά τους νόμιμα ή αυθαίρετα σπίτια, ενώ αρκετοί δουλεύουν σε εποχικές αγροτικές ασχολίες και ως τεχνίτες σε σύγχρονα επαγγέλματα ενώ παλιότερα ήταν πλανόδιοι εργαζόμενοι και ασχολούνταν με το παραεμπόριο και με παραδοσιακά επαγγέλματα όπως σιδεράδες, γανωτήδες, καλαθοπλέχτες κ.ά. Οι συνθήκες συμμετοχής των Αθίγγανων στην αγορά εργασίας είναι δυσμενείς και χαρακτηρίζονται, κατά κανόνα από ασυνεχή και κακοπληρωμένη απασχόληση και από έλλειψη υποτυπώδους ασφάλειας και κοινωνικής προστασίας. Οι Αθίγγανοι που διαθέτουν μόνιμες θέσεις εργασίας αποτελούν ελάχιστες εξαιρέσεις, που δεν είναι αρκετές για να αμβλύνουν τη γενική εικόνα της αθλιότητας. Στα πλαίσια της εργασιακής τους απασχόλησης συνάπτουν σχέσεις με τον πλειονοτικό πληθυσμό. Στις 14 Δεν έχουν κάποια δική τους χαρακτηριστική θρησκεία, αλλά υιοθετούν την επικρατούσα θρησκεία κάθε περιοχής κατοικίας τους, όπως και τα έθιμα τους. 15 Η πολιτική της Τουρκίας απέναντι στους Αθίγγανους της Δυτικής Θράκης είναι να τους φέρει κοντά στους τουρκικής καταγωγής πληθυσμούς ώστε να γίνει αλλαγή των επιθέτων τους με τουρκικά και να ασπαστούν την ισλαμική θρησκεία. 16 Ο αναλφαβητισμός χαρακτηρίζει σχεδόν το σύνολο του πληθυσμού, ενώ πολλοί λίγοι Αθίγγανοι έχουν ολοκληρώσει την υποχρεωτική εκπαίδευση. 19

Αθιγγάνικες οικογένειες είναι υψηλή η συμμετοχή των γυναικών και παιδιών στην εργασιακή απασχόληση ή η συμβολή τους στο οικογενειακό εισόδημα (Τσιμπιρίδου, 2009). 2.4. Δημογραφικά χαρακτηριστικά Χαρακτηριστικό γνώρισμα της Θράκης είναι ότι ο πληθυσμός της είναι πολιτισμικά ανομοιογενής. Διαθέτει έναν μεγάλο σε αριθμό μουσουλμανικό πληθυσμό κατανεμημένο στους τρεις νομούς της Θράκης. H δημογραφική εικόνα σήμερα της δυτικής Θράκης παρουσιάζει μια σοβαρή αύξηση τoυ μουσουλμανικού στοιχείου και μια στασιμότητα στην αύξηση του αντίστοιχου χριστιανικού. Πίνακας 2.1. Δημογραφικά στοιχεία κατά το συνέδριο της συνθήκης της Λωζάνης που παρατάθηκαν από τον Ισμέτ Ινονού 17 Πόλη Αρμένιοι Τούρκοι Έλληνες Εβραίοι Βούλγαροι Κομοτηνή 360 59.967 8834 1007 9997 Ξάνθη 114 42.671 8728 114 552 Αλεξανδρούπολη 449 11.744 4800 253 10.227 Σουφλί - 14.736 11.542-5490 (ΠΗΓΗ:ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ 1) Όπως αναφέρθηκε, πριν την ανταλλαγή των πληθυσμών αποτελούσαν την πλειονότητα οι μουσουλμάνοι στην δυτική Θράκη. Το 1922 (πριν την συνθήκη της Λωζάνης), η μουσουλμανική μειονότητα στη Δυτική Θράκη αποτελούσε πλειοψηφία και σύμφωνα με τα στοιχεία του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών αριθμούσε περίπου 86.000 άτομα: απ αυτούς 39000 τουρκικής καταγωγής, 35000 Πομάκοι και 12000 Αθίγγανοι (Λεμοντζέλης, 2010). Η ελληνοτουρκική σύμβαση για την ανταλλαγή πληθυσμών επέφερε σημαντικές μεταβολές στο μέγεθος του χριστιανικού και μουσουλμανικού πληθυσμού στην περιοχή της