Νομισματοκοπείο Κυζίκου

Για παραπομπή : Παπαδοπούλου Παγώνα,, 2008, Περίληψη : Το νομισματοκοπείο της Κυζίκου ιδρύθηκε επί Ιουστίνου Α (518-527) και, παρά τις συχνές διακοπές στη λειτουργία του, συνέχισε την παραγωγή του έως το 629 επί βασιλείας Ηρακλείου (610-641). Περιορίστηκε σε κοπές χάλκινων νομισμάτων. Η παραγωγή του είναι στενά συνδεδεμένη με εκείνη του γειτονικού νομισματοκοπείου της Νικομήδειας, καθώς και με του νομισματοκοπείου της πρωτεύουσας. Χρονολόγηση βασιλεία Ιουστίνου Α (518-527)-629 Γεωγραφικός εντοπισμός Κύζικος, Μικρά Ασία 1. Εισαγωγή Το νομισματοκοπείο της Κυζίκου ιδρύθηκε επί Ιουστίνου Α (518 527), προκειμένου να ενισχυθεί η παραγωγή χάλκινων εκδόσεων των οποίων η ζήτηση είχε αυξηθεί ύστερα από την εξοικείωση του κοινού με το νέο σύστημα που εισήγαγε ο Αναστάσιος Α (491 518) το 498. 1 Καθ όλη τη διάρκεια λειτουργίας του, η οποία διακόπηκε αρκετές φορές, περιορίστηκε σε κοπές χάλκινων νομισμάτων. Οι τελευταίες εκδόσεις του χρονολογούνται το 629/630 επί Ηρακλείου (610 641). Η παραγωγή του είναι στενά συνδεδεμένη με αυτή του γειτονικού νομισματοκοπείου της Νικομήδειας, ενώ και τα δύο ακολουθούσαν σε γενικές γραμμές τα πρότυπα του νομισματοκοπείου της πρωτεύουσας. 2. Παραγωγή Το νομισματοκοπείο της Κυζίκου όπως και αυτό της Νικομήδειας αποτελούνταν σε όλη τη διάρκεια λειτουργίας του από δύο εργαστήρια, τα οποία παρήγαν κυρίως φόλλεις και εικοσανούμμια, αλλά και μικρότερες υποδιαιρέσεις (δεκανούμμια, πεντανούμμια), καθώς και τριακοντανούμμια επί Τιβερίου Β (578 582) και Φωκά (602 610). Το σύνηθες διακριτικό του νομισματοκοπείου ήταν ΚΥΖ ή ΚΥ, συχνά όμως στα εικοσανούμμια το αρχικό Κ αντικαθίστατο από το διακριτικό της αξίας (εικ. 1). 2 Παρότι, όπως αναφέραμε ήδη, τα δύο νομισματοκοπεία της Προποντίδας, της Κυζίκου και της Νικομήδειας, ήταν στενά συνδεδεμένα μεταξύ τους, η παραγωγή της Νικομήδειας ήταν τουλάχιστον διπλάσια από αυτή της Κυζίκου, όπως έδειξε πρόσφατη έρευνα που βασίστηκε στους βαλκανικούς και μικρασιατικούς θησαυρούς της περιόδου 491 713. Αυτό φαίνεται να σχετιζόταν με τη μεγάλη στρατιωτική σημασία της διοίκησης Πόντου, την οποία προμήθευε το νομισματοκοπείο της Νικομήδειας. 3 Ο δευτερεύων/συμπληρωματικός ρόλος της Κυζίκου είναι εμφανής και στις συχνές διακοπές στη λειτουργία του. 3. Κοπές 3.1. Ιουστίνος Α (518 527) Στην πρώτη φάση λειτουργίας του το νομισματοκοπείο παρήγε μόνο φόλλεις και εικοσανούμμια. Αρχικά τα προϊόντα των δύο εργαστηρίων του διακρίνονταν με μυστικά διακριτικά (π.χ. αστερίσκος), σύντομα όμως Δημιουργήθηκε στις 25/7/2017 Σελίδα 1/5