Θράκης. Στην απογραφή του 1928 οι κάτοικοι Μουσουλμανικού θρησκεύματος ανέρχονταν σε όλη την επικράτεια σε 126.017 δηλαδή περίπου το 2% του συνολικού πληθυσμού. Οι πληθυσμοί αυτοί αποτελούσαν κυρίως τους Μουσουλμάνους της Δυτικής Θράκης (102.621) και τους αλβανικής καταγωγής μουσουλμάνους της Ηπείρου (19.244), οι οποίοι εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή των πληθυσμών. Στην ίδια απογραφή 191.254 κάτοικοι δήλωσαν στο σύνολο της χώρας ως μητρική γλώσσα τα τουρκικά. Από αυτούς 93.793 ήταν κάτοικοι Δυτικής Θράκης. Οι τουρκόφωνοι δηλαδή αποτελούσαν το 91,3% του μουσουλμανικού πληθυσμού της Θράκης (Πηγή : Βικιπαίδεια 1). 17 Chousein, A. (2005). «Continuities of changes in the minority policy of Greece: The case of Western Thrace». Master in the Department of International Relations / Social Sciences of Middle East Technical University: 51. Αναφέρεται στη Βικιπαίδεια (1). 20

Πίνακας 2.2. Δημογραφικά στοιχεία για το 1961 18 Εθνοτική ομάδα Φιλ. Δραγούμης Αλέξης Αλεξανδρής Τούρκοι/Τουρκόφωνοι 62.615 (62%) 47.250 (45%) Πομάκοι 27.678 (27%) 37.800 (36%) Αθίγγανοι 19.844 (11%) 18.900 (18%) Σύνολο μουσουλμάνων 101.137 (100%) 105.000 (100%) (ΠΗΓΗ:ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ 1) Οι επίσημες ελληνικές απογραφές από το 1961 δεν συμπεριλαμβάνουν ερωτήματα θρησκεύματος και μητρικής γλώσσας. Στον παραπάνω πίνακα φαίνονται στατιστικά στοιχεία για το 1961 δημοσιευμένα από τον Αλέξη Αλεξανδρή (νυν διευθυντή της ΥΠΥ) το 1998 και από τον υπουργό εξωτερικών και Άμυνας Φίλιππο Δραγούμη το 1964. Πίνακας 2.3. Η σύνθεση του πληθυσμού στη Θράκη σύμφωνα με την απογραφή του 1981 Νομός Ξάνθης Νομός Ροδόπης Νομός Έβρου Σύνολο Θράκης ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ 51.028 51.298 139.592 241.919 ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ 37.690 57.099 9.080 103.870 Τουρκογενείς 9.309 41.124 1.484 51.918 Πομάκοι 22.974 10.180 1.724 34.879 Αθίγγανοι 5.407 5.795 5.876 17.078 Σύνολο 88.718 108.397 148.672 345.789 (ΠΗΓΗ: Σιάτρας, 1994) Ο παραπάνω πίνακας παρουσιάζει τη σύνθεση του μουσουλμανικού πληθυσμού και την κατανομή του στους τρεις νομούς της Θράκης, στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Στο νομό Ροδόπης βρίσκεται το μεγαλύτερο μέρος των τουρκογενών μουσουλμάνων. Επί συνόλου 51.918 τουρκογενών μουσουλμάνων σε ολόκληρη τη Θράκη, στο νομό Ροδόπης κατοικούν οι 41.124, δηλαδή ποσοστό 79,2%. Οι αθίγγανοι αποτελούν ποσοστό 16,4% του συνόλου του μουσουλμανικού πληθυσμού, ενώ οι Πομάκοι αποτελούν το 33,6% (Σιάτρας, 1994). Πίνακας 2.4. Πληθυσμιακή Σύνθεση της Μουσουλμανικής Μειονότητας της Θράκης το 1991 Μουσουλμάνοι Πληθυσμός Αναλογία Αθίγγανοι 18.000 16% Πομάκοι 38.000 34% Τουρκογενείς 56.000 50% ΣΥΝΟΛΟ 112.000 100% (ΠΗΓΗ: Παπάνης, 2008) Σύμφωνα με την Απογραφή του 1991, ανέρχονταν σε 115.000 περίπου άτομα εκτιμάται ότι ο πληθυσμός της μειονότητας σε πληθυσμό 338.000 κατοίκων της Θράκης, δηλαδή στο 33% του συνολικού πληθυσμού της περιοχής. Στο νομό Ξάνθης καλύπτει το 18 Κωστόπουλος, Τ. (2009). Το "Μακεδονικό" της Θράκης - Κρατικοί Σχεδιασμοί για τους Πομάκους (1956-2008). Βιβλιόραμα - Σειρά μελετών ΚΕΜΟ. σελ. 286-291. Αναφέρεται στη Βικιπαίδεια (1). 21

43,99% του συνολικού πληθυσμού, στο νομό Ροδόπης το 61,16% και στο νομό Έβρου το 6,25%. Στο νομό Ροδόπης, επομένως, το μουσουλμανικό στοιχείο αποτελεί την πλειοψηφούσα ομάδα του πληθυσμού: εκεί οι Τουρκογενείς μουσουλμάνοι αποτελούν το 47.37%, οι Πομάκοι το 31.58% και οι Αθίγγανοι το 21.05% των μουσουλμάνων της Θράκης (Καραχάλιος,2014,Σιάτρας,1994). Ωστόσο, διαφορετικές πηγές δίνουν διαφορετικές εκτιμήσεις σχετικά με τον όγκο αλλά και τη σύνθεση του πληθυσμού της μειονότητας. Π.χ. σύμφωνα με τον Αλέξανδρο Παπάνη (2008), το 1991 η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης αριθμούσε 112.000 περίπου άτομα σε πληθυσμό 338.000 κατοίκων της Θράκης, εκ των οποίων 50% τουρκικής καταγωγής, 34% Πομάκοι και 16% Αθίγγανοι όπως φαίνεται στον παραπάνω πίνακα. Ο παρακάτω πίνακας μας δείχνει την κατανομή του πληθυσμού της μουσουλμανικής μειονότητας κατά εθνοτική ομάδα κατά το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1990, με εκτιμήσεις από τέσσερις διαφορετικές πηγές. Λόγω του δυσκόλως προσιτού της περιοχής η απογραφή, η οποία πρέπει να περαιωθεί σε μια ημέρα, γίνεται για μερικά χωριά μόνο από τηλεφώνου. Επίσης καθημερινά απροσδιόριστος αριθμός μουσουλμάνων βρίσκεται στην Τουρκία και συνεπώς δεν απογράφεται. Πίνακας 2.5. Ο μειονοτικός πληθυσμός στη Θράκη, αρχές δεκαετίας 1990 19 Πηγή Τουρκογενείς Πομάκοι Τσιγγάνοι Σύνολο Ιστοσελίδα ΥΠΕΞ 49.000 34.300 14.700 98.000 Ακαδημία Αθηνών 50.400 36.750 17.850 105.000 Καθημερινή 54.000 36.000 24.000 114.000 Ιω. Χολεβάς 51.000 37.000 25.000 113.000 (ΠΗΓΗ: ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ1) Έτσι, σύμφωνα με την Υπηρεσία Ενημέρωσης του Υπουργείο Εξωτερικών, το 1991 η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης αριθμούσε 98.000 περίπου άτομα σε πληθυσμό 338.000 κατοίκων της Θράκης, των οποίων 50% τουρκικής καταγωγής, 35% Πομάκοι και 15% Αθίγγανοι. Το 1993, η ημερήσια εφημερίδα καθημερινή (1993) εκτιμούσε το συνολικό πληθυσμό της μουσουλμανικής μειονότητας σε 114.00 περίπου άτομα, ενώ λίγο μικρότερο αριθμό (113.000 περίπου άτομα) είχε προτείνει ο Ιωάννης Χολέβας την ίδια χρονιά. Το 1995, η Ακαδημία Αθηνών εκτιμούσε τον πληθυσμό της μειονότητας σε 105.000 περίπου άτομα σε πληθυσμό 338.000 κατοίκων. 19 Η εκτίμηση του Υπ.Εξ. αναφερόταν στην ιστοελίδα του Υπουργείου το 1999 αλλά δεν υπάρχει πια εκεί. Η εκτίμηση της Ακαδημίας Αθηνών αναφέρεται στο βιβλίο Η ανάπτυξη της Θράκης προκλήσεις και προοπτικές (β έκδοση, 1995, σ.41). Η εκτίμηση της Καθημερινής προέρχεται από το «Αφιέρωμα "Θράκη"»της 14ης Μαρτίου 1993. Τέλος, η εκτίμησ του Ι.Χολέβα είναι από το βιβλίο του Η Θράκη κατηγορεί και αξιώνει (Πελασγός, 1993). 22