Για παραπομπή : Παπαδοπούλου Παγώνα,, 2008, εισήχθησαν τα κανονικά διακριτικά των εργαστηρίων: Α και Β αντίστοιχα. Η παραγωγή πρέπει να άρχισε αρκετά νωρίς στη βασιλεία του Ιουστίνου πιθανότατα πριν από την αλλαγή ινδικτιώνας το 522 και μολονότι υπάρχουν πέντε τύποι φόλλεων, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τη σπανιότητά τους, οι κοπές πρέπει να ήταν μικρής κλίμακας. 4 Προς το τέλος της βασιλείας του Ιουστίνου, τόσο στην Κύζικο όσο και στη Νικομήδεια εμφανίζονται φόλλεις που φέρουν το έτος της ινδικτιώνας. Γνωρίζουμε 20 τέτοιες φόλλεις από το νομισματοκοπείο της Κυζίκου, οι οποίες χρονολογούνται στο τέταρτο (525/526) και το πέμπτο έτος της ινδικτιώνας (526/527), όπως δείχνουν οι επιγραφές INSΔ και INSΕ (εικ. 2) αντίστοιχα. 5 Δεν είναι σαφές εάν επρόκειτο για πειραματικές κοπές ή προορίζονταν για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό. 6 Κατά τη σύντομη περίοδο της συμβασιλείας του Ιουστίνου Α και του Ιουστινιανού Α (527) παρήχθησαν μόνο φόλλεις που έφεραν την προτομή του Ιουστίνου, αλλά ανέφεραν το συναυτοκράτορα στη συνοδευτική επιγραφή. Πρόκειται για τις τελευταίες εκδόσεις του νομισματοκοπείου Κυζίκου πριν από τη νομισματική μεταρρύθμιση του 538/539. 7 3.2. Ιουστινιανός Α (527 565) Ύστερα από ενδεκάχρονη διακοπή της λειτουργίας του το νομισματοκοπείο της Κυζίκου επαναλειτουργεί το 538/539, προκειμένου να συνδράμει στη νομισματική μεταρρύθμιση του Ιουστινιανού, η οποία μεταξύ των άλλων οδηγεί στην αύξηση του βάρους των φόλλεων και στη χρονολόγηση των νομισμάτων με την αναγραφή του έτους βασιλείας. 8 Όπως και το νομισματοκοπείο της Νικομήδειας, η Κύζικος παρήγε πολύ μεγάλες ποσότητες φόλλεων και εικοσανουμμίων (εικ. 1) την περίοδο 539/540 545/546 (13ο με 19ο έτος βασιλείας του Ιουστινιανού), οι κοπές όμως διακόπτονται το 557/558. 9 Παράλληλα αρχίζουν για πρώτη φορά οι κοπές δεκανουμμίων και πεντανουμμίων, οι οποίες συνεχίζονται έως το τέλος της βασιλείας του Ιουστινιανού. 10 3.3. Ιουστίνος Β (565 578) Φωκάς (602 610) Κατά το πρώτο έτος βασιλείας του Ιουστίνου Β το νομισματοκοπείο Κυζίκου, όπως και αυτά της Κωνσταντινούπολης και της Νικομήδειας, έκοψε μόνο δεκανούμμια. Τα επόμενα όμως δύο χρόνια άρχισε την έκδοση και άλλων υποδιαιρέσεων (από φόλλεις έως πεντανούμμια). 11 Οι δύο μεγαλύτερες παρίσταναν στον εμπροσθότυπο ένθρονο το αυτοκρατορικό ζεύγος, ενώ τα δεκανούμμια και τα πεντανούμμια έφεραν, λόγω μεγέθους, μόνο το πορτρέτο του αυτοκράτορα. 12 Κατά τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Τιβερίου Β (578 582) το νομισματοκοπείο της Κυζίκου παρέμεινε ανενεργό. Επαναλειτούργησε το 578/579 579/580 εκδίδοντας την πλήρη σειρά από τις υποδιαιρέσεις, στην οποία προστέθηκαν και τριακοντανούμμια (εικ. 3), ενώ οι ελληνικοί αριθμοί (Μ, Κ, Ι, Ε) των διακριτικών της αξίας αντικαταστάθηκαν από λατινικούς ακολουθώντας πιστά το πρότυπο των κοπών της Κωνσταντινούπολης. 13 Για το λόγο αυτό η απόδοση στα τρία κεντρικά νομισματοκοπεία (Κωνσταντινούπολη, Νικομήδεια, Κύζικος) των δεκανουμμίων και πεντανουμμίων, που δε φέρουν τα διακριτικά του νομισματοκοπείου, είναι δυσχερής. 14 Δημιουργήθηκε στις 25/7/2017 Σελίδα 2/5