Τέλος, κατά την την απογραφή του 2001 ο συνολικός πληθυσμός της Θράκης ανέρχονταν σε 355.000 κατοίκους. Εξ αυτών σε 241.000 εκτιμούνταν οι χριστιανοί ορθόδοξοι και σε 114.000 οι μουσουλμάνοι (Παπαδόπουλος, 2013). Οι μουσουλμάνοι διακρίνονται σε 36.000 Πομάκους (23.000 στο νομό Ξάνθης, 11.000 στο νομό Ροδόπης, 2.000 στο νομό Έβρου), 24.000 αθίγγανους (από 9.000 στους νομούς Ξάνθης και Ροδόπης και 2.000 στο νομό Έβρου) και 54.000 τουρκογενείς (10.000 στο νομό Ξάνθης, 42.000 στο νομό Ροδόπης και 2.000 στο νομό Έβρου) (Παπαδόπουλος,2013,Μαλκίδης,2010). Οι μουσουλμάνοι συγκεντρώνονται στο Νομό Ροδόπης με 66.000 κατοίκους, ενώ τελευταίος σε συγκέντρωση είναι ο Νομός Έβρου με 6.000 κατοίκους. Όπως φαίνεται και στον παραπάνω πίνακα, όπου απεικονίζεται η κατανομή των μουσουλμάνων κατά εθνοτική ομάδα, το 2001 παρατηρούμε ότι οι Πομάκοι είναι συγκριτικά περισσότεροι στο Νομό της Ξάνθης, οι Τουρκογενείς στο Νομό Ροδόπης, ενώ οι τρεις ομάδες αντιπροσωπεύονται εξίσου στο νομό Έβρου. Πίνακας 2.6. Σύνθεση και κατανομή μειονοτικού πληθυσμού της Θράκης, 2001 ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΗ ΠΟΜΑΚΟΙ ΑΘΙΓΓΑΝΟΙ ΤΟΥΡΚΟΓΕΝΕΙΣ ΣΥΝΟΛΟ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΑ Ν. ΞΑΝΘΗΣ 23.000 9.000 10.000 42.000 Ν. ΡΟΔΟΠΗΣ 11.000 13.000 42.000 66.000 Ν. ΕΒΡΟΥ 2.000 2.000 2.000 6.000 ΣΥΝΟΛΟ 36.000 24.000 54.000 114.000 (ΠΗΓΗ: Μαλκίδης, 2002) Κατά την τελευταία επίσημη απογραφή της ΕΛ. ΣΤΑΤ το 2011, στη Δυτική Θράκη κατοικούσαν 335.000 Έλληνες πολίτες. Από αυτούς, εκτιμάται ότι οι 241.000 είναι ελληνορθόδοξοι χριστιανοί και 114.000 μουσουλμάνοι. Από τους μουσουλμάνους οι τουρκογενείς εκτιμάται ότι ανέρχονται σε 54.000, οι Πομάκοι σε 36.000 και οι Αθίγγανοι σε 24.000. Ο πληθυσμός του Νομού Έβρου ανέρχεται σε 147.530, του νομού Ροδόπης 111.610 κατοίκους και Νομού Ξάνθης 110.290 κατοίκους (Κατσίφας, χ.η.). 2.5. Μειονότητα και εκπαιδευτική πολιτική Η μειονοτική εκπαίδευση αποτελεί ένα από τα κυρίαρχα προβλήματα της μουσουλμανικής μειονότητας στη Δυτική Θράκη. Το νομικό καθεστώς της μειονοτικής εκπαίδευσης βασίζεται στα άρθρα της Συνθήκης της Λωζάνης (1923) που εξασφαλίζουν της συνθήκες βασικής εκπαίδευσης στη μειονότητα στη μητρική του γλώσσα 20 (Τσιούμης, 2006). 20 Τα άρθρα της Συνθήκης Λωζάνης προέβλεπε ότι στις μειονοτικές περιφέρειες η ελληνική κυβέρνηση θα έπρεπε να παρέχει διευκολύνσεις για την εξασφάλιση της διδασκαλίας της γλώσσας τους, όμως η ελληνική κυβέρνηση κατέστησε υποχρεωτική τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στα σχολεία. 23