Για παραπομπή : Παπαδοπούλου Παγώνα,, 2008, Επί Μαυρικίου (582 602) το νομισματοκοπείο λειτούργησε κανονικά και συνέχισε την έκδοση των ίδιων υποδιαιρέσεων εκτός των τριακοντανουμμίων με βάση τα εικονογραφικά πρότυπα της Κωνσταντινούπολης, που ωστόσο ακολουθούνται από την Κύζικο με μικρή καθυστέρηση. 15 Ο Φωκάς, τέλος, επανέφερε τις κοπές τριακοντανουμμίων, σύμφωνα με το παράδειγμα του Τιβερίου Γ. 16 3.4. Ηράκλειος (610 641) Η βασιλεία του Ηρακλείου σημαδεύει το τέλος των κοπών στην Κύζικο, καθώς και στα νομισματοκοπεία της Νικομήδειας και της Θεσσαλονίκης. 17 Κατά τα πρώτα χρόνια της βασιλείας αυτής το νομισματοκοπείο Κυζίκου εξέδωσε φόλλεις, εικοσανούμμια και δεκανούμμια. Η περσική κατάκτηση όμως της Μικράς Ασίας διέκοψε τις κοπές το 614/615. Το νομισματοκοπείο επαναλειτούργησε την περίοδο 626 629/630 με εκδόσεις φόλλεων και εικοσανουμμίων, έκλεισε όμως οριστικά το 629/630. 18 1. Την ίδια περίοδο ανοίγουν και τα νομισματοκοπεία Θεσσαλονίκης και Αλεξανδρείας. Hahn, W. Metlich, M.A., Money of the Incipient Byzantine Empire (Anastasius I Justinian I, 491-565) (Veröffentlichungen des Instituts für Numismatik und Geldgeschichte der Universität Wien 6, Wien 2000), σελ. 33. 2. Grierson, P., Byzantine Coins (London 1982), σελ. 64. 3. Morrisson, C. Popović, V. Ivanišević, V. κ.ά., Les trésors monétaires byzantins des Balkans et d Asie Mineure (491-713) (Réalités byzantines 13, Paris 2006), σελ. 54. 4. Hahn, W. Metlich, M.A., Money of the Incipient Byzantine Empire (Anastasius I Justinian I, 491-565) (Veröffentlichungen des Instituts für Numismatik und Geldgeschichte der Universität Wien 6, Wien 2000), σελ. 36 Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 38 Grierson, P., Byzantine Coins (London 1982), σελ. 64. 5. Η συντομογραφία ΙΝS αντιστοιχεί στη λατινική γενική indictionis. 6. Hahn, W. Metlich, M.A., Money of the Incipient Byzantine Empire (Anastasius I Justinian I, 491-565) (Veröffentlichungen des Instituts für Numismatik und Geldgeschichte der Universität Wien 6, Wien 2000), σελ. 35-36 Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 38. Ο Grierson ωστόσο αμφιβάλλει για το αν όντως πρόκειται για χρονολογήσεις με βάση την ινδικτιώνα. Βλ. Grierson, P., Byzantine Coins (London 1982), σελ. 64. 7. Hahn, W. Metlich, M.A., Money of the Incipient Byzantine Empire (Anastasius I Justinian I, 491-565) (Veröffentlichungen des Instituts für Numismatik und Geldgeschichte der Universität Wien 6, Wien 2000), σελ. 41. 8. Για τη μεταρρύθμιση αυτή βλ. ενδεικτικά Grierson, P., Byzantine Coins (London 1982), σελ. 60-61. 9. Hahn, W. Metlich, M.A., Money of the Incipient Byzantine Empire (Anastasius I Justinian I, 491-565) (Veröffentlichungen des Instituts für Numismatik und Geldgeschichte der Universität Wien 6, Wien 2000), σελ. 60 Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 64-65 Grierson, P., Byzantine Coins (London 1982), σελ. 64. 10. Hahn, W. Metlich, M.A., Money of the Incipient Byzantine Empire (Anastasius I Justinian I, 491-565) (Veröffentlichungen des Instituts für Numismatik und Geldgeschichte der Universität Wien 6, Wien 2000), σελ. 60. 11. Είναι ενδιαφέρον να αναφέρουμε ότι για τη συγκεκριμένη βασιλεία η παραγωγή του νομισματοκοπείου της Νικομηδείας ήταν τριπλάσια από αυτή της Κυζίκου. Morrisson, C. Popović, V. Ivanišević, V. κ.ά., Les trésors monétaires byzantins des Balkans et d Asie Mineure (491-713) (Réalités Δημιουργήθηκε στις 25/7/2017 Σελίδα 3/5

Για παραπομπή : Παπαδοπούλου Παγώνα,, 2008, byzantines 13, Paris 2006), σελ. 54. 12. Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 116-117. 13. Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 141-142. 14. Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 141-142 Grierson, P., Byzantine Coins (London 1982), σελ. 65. 15. Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 164. 16. Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 191. 17. Grierson, P., Byzantine Coins (London 1982), σελ. 105-106. 18. Grierson, P., Byzantine Coins (London 1982), σελ. 116-117. Βιβλιογραφία : Grierson P., Byzantine Coins, London Berkeley Los Angeles 1982 Grierson P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 2. Phocas to Theodosius III, 602-717, Washington D.C. 1968 Bellinger A.R., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection 1. Anastasius I to Maurice, 491-602, Washington D.C. 1966 Hahn W., Moneta imperii Byzantini, Rekonstruktion des Prägeaufbaues auf synoptisch-tabellarischer Grundlage, Band I-III, Wien 1973-1980 Hahn W., Metlich M.A., Mοney of the Incipient Byzantine Empire (Anastasius I Justinian I, 491-565), Veröffentlichungen des Instituts für Numismatik und Geldgeschichte der Universität Wien 6, Wien 2000 Hahn W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches, Anastasius I. bis Phocas und Heraclius- Revolte, 491-610, Wien 2005 Morrisson C., Catalogue des monnaies byzantines de la Bibliothèque Nationale, v. 1-2, Paris 1970 Morrisson, C., Popović, V., Ivanišević, V., Les trésors monétaires byzantins des Balkans et d Asie Mineure (491-713), Paris 2006, Réalités byzantines 13 Γλωσσάριo : δεκανούμμιον, το Πρώιμο βυζαντινό νόμισμα, χάλκινη υποδιαίρεση αξίας 10 νουμμίων. διακριτικό της αξίας, το Δημιουργήθηκε στις 25/7/2017 Σελίδα 4/5

Για παραπομπή : Παπαδοπούλου Παγώνα,, 2008, Γράμμα ή αριθμός που τοποθετείται στο νόμισμα προκειμένου να δηλώσει την αξία του. διακριτικό του εργαστηρίου, το Γράμμα ή σύμβολο που τοποθετείται στο νόμισμα προκειμένου να δηλώσει το εργαστήριο που το εξέδωσε. διακριτικό του νομισματοκοπείου, το Γράμμα ή σύμβολο που απεικονίζεται στο νόμισμα, προκειμένου να δηλώσει τον τόπο κοπής του. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο πρόκειται συνήθως για συντομευμένη εκδοχή του ονόματος του νομισματοκοπείου. εικοσανούμμιον, το Πρώιμο βυζαντινό νόμισμα, χάλκινη υποδιαίρεση αξίας 20 νουμμίων. Γνωστό και ως μισή φόλλις. εμπροσθότυπος, ο Η όψη του νομίσματος που φέρει την πιο σημαντική απεικόνιση. Λόγω αμφιβολιών, πολλοί νομισματολόγοι προτιμούν να χρησιμοποιούν τον όρο για την όψη που τυπώθηκε από την κάτω μήτρα. εργαστήριο, το (λατ. officina) Τμήμα ρωμαϊκού ή βυζαντινού νομισματοκοπείου. θησαυρός, ο (1. αρχιτεκτονική, 2. νομισματική) 1. Ναόσχημο οικοδόμημα αναθηματικού χαρακτήρα, που το ανήγειραν οι διάφορες πόλεις σε μεγάλα ιερά (Δελφοί, Ολυμπία, Δήλος), το οποίο προοριζόταν για τη φύλαξη των πολύτιμων αφιερωμάτων των πόλεων και των μικρών αναθημάτων των πολιτών τους. 2. Κλειστό σύνολο ευρημάτων, συνήθως νομισμάτων ή μεταλλικών αντικειμένων. ινδικτιών, η Κύκλος 15 ημερολογιακών ετών, που χρησιμοποιούνταν για τον προσδιορισμό του έτους στο Μεσαίωνα. Αρχικά σήμαινε έναν έκτακτο αγροτικό φόρο, ενώ στη συνέχεια ένα φόρο του οποίου το ύψος παρέμενε σταθερό για έναν κύκλο 15 ετών (επί Κωνσταντίνου Α ). Σταδιακά απέκτησε και χρονολογικό χαρακτήρα, τον οποίο διατήρησε και αφότου ο φόρος έπαψε να υφίσταται. Το σύστημα χρονολόγησης με ινδικτιώνες επισημοποιήθηκε επί Ιουστινιανού Α. Δεν ήταν απολύτως ακριβές σύστημα, καθώς αυτό που προσδιορίζεται είναι η εσωτερική αρίθμηση των ετών κάθε ινδικτιώνας (πρώτης, δεύτερης έως δέκατης πέμπτης), ενώ η αρίθμηση των ινδικτιώνων δεν είναι πάντα σαφής. πεντανούμμιον, το Πρώιμο βυζαντινό νόμισμα, χάλκινη υποδιαίρεση αξίας 5 νουμμίων. τριακοντανούμμιον, το Πρώιμο βυζαντινό νόμισμα, χάλκινη υποδιαίρεση αξίας 30 νουμμίων. φόλλις, η Ονομασία λατινικής προέλευσης που κατά τη Βυζαντινή περίοδο χρησιμοποιήθηκε για τη μεγαλύτερη χάλκινη υποδιαίρεση, αρχικά αξίας 40 νουμμίων. Βοηθ. Κατάλογοι ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικ. 1: Νομισματοκοπείο Κυζίκου. Εικοσανούμμιο Ιουστινιανού Α (527 565). Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 63, ΜΙΒ 121a1. Εικ. 2: Νομισματοκοπείο Κυζίκου. Φόλλις του Ιουστίνου Α (518 527) που φέρει χρονολόγηση με το έτος ινδικτιώνας. Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 39, ΜΙΒ 53.2. Εικ. 3: Νομισματοκοπείο Νικομηδείας. Τριακοντανούμμιο του Τιβερίου Β (578 582). Hahn, W., Zur Münzprägung des frühbyzantinischen Reiches. Anastasius I. bis Phocas und Heraclius-Revolte, 491-610 (Wien 2005), σελ. 144, αρ. 42. Δημιουργήθηκε στις 25/7/2017 Σελίδα 5/5